Jak socjologowie opowiadali o socjologii. Dwa studia

Jarosław Kilias JAK SOCJOLOGOWIE OPOWIADALI O SOCJOLOGII ##7#52#aODAzMTg2M0E2MTMzMzIzNQ== ##7#52#aODAzMTg2M0E2MTMzMzI...

Author: Jarosław Kilias

33 downloads 2765 Views 1MB Size Report

This content was uploaded by our users and we assume good faith they have the permission to share this book. If you own the copyright to this book and it is wrongfully on our website, we offer a simple DMCA procedure to remove your content from our site. Start by pressing the button below!
Report copyright / DMCA form

DOWNLOAD PDF

Jarosław Kilias JAK SOCJOLOGOWIE OPOWIADALI O SOCJOLOGII

##7#52#aODAzMTg2M0E2MTMzMzIzNQ==



DWA STUDIA

Recenzent Andrzej Kojder Redaktor prowadzący Katarzyna Sobolewska Redaktor Zofia Wieluńska Indeks Jarosław Kilias Korekta Marta Spychalska-Żuk Skład i łamanie Krzysztof Biesaga

Publikacja dofinansowana przez Wydział Filozofii i Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego

© Copyright by Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2012

ISBN 978-83-235-0940-0 ISBN 978-83-235-2020-7




Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego 00-497 Warszawa, ul. Nowy Świat 4 http://www.wuw.pl; e-mail: [email protected] Dział Handlowy: tel. (0 48 22) 5531-33; e-mail: [email protected] Księgarnia internetowa: http://www.wuw.pl/ksiegarnia

Spis treści

Wprowadzenie 1.

2.

7

Lektury przyszłych akademików: polska socjologia podręcznikowa czasu komunizmu Dzieje podręcznika i dylematy podręcznikowego pisarstwa socjologicznego Podręczniki socjologii w Polsce do roku 1989 Tradycje socjologiczne i intelektualne w podręcznikach okresu „realnego socjalizmu” Polskie podręczniki a rewolucja naukowa w socjologii Między romansem a ironią: polskie i czeskie opowieści o historii myśli socjologicznej Po co i jak warto zajmować się lokalnymi historiami myśli socjologicznej? Wczesne opowieści o historii socjologii Nieco o kontekstach I: przeglądy dziejów socjologii z lat dwudziestych i trzydziestych XX wieku Wczesne rodzime opowieści o historii socjologii: Chalupný i Hertz Nieco o kontekstach II: od historii socjologii do klasycznej socjologii Od Szczepańskiego do Szackiego Historie socjologii czasu „normalizacji” Nieco o kontekstach III: budując nową, lepszą przeszłość Nowe przekłady. Klasyczna socjologia jako reeksja kryzysów nowoczesności? O czym i w jaki sposób opowiadają analizowane książki? Historia i niehistoria: klasyczna socjologia od pamięci komunikacyjnej do kulturowej Lokalne konteksty i tradycje w polskich i czeskich opowieściach o klasycznej socjologii Konkluzje: od wprowadzeń do systemów do klasycznej socjologii

11 11 21 27 36 41 41 51 55 75 91 120 147 156 161 177 201 216 234

Wykorzystane materiały Literatura przywołana Wywiady

251 251 259

Indeks osób

260




5




Wprowadzenie

Niniejsza książka zawiera dwa nietypowe studia z historii myśli socjologicznej, przy czym ich nietypowość to przede wszystkim wynik charakteru twórczości, której dotyczą. Podobne prace odnoszą się zazwyczaj do dzieł określonego autora, pewnego typu teorii, dociekań nad danym rodzajem problematyki, a wreszcie twórczości powstałej w pewnym czasie i/lub kraju czy regionie… Choć pisząc teksty składające się na tę książkę, nie zrezygnowałem z przestrzennego i czasowego zawężenia zakresu analizy, jej obiektem uczyniłem określonego rodzaju dzieła oraz pewien typ twórczości naukowej. Typem twórczości, którym się zająłem, są podręczniki socjologii, rodzajem dzieł zaś całościowe opowieści o dziejach myśli socjologicznej (względnie o klasycznej socjologii – do kwestii właściwej terminologii, nie sprowadzającej się do doboru adekwatnego nazewnictwa, wrócę w stosownym czasie). Te pierwsze są już dobrze zbadane, choć skrótowość większości poświęconych im tekstów utrudnia zorientowanie się w ich charakterze i w przemianach, jakim uległy na przestrzeni swych dziejów. Z kolei historie myśli socjologicznej wydają się ziemią dziewiczą. Bogata literatura dotycząca sposobów badania, pisania i użytków z historii socjologii ma w większości charakter nie tyle opisowy czy analityczny, ile instrumentalny, służąc perswazji na rzecz właściwych sposobów uprawiania historii dyscypliny raczej, niż stanowiąc efekt badań nad poświęconymi jej dziełami. W mej książce chodzić będzie o opis i analizę.




7

Powody, by przedmiotem badań uczynić podręczniki i historie myśli socjologicznej, były dwojakiej natury. Po pierwsze, są one warte uwagi ze względu na ich znaczenie dla tożsamości socjologii jako dyscypliny naukowej, której autorzy podręczników i historii są wyrazicielami. Pełnią tę rolę zarówno ze względu na trudny w praktyce do określenia wpływ ich dzieł na przekonania adeptów nauki, jak i dlatego, że same owe dzieła stanowią jej manifestacje. Podobnego typu tożsamości zbiorowe pozostają nieuchwytne, dopóki nie zostaną wyrażone w wypowiedziach konkretnych głoszących je rzeczników, stanowiąc z reguły jedynie jedne z wielu możliwych interpretacji, czy wręcz ich własne konstrukty1. Socjologia jest nauką zróżnicowaną tak pod względem metod i teorii, jak i podejmowanej problematyki, podręczniki i historie zaś to jedne z nie tak wielu wypowiedzi na temat socjologii (w liczbie pojedynczej i bez przymiotnika) jako całości. Nic więc dziwnego, że stanowią one najistotniejsze medium pozwalające zdefiniować jej naukową tożsamość. O tyle, o ile dotykam w niej kwestii dyscyplinarnej tożsamości, moja książka przynależy do socjologicznej samorefleksji. A może nawet refleksji samorefleksji? Choć w sferze deklaracji refleksyjność bywa wysoko ceniona wśród socjologów, w praktyce jej uprawianie okazuje się uwikłane w kłopotliwe paradoksy: badacz, który się jej podejmie, rychło przekona się, że trudno jest zdobyć środki i przeprowadzić badania, których możliwe rezultaty wydają się tyleż niebezpieczne, co mało interesujące dla potencjalnych odbiorców. Podejmując moje własne przedsięwzięcie, z góry zgodziłem się na oba te ryzyka, choć prawdopodobieństwo, że – jak to ujęła Karin Knorr-Cetina w liście do młodego badacza zamierzającego zająć się podobną problematyką – „skończę w kałuży krwi” jest w praktyce nikłe w porównaniu z groźbą, że wynik mych dociekań zostanie uznany za nieciekawy2.

1

Zbigniew Bokszański, Tożsamości zbiorowe, PWN, Warszawa 2005, s. 48–53, 64–66. Pojęcia „rzecznika” używam w sensie nadanym mu przez Bruno Latoura (np. Science in Action, Harvard University Press, Cambridge (Mass.) 1987, s. 70–74). 2 Malcolm Ashmore, The Reflective Thesis, The University of Chicago Press, Chicago – London 1989, s. 20–25 (cytat z listu Karin Knorr-Cetiny – s. 22).




8

Drugi z powodów zainteresowania podręcznikami i historiami myśli socjologicznej wynika z nieco osobliwego charakteru recepcji tej twórczości. Choć wszyscy uczeni znają i na jakimś, zazwyczaj wczesnym, etapie kariery akademickiej czytują książki podobne do tych, którymi się tutaj zajmuję, nie stanowią one na ogół tematu uczonej debaty. Pozostają w cieniu i mimo ich istotnego wpływu na obowiązujący obraz dyscypliny, mało kto zwraca na nie uwagę. W pewnym sensie stanowią więc niedostrzeganą sferę potoczności myśli socjologicznej, a właśnie próba zmierzenia się z dyscyplinarną codziennością stanowiła jeden z celów mojego przedsięwzięcia. Obok problemu socjologicznej samorefleksji i pomysłu, by zająć się nieprzyciągającym zazwyczaj uwagi badaczy życiem codziennym myśli socjologicznej, zawarte w niniejszej książce studia łączą także dwa podnoszone nie wprost, ale powracające, tematy. Pierwszy z nich stanowi rewolucja naukowa zapoczątkowana przez nową, sondażową i funkcjonalistyczną socjologię amerykańską, której wpływ po drugiej wojnie światowej odmienił światową socjologię. Choć nie piszę o niej bezpośrednio, oba teksty stanowią do pewnego stopnia próbę nakreślenia mapy jej skutków. Drugi powracający, nawet jeśli niekoniecznie otwarcie poruszany, temat to ekologia nauk społecznych. Książka opowiada o myśli socjologicznej w Polsce i w Czechosłowacji (a od podziału tego państwa – w Czechach). Bez wątpienia status uprawianej tam nauki bywał różny, zmieniał się z biegiem czasu i można się spierać, czy (i kiedy) tamtejsze socjologie miały status dyscyplin peryferyjnych, czy może semiperyferyjnych. Nie ulega jednak wątpliwości, że nigdy w żadnym z tych dwóch krajów nie chodziło o naukę służącą za źródło wzorów naśladowanych później na wielką skalę w nauce światowej. Zwykle bywało odwrotnie: idee, a w miarę rozwoju międzynarodowych badań i podziału pracy badawczej w coraz większym stopniu również środki finansowe i władza napływały do nich z zewnątrz. Podobne umiejscowienie na mapie światowej nauki, sposoby poddawania go refleksji i radzenia sobie z nim stanowią ważki temat, do którego spróbuję odnieść się zwłaszcza w drugim z zamieszczonych tutaj tekstów.




9

*

*

*




Niniejszą książkę tworzą dwa studia, zatytułowane Lektury przyszłych akademików: polska socjologia podręcznikowa czasu komunizmu oraz Między romansem a ironią: polskie i czeskie opowieści o historii myśli socjologicznej, z których żadne nie było jeszcze w tej formie publikowane. Treść ich jednak była częściowo prezentowana publicznie. Większa część pierwszego studium została wygłoszona jako referat na konferencji Research Committee for the History of Sociology ISA w Umei latem 2008 roku, fragment drugiego zaś dwa lata później na sesji tegoż komitetu na międzynarodowym zjeździe socjologicznym w Göteborgu. Pierwszy z referatów ukazał się ponadto pod tytułem Sociological Traditions in the Polish Textbooks of the Communist Period w monograficznym numerze (5/2011) pisma „Comparative Sociology”.

1. Lektury przyszłych akademików: polska socjologia podręcznikowa czasu komunizmu

Dzieje podręcznika i dylematy podręcznikowego pisarstwa socjologicznego Niniejszy tekst dotyczy polskich podręczników do socjologii okresu komunizmu1. Warto się nimi zająć chociażby dlatego, że z niewielu napisanych w pierwszej połowie lat sześćdziesiątych, po wielokroć wznawianych i przez długie lata obecnych w programach nauczania dzieł podstawy swej wiedzy o dyscyplinie zdobywało kilka pokoleń socjologów, zaś dla licznych rzesz studentów innych kierunków książki nazywane skrótowo „Szczepańskim” czy „Wiatrem” były głównym, a czasem jedynym źródłem wiedzy o dyscyplinie. Podręcznikowe pisarstwo socjologiczne stanowi pole badawcze spenetrowane już przez wielu badaczy, jednak podręczniki wydają się wciąż zasługiwać na uwagę, nie tylko ze względu na znaczenie tego typu produkcji naukowej, ale także z powodu charakteru literatury ich dotyczącej. Dominują w niej prace o charakterze przeglądowym raczej niż systematycznie opisowym, nie wspominając o tekstach o bardziej analitycznym charakterze. Na dodatek tylko nieliczne z nich odnoszą się do socjologii peryferyjnych2. 1 Za przydatne uwagi i spostrzeżenia winien jestem wdzięczność jego pierwszym czytelnikom, profesorom Antoniemu Sułkowi i Kazimierzowi W. Frieskemu. 2 Por. monograficzny, poświęcony podręcznikom numer „Teaching Sociology” (nr 4/1988); o socjologiach regionalnych socjologii traktują teksty w monograficznym




11

Choć trudno czasem w praktyce określić cele przyświecające autorom pozbawionych wyrazistej koncepcji i tezy tekstów „o podręcznikach”, da się chyba wyróżnić cztery lub pięć podstawowych podejść do badania tego rodzaju twórczości. Najbardziej oczywistym sposobem jej potraktowania wydaje się uznanie podręcznika za jeden z istotnych determinantów procesu socjalizacji zawodowej przyszłych socjologów. Choć sam kilka zdań wcześniej właśnie w taki sposób uzasadniałem celowość zajęcia się polskimi dziełami tego typu z lat sześćdziesiątych, uważam, że podobna analiza może być owocna wyłącznie w kontekście całościowych badań nad organizacją edukacji zawodowej prowadzonej w określonych krajach i na konkretnych uniwersytetach, przy czym wstępem do badania winno być ustalenie faktycznej roli edukacyjnej podręczników (do tej kwestii przyjdzie mi jeszcze wrócić w dalszej części tekstu)3. W myśl drugiego z możliwych podejść podręcznik może zostać potraktowany jak model dyscypliny. Widziany z tej perspektywy, dzięki szerokiemu zakresowi poruszanej w nim problematyki i przekrojowemu charakterowi, stanowi on syntetyczną reprezentację całości dyscypliny. Najlepszym przykładem podobnych dociekań jest pierwsza i, jak się zdaje, do tej pory jedyna książka na ten temat, The Claims of Sociology Alberta H. Hobbsa4. Dwa pozostałe możliwe punkty widzenia na literaturę podręcznikową są zorientowane bardziej na praktykę i odnoszą się do jej użyteczności jako pomocy naukowej oraz do korzyści, które potencjalnemu (lub aktualnemu) autorowi może przynieść, a także trudności, które może sprawić uprawianie podobnej twórczości. Co ciekawe, artykuły ostatniego z wymienionych typów przyjmują niekiedy formę lamentu bezsilnego pisarza vis-à-vis wszechmocnego, a ograniczonego umysłowo i pełnego złej woli, wydawcy5. numerze „Current Sociology” (nr 2/2008); por. Jennifer Platt, Introduction (tamże). 3 Por. np. Anna Larsson, Textbooks, Syllabuses and Disciplinary Formation in Sweden, „Current Sociology”, nr 2/2008. 4 Albert H. Hobbs, The Claims of Sociology. A Critique of Textbook, The Stackpole Company, Harrisburg 1950, s. 2–4. 5 Erich Goode, Sociology Textbooks: A Teaching Perspective; D. Stanley Eitzen, Textbook Writing: Asymmetries and Issues in the Publisher-Author Relationship, oba w: „Teaching Sociology”, nr 4/1998.




12

Moim własnym celom badawczym najbliższa jest perspektywa modelu dyscypliny, aczkolwiek, jeśli się mu bliżej przyjrzeć, nieco problematyczne okazuje się samo pojęcie „dyscypliny naukowej”. Już Ludwik Fleck, prekursor socjologii wiedzy naukowej, zauważył, że wiedza naukowa przynależna do określonej dziedziny nauki nie istnieje w postaci innej niż jej konkretne, nader różnorodne manifestacje i odmienne gatunki pisarstwa naukowego6. Podręcznik (względnie tekst popularyzatorski) stanowi jedyne miejsce, gdzie można mówić o nauce w liczbie pojedynczej – gdzie jawi się ona jako zbiór mniej więcej spójnej wiedzy. Nie chodzi więc o to, aby podręcznik jako model odwzorowywał strukturę danej nauki, stanowiąc niejako pomniejszoną kopię czegoś, co realnie istnieje poza jego kartami i zupełnie od niego niezależnie, ale o jego znaczenie jako swego rodzaju projektu czy też konstruktu dyscypliny jako całości, której nie można zaobserwować inaczej, niż śledząc podręczniki i prace popularyzatorskie. By móc we właściwy sposób analizować podręczniki jako modele dyscypliny naukowej, należy mieć oczywiście elementarną wiedzę na temat typowych, właściwych jej problemów, jednak skupić się trzeba na nich samych jako na odrębnym, służącym specyficznym celom (na czele z tworzeniem obrazu danej dziedziny nauki jako uporządkowanego zbioru koherentnej wiedzy) i rządzącym się własnymi regułami gatunku pisarstwa naukowego. Choć obecnie różnorodne podręczniki są powszechnie stosowane w edukacji socjologicznej, stanowiąc podstawową pomoc dydaktyczną, nie zawsze i nie wszędzie pełniły one tę rolę. W szczególności ich użycie nie było konieczne tam, gdzie dominował Humboldtowski model uniwersytetu z typową dlań organizacją dydaktyki. Kluczową rolę odgrywał w nim profesor, posiadający teoretycznie całkowitą swobodę doboru nauczanych treści, którego wykład stanowił dla studentów zasadnicze źródło wiedzy, a prowadzone przezeń seminarium wdrażało ich do samodzielnej pracy badawczej. Skutkiem tego była indywidualizacja przekazywanych treści i w rezultacie brak jednolitego standardu nauczania, niepotrzebnego w elitarnym systemie edukacji akademickiej, 6 Ludwik Fleck, Powstanie i rozwój faktu naukowego, Wydawnictwo Lubelskie, Lublin 1986, s. 153–160.




13

kształcącym niewielką liczbę studentów, podejmujących najczęściej pracę na wyższych szczeblach administracji publicznej lub karierę akademicką. W tej sytuacji książka o ogólnoteoretycznym i/lub przekrojowym charakterze, mogąca nosić tytuł Zasady socjologii, System socjologii, czy (jak chociażby w przypadku dzieła Znanieckiego) Wstęp do socjologii7 bywała raczej autorskim wstępem lub zarysem projektu dyscypliny niż podręcznikiem. Rzecz jasna w krajach, w których dominował podobny typ uniwersytetu, aż do końca pierwszej wojny światowej socjologia nie była dyscypliną akademicką, jedynie okazjonalnie stając się tematem wykładów czy seminariów8. Jednak i potem zaczerpnięty z Niemiec wzór, choć ulegał stopniowej erozji, to zachował wpływ na praktyki organizacyjne oraz styl nauczania na uniwersytetach, w dalszym ciągu kształcących względnie niewielu studentów. Do dziś zresztą w najlepszych szkołach wyższych jedynie w ograniczonym stopniu korzysta się z podręczników, a studenci socjologii czytają głównie teksty źródłowe. Inaczej rzecz się miała ze Stanami Zjednoczonymi, gdzie naukę w kształcących na kilku stopniach drabiny edukacyjnej szkołach wyższych podejmowało o wiele więcej studentów niż w Europie, i gdzie socjologia już w latach dziewięćdziesiątych XIX wieku stała się oficjalną dyscypliną akademicką, której systematycznie nauczano na wielu uniwersytetach9. Podręcznik odgrywał tam ważną rolę w o wiele bardziej ustandaryzowanym procesie dydaktycznym. Nic więc dziwnego, że historia podręcznika socjologii to w wielkim stopniu historia amerykańskich dzieł tego typu, nierzadko przekładanych i wydawanych także w Europie Środkowo-Wschodniej, gdzie zapotrzebowanie na podobną literaturę nie było aż tak wielkie. Za przykład może posłużyć opublikowana w Czechosłowacji książka Blackmara i Gillina czy polskie, niekompletne wydanie

7

Florian Znaniecki, Wstęp do socjologii, PWN, Warszawa 1988. Edward Shils, Tradition, Ecology and Institution in the History of Sociology, w: (tegoż) The Calling of Sociology and Other Essays on the Pursuit of Learning, The University of Chicago Press, Chicago – London 1980, s. 176–180, 183–188. 9 Jonathan H. Turner, Stephen Turner, Socjologia amerykańska w poszukiwaniu tożsamości, przeł. E. Balcerek, IFiS PAN, Warszawa 1993, s. 16–19, 28. 8




14

pracy Parka i Burgessa, z którego planowanej dwutomowej edycji ukazał się tylko pierwszy tom10. Na początku rolę podręcznika odgrywały prace uznanych klasyków dyscypliny, takich jak Spencer, autorskie systemy socjologii, a nawet traktaty teoretyczne o charakterze ogólnym, jak bodaj największy socjologiczny bestseller wszech czasów, wielokrotnie wznawiane i przełożone na wiele języków obcych Principles of Sociology Franklina Giddingsa11. Poza nimi korzystano oczywiście z dzieł interpretatorów i popularyzatorów owych prac i systemów. Już w latach dziewięćdziesiątych XIX wieku powstała jednakże co najmniej jedna książka z założenia napisana jako podręcznik: The Study of Society Albiona W. Smalla i George’a Vincenta z roku 189412. Jej szczególne znaczenie wynikało z pozycji akademickiej Smalla, kierującego pierwszym w dziejach wydziałem socjologii, założonym w roku 1892 na Uniwersytecie Chicagowskim. Choć była pierwsza, nie zdominowała rynku podręczników (i dydaktyki) socjologii, co stało się do pewnego stopnia udziałem dzieła Roberta Ezry Parka i Ernesta Burgessa, zatytułowanego Introduction to the Science of Society, które ukazało się w roku 1921, w drugim zaś, poprawionym wydaniu – w 1924 roku13. Praca to o tyle interesująca, że chodziło o koncepcyjny zbiór tekstów różnych autorów, inaczej niż to zazwyczaj bywa w przypadku wyborów stanowiących nie tyle główną, samodzielną zawartość, 10

Robert E. Park, Ernest W. Burgess, Introduction of the Science of Sociology, The University of Chicago Press, Chicago 1921; wyd. drugie: 1924; w Polsce wydana jako Wprowadzenie do nauki socjologii, t. 1, Fiszer i Majewski, Poznań 1926; Frank W. Blackmar, John Lewis Gillin, Outlines of Sociology, Macmillan, New York 1923; czeskie wydanie zatytułowane Základy sociologie, przeł. F. Fajfr, E.K. Škrachová, V.K. Škrach, Orbis, Praha 1929. 11 Franklin H. Giddings, The Principles of Sociology, The Macmillan & Co, London 1928 (wyd. pierwsze: 1896); Albion W. Small, George E. Vincent, An Introduction to the Study of Society, American Book Company, New York – Cincinnati – Chicago 1894. 12 Jej pierwsze zdanie brzmiało: „Choć książka ta jest pierwszą w swym rodzaju, zapotrzebowanie na nią zostało stworzone przez wcześniejszych amerykańskich badaczy relacji społecznych” (Albion W. Small, George E. Vincent, An Introduction to the Study of Society, wyd. cyt., s. 5). 13 Robert E. Park, Ernest W. Burgess, Introduction of the Science of Sociology, wyd. cyt.




15

względnie ilustrację uzupełniającą jedynie wywód głównych autorów-redaktorów, ile wraz ze wstępami do poszczególnych rozdziałów tworzących skonstruowany na podobieństwo kolażu jednolity wywód teoretyczny z socjologii systematycznej. Skądinąd trudno zazdrościć studentom zmuszonym uczyć się z tej wybitnej książki, jako że – stanowiące jej największą zaletę jako pracy naukowej – spójność i koncepcyjny charakter podporządkowany ideom socjologii systematycznej czynią z niej dość wymagającą lekturę. Choć „zielona biblia”, jak ją nazywano, nie była jedynym stosowanym wówczas podręcznikiem, przez kilkanaście lat pozostawała najpopularniejszym i teoretycznie najbardziej wpływowym z nich. Wiodącą rolę przejęła następnie do pewnego stopnia wydana w roku 1940 Sociology Williama M. Ogburna i Meyera F. Nimkoffa, która – kilkakroć wznawiana – na kilkanaście lat zyskała dominującą pozycję na rynku. Był to podręcznik innego już typu, będący raczej przeglądem wiedzy na temat społeczeństwa niż wykładem dyscypliny i wyglądający już podobnie jak większość dzisiejszej literatury tego typu: pełen zdjęć, rysunków, wykresów i tabel14. Rozwój i przemiany podręczników przebiegały równolegle i były związane z rozwojem studiów socjologicznych, przy czym ich powojenna ekspansja oraz boom lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych otworzyły złoty okres rynku podręczników. Wśród wielu popularnych wówczas dzieł można wymienić chociażby Sociology. A Text with Adapted Readings Leonarda Brooma i Philipa Selznicka czy Sociology Paula B. Hortona i Chestera L. Hunta. W tym czasie żadna pojedyncza publikacja nie była już w stanie zdobyć dominującej pozycji na rynku, zarazem jednak nastąpiła daleko posunięta standaryzacja treści i formy większości z nich, której to tendencji sprzyjała biurokratyzacja procesu wydawniczego, w którym coraz większą rolę odgrywał oczekujący 14

Krzysztof Czekaj, Socjologia szkoły chicagowskiej i jej recepcja w Polsce, Górnośląska Wyższa Szkoła Handlowa im. Wojciecha Korfantego, Katowice 2007, s. 163– 164; William F. Ogburn, Meyer F. Nimkoff, Sociology, Houghton Mifflin Company; Cambridge (Mass.) 1940 (wyd. trzecie zmienione: Boston 1958); Franklin C. Graham, Some Observations on Sociology Textbooks: An Editorial Perspective, „Teaching Sociology”, nr 4/1998, s. 356–357.




16

zysku wydawca oraz ingerujący nieraz głęboko w tekst recenzenci naukowi. Z czasem miejsce odpowiedzialnych za całość tekstu autorów zaczęły zajmować niemal anonimowe, zorganizowane przez wydawcę zespoły autorskie15. Choć zawarte w podręcznikach treści bywają odmienne, podobne publikacje zazwyczaj miewają zbliżony, przeglądowy charakter, są napisane łatwym językiem i posiadają minimalną liczbę lub wręcz pozbawione są odsyłaczy do literatury. Ich szata graficzna podporządkowana jest wymogowi przejrzystości, często rozbita wykresami i tabelami, a z czasem i wtrąconym tekstem umieszczonym w ramkach, uatrakcyjniana rysunkami i zdjęciami. Niezależnie od ich eklektyzmu i braku spójności, zdolność do przedstawienia rozsądnej porcji różnej wartości wiedzy o życiu społecznym była zapewne czynnikiem, który uczynił amerykańskie podręczniki tak popularnymi na całym świecie. Rzecz jasna, mimo zasadniczego podobieństwa formy i struktury większości z nich, podręczniki socjologii cechują pewne różnice, przy czym z historycznego punktu widzenia najbardziej godna uwagi wydaje się stopniowa zmiana charakteru i pochodzenia ich zawartości. Jak się zdaje, najstarsze z nich odwoływały się głównie do obserwacji potocznych oraz domniemań i spekulacji, częstokroć prezentowanych jako opisy i twierdzenia dotyczące rzeczywistych, obserwowalnych faktów. Z czasem, najpóźniej w latach czterdziestych i pięćdziesiątych, zostały one wzbogacone lub wręcz zdominowane przez rzeczywisty dorobek nauk społecznych – tyle tylko, że początkowo wcale nie socjologii! W ten sposób jednym z podstawowych źródeł wiedzy dla Ogburna, Nimkoffa i innych autorów owego okresu stały się badania antropologów, które przywoływali oni nawet tam, gdzie podobny zabieg pozbawiony był większego sensu – na przykład obszernie opisując społeczeństwa zbieracko-łowieckie w rozdziałach dotyczących nowoczesnej wojny czy gospodarki. Co ciekawe, nie wszystkie dyscypliny były równie chętnie 15

Leonard Broom, Philip Selznick, Sociology. A Text with Adapted Readings, New York: Row, Peterson and Company, Evanston, Illinois – White Plains 1958; Paul B. Horton, Chester L. Hunt, Sociology, McGraw-Hill Book Company, New York (i in.) 1964; Franklin C. Graham, Some Observations on Sociology Textbooks: An Editorial Perspective, „Teaching Sociology”, nr 4/1998, s. 357–358.




17

przywoływane: choć często można znaleźć odwołania do demografii – źródła pozwalających epatować „naukowością” danych ilościowych – to już dorobek ekonomii bywał przemilczany16. Wydaje się, że coraz powszechniejsza obecność, a w najnowszych podręcznikach może nawet dominacja, rezultatów dociekań socjologów, stanowi argument na rzecz tezy o kumulatywnym w gruncie rzeczy rozwoju tej nauki, która jedynie stopniowo i – jeśli za miarę można uznać zawartość podręczników dyscypliny – właściwie dopiero w okresie powojennym zaczęła wypracowywać solidny dorobek wart przekazania nie tylko jej przyszłym adeptom, ale także zmuszonym się jej uczyć studentom innych kierunków17. Potencjalnie wielce kłopotliwym problemem dla autorów literatury podręcznikowej jest kwestia naukowości oraz dyscyplinarnego charakteru wiedzy socjologicznej. Nauka ta nie wypracowała jednolitej teorii oraz podejmuje dociekania na temat różnorodnej problematyki, badanej przy pomocy rozmaitych metod, przy czym daje się zauważyć dystans między teoriami a pracą badawczą18. Co ciekawe, autorzy podręczników 16

William F. Ogburn, Meyer F. Nimkoff, Sociology, Houghton Mifflin Company, Boston 1958, s. 460–466, 515–522; Albert H. Hobbs, The Claims of Sociology, wyd. cyt., s 16–17. 17 Por. np. Anthony Giddens, Socjologia, wyd. cyt. Powolną instytucjonalizację socjologii, która trafiła na uniwersytety dopiero w ostatniej dekadzie XIX wieku, w większości zaś krajów dopiero po pierwszej, a nawet po drugiej wojnie światowej, zwykło się przypisywać przeszkodom stawianym przez konserwatywne otoczenie społeczne, skostniałe instytucje akademickie oraz konkurencyjne dyscypliny nauk społecznych, zazdrośnie strzegące swej domeny (por. np. Edward Shils, Tradition, Ecology and Institution in the History of Sociology, wyd. cyt., s. 168–188). Jeżeli jednak przyjrzeć się zawartości XIX-wiecznych książek socjologicznych, a zwłaszcza podręczników z końca XIX i początków XX wieku, trudno oprzeć się wrażeniu, że podobny opis pomija najważniejszą z przyczyn powolnego awansu socjologii do statusu dyscypliny akademickiej: absencji poważniejszego dorobku nie stanowiącego wiedzy zdroworozsądkowej ani spekulacji, który mógłby uzasadniać jej wejście na uniwersytety. 18 Nie oznacza to wszakże, by należało ją, widzianą na tle szerokiego spektrum nauk przyrodniczych i humanistycznych, uważać za jakąś szczególną anomalię (por. Bruno Latour, Reassembling the Social. An Introduction to Actor-Network Theory, Oxford University Press, New York 2005).




18

najwyraźniej nieszczególnie się tym przejmowali. Większość podręczników zawiera zbiór różnorodnej wiedzy, tak socjologicznej, jak i pozasocjologicznej, której dobór nie odzwierciedla wewnętrznej logiki dyscypliny – o ile da się takową odnaleźć w szerokim polu dociekań określanych mianem socjologii. Czym wobec tego miałaby właściwie być socjologia? Zazwyczaj kwestię tę podejmuje rozdział wprowadzający, opowiadający o jej podstawowych założeniach i specyfice. Jego treść bywa zróżnicowana, często zawiera on krótki opis powstania i zarys historii dyscypliny, ujmowanej jako dzieje prawdziwie naukowej refleksji nad społeczeństwem; co charakterystyczne, dla autorów nowszych podręczników kwestia naukowości socjologii stała się mniej ważna. Jednoznaczne definicje i stanowcze deklaracje o naukowości oraz dyscyplinarnej specyfice socjologii w oczywisty sposób kłócą się z niespójną i eklektyczną zawartością tego typu prac19. Jak więc widać, status socjologii nie stanowił ani nie stanowi przedmiotu rzeczywistej refleksji, a obiekt wiary, zaś obecność podobnych wprowadzeń należy traktować przede wszystkim jako swoisty rytuał, mający się przyczyniać do jej wytworzenia i/lub utrwalenia. Podręczniki zasadniczo nie podejmują problematyki teoretycznej i poza (co najmniej jednym) najświeższej daty wyjątkiem20, fakt istnienia trwałych kontrowersji teoretycznych jest w nich raczej ignorowany, niż podkreślany. Rzecz jasna, nie jestem w stanie przedstawić całego zróżnicowania literatury podręcznikowej, by jednak nie tracić z oczu tła porównawczego, zdecydowałem się zaproponować przynajmniej jej typologię. Jak się zdaje, można zidentyfikować trzy zasadnicze typy podręczników. 19

Por. stwierdzenie dotyczące trwałości wiedzy socjologicznej jako kryterium jej naukowości, zawarte w Sociology Ogburna i Nimkoffa: „Jako zbiór wiarygodnej wiedzy, jak na młodą naukę, socjologia ma za sobą bardzo dobry początek na takich polach, jak stosunki rasowe, populacja, kryminologia, rodzina, zachowanie grupowe, ewolucja instytucji, procesy zmiany społecznej (…). Ta wiedza jest tak trwała jak skała Gibraltaru, jako jest prawdziwa dziś i na wieki” (William F. Ogburn, Meyer F. Nimkoff, Sociology, Houghton Mifflin Company, Boston 1958, s. 19; wstęp na temat socjologii jako nauki pojawił po raz pierwszy w drugim wydaniu ksiażki). 20 Anthony Giddens, Socjologia, przeł. A. Szulżycka, PWN, Warszawa 2004, s. 682–699.




19

Obecnie bez wątpienia dominuje ten z nich, który miałem na myśli pisząc o „większości podręczników”, a który będę nazywał encyklopedią: kompendia informacji o społeczeństwie, które w rzeczywistości wcale nie muszą stanowić dorobku ani w jakimkolwiek sensie przynależeć do socjologii. Trudno uznać, by dzieła podobnego typu oferowały system spójnej wiedzy o społeczeństwie – ich celem jest raczej dostarczenie wiedzy na temat wybranych aspektów rzeczywistości społecznej, zgromadzonej przy pomocy wszelkich dostępnych środków. Za typowe przykłady tego rodzaju twórczości mogą posłużyć wspomniane już dzieła Ogburna i Nimkoffa, Brooma i Selznicka czy Hortona i Hunta. Do najnowszej literatury tego typu należy chociażby praca Anthony’ego Giddensa, przetłumaczona także na język polski, popularne podręczniki Johna Macionisa i – z pewnymi zastrzeżeniami – dwa najważniejsze współczesne polskie podręczniki socjologii, autorstwa Barbary Szackiej i Piotra Sztompki21. Drugi typ podręcznika to traktat, będący książką opartą na teorii – nie wprowadzenie do teorii socjologicznej, ale lektura wprowadzająca do socjologii, skonstruowana wokół kluczowych pojęć i idei teoretycznych raczej niż ukierunkowana na opis realnych zjawisk społecznych. Zarazem nie musi to oznaczać oparcia na jednolitej i spójnej koncepcji teoretycznej, jako że celem autorów może być nie tyle zaprezentowanie niekoherentnego systemu wiedzy, lecz zestawu pojęć, które mogą w praktyce odsyłać do różnorodnych koncepcji teoretycznych. Bliski traktatowi jest podręcznik Smalla i Vincenta, najbardziej klasycznym zaś podręcznikiem-traktatem była sławna Introduction to the Science of Sociology Parka i Burgessa. Obok dwóch opisanych typów twórczości podręcznikowej można wyróżnić i trzeci, który nazywam paperbackiem – łatwa lektura wprowadzająca, adresowana nie tylko do studentów, ale także, a nawet przede 21

Anthony Giddens, Sociology, Cambridge: Polity Press 1997 (polski przekład: tegoż, Socjologia, wyd. cyt.); z prac Macionisa zob. np. John Macionis, Keith Plummer, Sociology. A Global Introduction. Third Edition, Pearson – Prentice Hall, Harlow 2005; Barbara Szacka, Wprowadzenie do socjologii, Oficyna Naukowa, Warszawa 2003; Piotr Sztompka, Socjologia: analiza społeczeństwa, Znak, Kraków 2002.




20

wszystkim, do laików, taka jak chociażby Zaproszenie do socjologii Petera L. Bergera czy Socjologia Zygmunta Baumana22. Z natury paperback bywa bardziej spójny, a zarazem bardziej wybiórczy niż normalny podręcznik, choć nie jest minitraktatem, jako że zwykle jego autor stara się opowiedzieć tyleż o socjologii, co o konkretnych, zbadanych przez nią zjawiskach. Zapewne pierwszą polską próbę napisania tego rodzaju książki stanowiła Socjologia Jana Stanisława Bystronia23. Jeśli tak było w istocie, to próbę tę trudno uznać za udaną, praca ta oparta była bowiem na ramie pojęciowej abstrakcyjnej socjologii systematycznej, czyniąc ją trudną w odbiorze dla niespecjalisty.

Podręczniki socjologii w Polsce do roku 1989 Prace, którymi zamierzam się tutaj bliżej zająć, stanowiły pierwsze poważne podejście do napisania polskiego podręcznika socjologii. Edukacja socjologiczna w Polsce istniała od lat dwudziestych XX wieku, kiedy to polska socjologia przeszła proces stosunkowo szybkiej instytucjonalizacji24. Jej wiodącą postacią był Florian Znaniecki, który wrócił wówczas ze Stanów Zjednoczonych, gdzie miał okazję współpracować z czołowym chicagowskim socjologiem, Williamem Thomasem. W okresie tym pojawiły się pierwsze polskojęzyczne publikacje o charakterze podręcznikowym. Jedną z nich była planowana dwutomowa edycja dzieła Parka i Burgessa (w rzeczywistości w roku 1926 ukazał się jedynie pierwszy tom), drugą – przekład francuskiej książki autorstwa René Mauniera, noszącej polski tytuł Wprowadzenie do socjologii25. Z dwóch rodzimych dzieł Wstęp do socjologii Znanieckiego, po raz 22

Peter L. Berger, Zaproszenie do socjologii, przeł. J. Stawiński, PWN, Warszawa 1995; Zygmunt Bauman, Socjologia, Zysk i S-ka, Poznań 1996. 23 Jan Stanisław Bystroń, Socjologia. Wstęp informacyjny i bibliograficzny, Nasza Księgarnia, Warszawa 1931. 24 Por. Nina Kraśko, Instytucjonalizacja socjologii w Polsce 1920–1970, PWN, Warszawa 1996, s. 37–80. 25 Robert E. Park i Ernest W. Burgess, Wprowadzenie do nauki socjologii, t. 1, wyd. cyt.; René Maunier, Wprowadzenie do socjologii, przeł. N. Assorodobraj, Nasza Księgarnia, Warszawa 1932.




21

pierwszy wydany w roku 1922, stanowił wstęp teoretyczny do jego własnego systemu, zaś Socjologia Bystronia, opublikowana po raz pierwszy dziewięć lat później, potem kilkakrotnie wznawiana, została napisana jako paperback – nawet jeśli była wykorzystywana w celach dydaktycznych26. Druga wojna światowa przerwała wszelką dydaktyczną, badawczą i publikacyjną aktywność socjologiczną. Zaraz po wojnie wydawało się, że nowy reżim zaakceptuje socjologię. Pod koniec krótkiego okresu relatywnej wolności pojawiły się dwa podręczniki. Pierwszym był kolejny przekład francuskiej książki, noszącej ten sam polski tytuł, co jej poprzedniczka, napisanej przez Armanda Cuvilliera, drugim zaś Zarys socjologii autorstwa księdza Franciszka Mirka, byłego studenta Floriana Znanieckiego. W okresie stalinowskim Mirka odsunięto od nauczania, a jego dzieło niemal popadło w zapomnienie, nie wznawiane i wykorzystywane jedynie na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim. Prawdopodobnie tak czy inaczej spotkałby je ten los, jako że bazowało ono na abstrakcyjnej i nieco już staroświeckiej socjologii formalnej, będąc przy tym pełne wojowniczych manifestacji katolickiego światopoglądu autora27. Choć we wczesnych latach pięćdziesiątych socjologię usunięto z uniwersytetów, większość spośród polskich socjologów, którzy zaczęli swe kariery naukowe przed wojną, utrzymała jakieś pozycje akademickie. Gdy pod koniec lat pięćdziesiątych rozpoczęło się stopniowe odrodzenie dyscypliny, w procesie tym wzięły udział wszystkie pokolenia socjologów, od najmłodszych, ukształtowanych przez komunistyczne instytucje edukacyjne (choć nie wszyscy ich absolwenci byli wojującymi marksistami), po najstarszych. W rezultacie nowa polska socjologia stanowiła owoc pracy uczonych w różnym wieku, marksistów i niemarksistów. Lata sześćdziesiąte były „złotym wiekiem” polskiej socjologii – dyscyplina trafiła do wielu instytucji akademickich, a jej zainteresowania objęły 26

Florian Znaniecki, Wstęp do socjologii, wyd. cyt.; Jan Stanisław Bystroń, Socjologia, wyd. cyt. 27 Armand Cuvillier, Wprowadzenie do socjologii, przeł. T. Żebrowski, Książka, Warszawa 1947; Franciszek Mirek, Zarys socjologii, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 1948.




22

wiele pól badawczych. Choć jej rozwój został zahamowany wskutek ataku na intelektualistów i antysemickiej czystki 1968 roku, której skutkiem była wymuszona emigracja tak wybitnych uczonych, jak Zygmunt Bauman czy Maria Hirszowicz, nie przestała istnieć, a nawet względnie prosperowała, przynajmniej w porównaniu z czechosłowackimi czy wschodnioniemieckimi naukami społecznymi28. Jeśli chodzi o sposoby nauczania dyscypliny, to w pierwszej połowie lat sześćdziesiątych były one dość zróżnicowane, jako że do 1968 roku nie było jednolitych programów dydaktycznych, szczegółowo określających treści nauczane w ramach poszczególnych kursów. Nawet i potem, gdy takowe powstały, nie zawsze były rygorystycznie przestrzegane29. Pierwsza połowa lat sześćdziesiątych to okres, kiedy pojawiły się pierwsze polskie podręczniki socjologii, które można bez większych wątpliwości uznać za udane przedsięwzięcia wydawnicze i efektywne pomoce dydaktyczne. Ich autorami było trzech uczonych cieszących się zarówno prestiżem naukowym, jak i bliskich kręgom ówczesnej władzy, co zapewne ułatwiło ich dziełom odniesienie sukcesu wydawniczego. Byli to młodzi autorzy marksistowscy, Zygmunt Bauman i Jerzy J. Wiatr oraz przedstawiciel starszego pokolenia, Jan Szczepański. Jako pierwsza ukazała się Socjologia. Zagadnienia i pojęcia Zygmunta Baumana, wydana w roku 1962, następnie krótsza, licząca 239 stron książka Jana Szczepańskiego, zatytułowana Elementarne pojęcia socjologii, po raz pierwszy opublikowana w roku 1963, jako trzecie zaś – Społeczeństwo. Wstęp do socjologii systematycznej Jerzego J. Wiatra30. Później Bauman poważnie 28

Por. Janusz Mucha, Mike F. Keen (red.), Socjologia Europy Środkowo-Wschodniej 1956–1990, wyd. cyt., lub: Joanna Kurczewska, Socjologia polska w latach 1944– 1989 w służbie społeczeństwa, siebie samej i/lub władzy, w: Urszula Jakubowska, Jerzy Myśliński (red.), Humanistyka polska w latach 1944–1990, IBL PAN, Warszawa 2006, s. 114–115. 29 Nina Kraśko, Instytucjonalizacja socjologii w Polsce 1920–1970, s. 192–195, 250–252. Dziękuję prof. Ninie Kraśko za informacje na temat praktyki nauczania socjologii w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych. 30 Zygmunt Bauman, Zarys socjologii. Zagadnienia i pojęcia, PWN, Warszawa 1962; Jan Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii, PWN, Warszawa 1963; Jerzy J. Wiatr, Społeczeństwo. Wstęp do socjologii systematycznej, PWN, Warszawa 1964.




23

przeredagował swą książkę, by w roku 1964 opublikować ją pod nowym tytułem Zarys markistowskiej teorii społeczeństwa31. Jak wspomniałem, omawiane dzieła okazały się wielkim sukcesem wydawniczym. Pierwsza z prac Baumana została przełożona na język czeski i do dziś jest wspominana przez najstarszą generację czeskich socjologów jako wówczas nowoczesny podręcznik dyscypliny. Drugą przetłumaczono na wiele języków, wliczając zachodnie, takie jak włoski i hiszpański. Co prawda obie wycofano z dydaktyki i nigdy ich już w Polsce nie wznawiano po usunięciu autora z uniwersytetu i jego wymuszonej emigracji. Dzieło Szczepańskiego przetłumaczono na rosyjski i węgierski oraz wielokrotnie wznawiano. W roku 1970 pojawiła się jego nowa, znacznie przerobiona i ponad dwa razy obszerniejsza wersja – na tyle zmieniona, że autor recenzji w „Studiach Socjologicznych” skłonny był ją uznać za zupełnie nową książkę – jednak w swych założeniach i strukturze pozostała zasadniczo zbieżna z pierwowzorem. Po raz ostatni wydano w ją roku 197232. Książka Wiatra okazała się najbardziej długowieczna, jako że jej ostatnie polskie wydanie ukazało się w roku 1981. Dopiero pięć lat później pojawił się nowy podręcznik. Tym razem był to zbiór tekstów napisanych przez różnych autorów, zredagowany przez Zbigniewa Krawczyka i Witolda Morawskiego. Doczekał się on dwóch wydań, przy czym drugie z nich, zmienione i opublikowane w roku 1990, przypominało zachodnią literaturę podręcznikową typu encyklopedii, wyznaczając w pewnym sensie koniec epoki komunistycznej w polskich naukach społecznych33. Widziany z dzisiejszej perspektywy sukces wydawniczy wszystkich tych książek jest nieco zaskakujący. Jeśli chodzi o ich charakter i formę, 31

Zygmunt Bauman, Zarys markistowskiej teorii społeczeństwa, PWN, Warszawa

1964. 32

Jan Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii, PWN, Warszawa 1970; Jerzy Mikułowski-Pomorski, recenzja z: Jan Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii, wyd. cyt. „Studia Socjologiczne”, nr 3/1970, s. 279. 33 Zbigniew Krawczyk, Witold Morawski (red.), Socjologia ogólna. Wykłady dla studentów,: COM ISP, Warszawa 1986; tychże (red.), Socjologia. Zagadnienia podstawowe, PWN, Warszawa 1990.




24

to wydają się one uderzająco do siebie podobne. Rzecz jasna, nieco odmienna była ich treść. Książki Baumana stanowiły próbę stworzenia konsekwentnie marksistowskiego wprowadzenia do socjologii. Wcześniejsza z nich podzielona była na pięć rozdziałów. Pierwszy zawierał definicję socjologii, podejmował problematykę jej społecznych i politycznych aspektów oraz informował o głównych nurtach teoretycznych, na których tle opisano specyfikę socjologii marksistowskiej. W dalszej części pracy autor omawiał społeczeństwo ujmowane jako całość, wychodząc od materialnych przesłanek życia społecznego, a dochodząc do zagadnień struktury i ideologii. Trzy ostatnie rozdziały poświęcone były kolejno: grupom społecznym, osobowości, a wreszcie metodom socjologii. W drugim z napisanych przez siebie podręczników Zygmunt Bauman przeorganizował wywód, rozszerzając, systematyzując oraz dzieląc zawartość rozdziału noszącego wcześniej tytuł Społeczeństwo między dwa, nazwane Byt społeczny i Społeczeństwo. Teraz to one otwierały pracę, po nich zaś następował kolejny, traktujący o grupie, organizacji i jednostce. Wszelkie informacje na temat socjologii jako dyscypliny naukowej przeniesiono do ostatniego, czwartego rozdziału34. Do pewnego stopnia odmienny charakter miała książka Szczepańskiego. Jak wskazuje już jej tytuł, stanowiła ona zarys systemu pojęciowego socjologii, przy czym ramę konstrukcyjną rodem z socjologii formalnej wypełniała treść zdradzająca wpływ przede wszystkim funkcjonalizmu. Praca podzielona była na dziewięć rozdziałów. Wstępny dotyczył definicji socjologii, jej swoistości oraz celów stawianych sobie przez autora. Następne odnosiły się kolejno do: przyrodniczych podstaw życia społecznego, jego przesłanek ekonomicznych, kultury, jednostki i osobowości, więzi społecznej, a wreszcie do różnych zbiorowości – od grup (od pojęcia i cech grup jako takich po konkretne zbiorowości, a raczej ich typy), poprzez klasy i warstwy społeczne po społeczeństwo globalne. Był to najobszerniejszy z rozdziałów, liczący osiemdziesiąt stron. Dwa ostatnie odnosiły się do procesów i rozwoju społecznego35. 34 Zygmunt Bauman, Zarys socjologii, wyd. cyt.; tegoż, Zarys markistowskiej teorii społeczeństwa, wyd. cyt. 35 Jan Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii, wyd. cyt.




25

Nieco podobna do Elementarnych pojęć socjologii, jeżeli chodzi o cele i charakter zamierzenia autora, była książka Wiatra, także stanowiąca próbę uporządkowania rzeczywistości społecznej przez narzucenie na nią siatki pojęć i rozbudowanych klasyfikacji, tym razem jednak wypełnionych marksistowską w przeważającej mierze treścią. Składała się ona z dziesięciu rozdziałów, traktujących kolejno o człowieku jako istocie przynależnej do świata natury oraz wytworze kultury, kontroli społecznej, grupach i rolach społecznych oraz o wybranych przykładach grup. W dalszych rozdziałach mowa była o konflikcie ujmowanym w kontekście rozwoju społecznego, strukturze klasowej, narodzie i etniczności, państwie, rewolucji jako drodze rozwoju społecznego oraz o świadomości społecznej. Wieńczył pracę, pominięty w późniejszych wydaniach, rozdział zatytułowany Człowiek i historia, zawierający rozważania na temat społecznej roli jednostki i determinizmu historycznego36. Poszczególne prace zostały napisane dla nieco odmiennych odbiorców: podręcznik Szczepańskiego uważano za popularną lekturę wprowadzającą dla wszystkich studentów (zapewne nie tylko uniwersyteckich), obie książki Baumana były podstawowymi podręcznikami dla studentów socjologii, zaś dzieło Wiatra powstało dlatego, że jego autor sądził, iż Elementarne pojęcia socjologii są zbyt powierzchowne, a praca Baumana jest za trudna dla studentów kierunków innych niż socjologia, wobec czego jego książka przeznaczona była dla czytelników lokujących się pomiędzy adresatami obu pozostałych podręczników37. Oczywistą i widoczną na pierwszy rzut oka różnicą była objętość. Pierwsze wydanie pracy Szczepańskiego było najmniejsze, druga książka Baumana z jej 576 stronami największa. Poza tym wszystkie one stanowiły podręczniki typu traktatu, a ich forma wydawnicza odzwierciedlała ten fakt: były (w szczególności praca Baumana) podzielone na niewielką liczbę rozdziałów z jednym tylko poziomem podrozdziałów (za wyjątkiem drugiej książki Baumana posiadającej dwa stopnie podrozdziałów) i z długimi akapitami, nieprzerywanymi żadnymi nagłówkami ani wyliczeniami. 36 37

Jerzy J. Wiatr, Społeczeństwo, wyd. cyt. Wywiad z Jerzym J. Wiatrem (2008).




26

Nie da się ukryć, że wygląd omawianych podręczników nie dodawał im atrakcyjności. Ich forma edytorska i graficzna była dość uboga, nawet biorąc pod uwagę standardy epoki. Choć ramki markujące komentarze, biografie czy inne dodatkowe informacje nie były jeszcze wówczas wynalezione, ówczesne amerykańskie podręczniki zawierały jednak rosnącą liczbę rysunków i fotografii38 – niemniej, żadna z opisywanych tutaj książek nie zawierała niczego podobnego. Nie było w nich też żadnych wykresów (z wyjątkiem jednego w Elementarnych pojęciach socjologii Szczepańskiego39), map ani tabel z danymi. Najgorzej pod tym względem wypada ostatnie, pochodzące z początku lat osiemdziesiątych, wydanie książki Wiatra, któremu skromna oprawa graficzna oraz zła jakość papieru i druku nadały w istocie odpychający wygląd.

Tradycje socjologiczne i intelektualne w podręcznikach okresu „realnego socjalizmu” Jeśli chodzi o prądy teoretyczne i tradycje intelektualne przywoływane w opisywanych tutaj pracach, na pierwszy rzut oka najważniejsza wydaje się jedna różnica między nimi. Bauman i Wiatr byli młodymi uczonymi, uczniami Juliana Hochfelda, czołowego socjologa marksistowskiego z Uniwersytetu Warszawskiego, podczas gdy Szczepański był uczonym, który zdobywał podstawy wiedzy socjologicznej przed wojną i byłym studentem ojca założyciela polskiej socjologii, Floriana Znanieckiego. Różnica ta umożliwia interesujące porównanie dwóch wariantów socjologii podręcznikowej – reprezentowanego przez młodych marksistów oraz niemarksistowskiego. Wydaje się, że tego typu porównanie pozwala rzucić nowe światło na kwestię ciągłości polskiej (i zapewne nie tylko polskiej) powojennej socjologii. Już pobieżny rzut oka na polskie podręczniki z lat sześćdziesiątych ujawnia wpływ pewnego, współcześnie niedocenianego lub wręcz 38 Jako przykład mogą posłużyć kolejne wydania książki Ogburna i Nimkoffa, zawierające coraz większą liczbę ilustracji (William F. Ogburn, Meyer F. Nimkoff, Sociology, wyd. cyt.). 39 Jan Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii, PWN, Warszawa 1963, s. 124.




27

ignorowanego, kierunku teoretycznego, który w poważnym stopniu oddziałał na ich zawartość. Kierunkiem tym jest socjologia systematyczna, której wpływ jest dostrzegalny w szczególności u Wiatra i Szczepańskiego. Stanowiła ona być może jedyną ramę koncepcyjną dla ogólnego podręcznika-traktatu umożliwiającą wprowadzenie doń szerokiego zakresu różnorodnej problematyki bez popadnięcia w zbyt widoczny eklektyzm. Jej wpływ zdradza choćby obecność charakterystycznej dla tego nurtu, ujmowanej w formalistyczny sposób, problematyki grup i więzi społecznej, obszernie omawianej w pierwszej z książek Baumana, u Szczepańskiego i u Wiatra. Te cechy ujawniają zwłaszcza przedstawiane przez dwóch ostatnich z wymienionych autorów analizy więzi i grup społecznych, bazujące na złożonych klasyfikacjach i zilustrowane jedynie nielicznymi egzemplifikacjami. Ta odmiana socjologii systematycznej nie była wynikiem zastosowania żadnego złożonego projektu teoretycznego. Jeśli chodzi o jej źródła teoretyczne, Szczepański w jednym miejscu wspomniał nawet Leopolda von Wiesego, czołowego twórcę niemieckiej socjologii systematycznej, ale skrytykował jego koncepcję, wprowadzając zamiast niej swoją własną klasyfikację40. Bez wątpienia o wiele ważniejszą inspiracją był dlań rodzimy klasyk, Florian Znaniecki. Choć nie był on typowym socjologiem systematycznym, jego koncepcje można było odczytywać (i stosować) w sposób bliski temu nurtowi. W rozszerzonym wydaniu swego dzieła Szczepański starał się bardziej szczegółowo prezentować swoje argumenty, ilustrując je szerzej przykładami41. Niemniej jednak styl jego rozumowania (i wygląd książki) nadal zdradzał formalistyczne inklinacje. W przypadku pracy Wiatra, której tytuł zawierał nawet termin „socjologia systematyczna”, nie chodziło o bezpośredni wpływ, może poza incydentalną inspiracją ze strony starego podręcznika Parka i Burgessa, zaś sam termin tytułowy został użyty bez gruntownej refleksji nad jego znaczeniem42. Jak się zdaje, schematy i klasyfikacje w niej użyte zostały stworzone przez samego autora. 40

Tamże, s. 143. Jan Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii, PWN, Warszawa 1970, s. 9. 42 Wywiad z Jerzym J. Wiatrem (2008). 41




28

Ujawnienie podstaw teoretycznych podręczników socjologii nie jest łatwym zadaniem, jako że zazwyczaj stanowią one próbę wyposażenia czytelnika w „bezimienną” – nie kojarzącą się jednoznacznie z żadną szkołą ani kierunkiem – ogólną wiedzę socjologiczną. Wobec tego, że niezwykle trudno jest zidentyfikować wszystkie dzieła, które mogły mieć wpływ na autorów, i rozpoznać wszystkie użyte przez nich koncepcje i teorie, wyjąwszy te najbardziej oczywiste, zdecydowałem się prześledzić nazwiska i (w niektórych przypadkach) afiliacje teoretyczne poszczególnych cytowanych autorów oraz pochodzenie przywoływanej literatury. Także taka metoda rodzi jednak pewien problem, jako że analizowane książki posiadają dwa lub nawet trzy poziomy odniesień do literatury fachowej: poziom autorów i idei na tyle ważnych, by wymagały przywołania w głównym tekście, poziom przypisów (wszystkie cztery książki zawierają klasyczne przypisy; co prawda ich liczba jest ograniczona, tak jak to zwykle bywa w tego rodzaju literaturze) oraz poziom zalecanych lektur, o ile zostały wskazane. Ich zawartość mogła być i faktycznie bywała różna: w krótkim rozdziale traktującym o ekonomicznych podstawach życia społecznego, w głównym tekście Szczepański odwołał się tylko do Marksa, w przypisach – do radzieckiego wyboru tekstów z materializmu historycznego i kilku prac polskich marksistów, jednak na liście zalecanych lektur są cztery amerykańskie i jedna francuska książka, polski przekład rosyjskiego, przedrewolucyjnego marksisty, praca polskiego marksistowskiego ekonomisty i jedna – polskiego neopozytywistycznego psychologa społecznego, inspirowanego powojenną socjologią amerykańską. W kolejnym rozdziale, dotyczącym kultury, wspomniani zostali Kroeber, Kluckhohn i Park (co do tego ostatniego, została przywołana jedynie maksyma „człowiek nie rodzi się ludzkim, lecz staje się nim w procesie wychowania”, zaczerpnięta z polskiego wydania Wprowadzenia do nauki socjologii, nie zaś któraś z jego idei), w przypisach szeroki wybór polskich przedwojennych i powojennych autorów, głównie etnografów i socjologów, paru przed- i powojennych amerykańskich antropologów, jedna książka socjologiczna oraz niemiecki (neokantowski) filozof. Lektury zalecane do tego rozdziału obejmują siedemnaście pozycji, w tym dziewięć powojennych zachodnich książek




29

socjologicznych lub antropologicznych oraz pięć współczesnych polskich publikacji dotyczących różnorodnej problematyki szczegółowej, takiej jak kultura polskiej wsi lub ludowa religijność43. W całej książce większość stosunkowo rzadko pojawiających się nazwisk to nazwiska „klasycznych” socjologów – niemniej omawiane są raczej podstawowe pojęcia i idee niż teorie lub konkretne prace socjologiczne. Stosunek autorów „klasycznych” do nowszych wynosi około dwóch do jednego, przy czym z małymi wyjątkami chodzi o zachodnich uczonych. Stosunek starszej i/lub klasycznej do nowszej literatury ulega odwróceniu w przypisach. Choć większość przywoływanej literatury to literatura amerykańska, wydaje się, że Szczepański usiłował wykorzystać, jak się tylko da, konkretne informacje ze współczesnych, rodzimych źródeł. Większość spośród zalecanych lektur stanowi zachodnia, głównie amerykańska literatura socjologiczna. W zmienionym wydaniu z roku 1970 Szczepański drastycznie zmniejszył liczbę przypisów, zaś liczba wspominanych w nim dzieł z polskiej literatury naukowej znacząco wzrosła. W wydaniu tym pominięte zostały spisy zalecanych lektur. Poniekąd przeciwstawny trend można dostrzec w obu książkach Baumana. W tekście głównym wspominanych jest wielu marksistów i pojawiają się liczne odsyłacze do klasyków marksizmu, jednak autor intensywnie wykorzystywał również nowoczesną literaturę niemarksistowską. W rzeczywistości odwoływał się do niej, nawet opisując tematy typowe dla marksizmu, tak że ustępy dotyczące struktury klasowej czy rozwoju społecznego są pełne odwołań do współczesnej zachodniej teorii stratyfikacji czy modernizacji… Charakterystycznym przykładem podobnej praktyki jest fragment wstępny podrozdziału dotyczącego polityki w drugiej z jego książek. Bauman otworzył ją cytatem z Wielkiej encyklopedii radzieckiej, uznając go za „prawdopodobnie najbardziej trafną definicję polityki”, następnie przywołał rodzimego autora marksistowskiego, Juliana Hochfelda, który z kolei cytował niemieckiego i amerykańskiego politologa, Otto Stammera i Harolda D. Lasswella 43 Jan Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii, PWN, Warszawa 1963, s. 33– 59 (cytat na s. 55); Robert E. Park i Ernest W. Burgess, Wprowadzenie do nauki socjologii, t. 1, wyd. cyt., s. 79.




30

(przypisy odsyłają do wszystkich trzech tekstów), następnie zaś przeszedł do brytyjskiego politologa George’a E.G. Catlina i francuskiego socjologa Raymonda Arona (cytowanego przez Maurice’a Duvergera)44. Podsumowując, w tekście głównym opisywanej książki marksiści byli w mniejszości, a stosunek dzieł marksistów do niemarksistów w przypisach wynosił około jeden do jednego. W tomie tym nie umieszczono żadnego spisu zalecanych lektur, ale we wcześniejszym wydaniu zawierał on w większości nowoczesną literaturę polską (co wydaje się bez wątpienia bardziej praktyczne z dydaktycznego punktu widzenia od wyboru lektur proponowanych przez Szczepańskiego) oraz mniejszą, ale pokaźną liczbę dzieł klasyków marksizmu. Ponadto było tam kilka amerykańskich tekstów w języku angielskim i parę kopii maszynopisowych tłumaczeń nowoczesnych zachodnich tekstów sporządzonych dla studentów Uniwersytetu Warszawskiego. W pierwszym wydaniu książki Wiatra znajduje się podobna mieszanka literatury zachodniej, przeważnie współczesnej lub niemal współczesnej (nowszych prac socjologicznych było dwa razy więcej niż starszych w tekście głównym i absolutnie dominowały one w przypisach) oraz pism marksistowskich, a stosunek liczebny marksistów do niemarksistów był nieco wyższy w tekście głównym i z grubsza równy w przypisach. Lektury zalecane obejmowały pokaźną porcję nowoczesnych polskich tekstów wraz z kilkoma klasykami marksizmu. Późniejsze wydania posiadały zaktualizowane i rozszerzone listy lektur, zawierające ponadto liczne przekłady dzieł zachodnich. Jeśli chodzi o dystynktywne tradycje socjologiczne, to chociaż autorzy przywoływali różne teksty przynależne do odmiennych nurtów teoretycznych, tylko jeden z nich został szczegółowo przedstawiony jako odrębny, wyraźnie określony kierunek intelektualny. Nurtem tym był, rzecz jasna, marksizm. Jak został on zaprezentowany w podręcznikach? Przede wszystkim należy zauważyć, że stosunek marksizmu do socjologii jawi się w nich jako bezproblemowy. Nie ma w nich ani śladu typowych dla nauki radzieckiej dyskusji na temat stosunku tej dyscypliny do teorii 44 Zygmunt Bauman, Zarys marksistowskiej teorii społeczeństwa, wyd. cyt., s. 209–210.




31

materializmu historycznego – marksistowskiej „matki wszelkiej filozofii i nauk społecznych”45. Wszystkie cztery książki przedstawiały marksizm jako perspektywę z pewnością bardziej trafną, być może różniącą się charakterem od socjologii burżuazyjnej, ale w żadnym wypadku nie totalnie z nią nieporównywalną. W tej sytuacji wydawał się on po prostu orientacją teoretyczną jak inne, chociażby socjologia analityczna czy neopozytywizm46. Jeśli chodzi o stosunek poszczególnych autorów do marksizmu, to był on oczywiście wyraźnie odmienny. Elementarne pojęcia socjologii Szczepańskiego nie są w żadnym sensie marksistowskie, nawet jeśli można w książce znaleźć niewielkie koncesje wobec oficjalnie obowiązującej doktryny, takie jak wprowadzenie krótkiego rozdziału na temat ekonomicznych podstaw życia społecznego, gdzie została przywołana perspektywa i literatura marksistowska47. Jeśli jednak chodzi o pochodzącą z pierwszej połowy lat sześćdziesiątych twórczość Baumana i Wiatra, to do dziś uchodzi ona za kwintesencję marksizmu w socjologii polskiej. Nie ulega wątpliwości, że sami autorzy aspirowali do miana marksistów, chociaż marksizm nie był jedyną perspektywą teoretyczną obecną w ich pracach. Jerzy J. Wiatr odwoływał się do marksizmu tam, gdzie wydawało się to użyteczne, to znaczy, gdy zajmował się polami problemowymi znajdującymi się w zasięgu zainteresowań ewokowanej przez niego tradycji marksistowskiej, perspektyw socjalizmu czy ciemnych stron społeczeństwa kapitalistycznego. Tam, gdzie zajmował się kwestiami 45

Gennady S. Batygin, Inna F. Deviatko, Metamorfozy socjologii rosyjskiej, w: Janusz Mucha, Mike F. Keen, Socjologia Europy Środkowo-Wschodniej 1956–1990, przeł. L. Stetkiewicz i J. Mucha, IFiS PAN, Warszawa 1995, s. 32–33; Michael Voříšek, The Reform Generation. 1960’s Czechoslovak Sociology in a Comparative Perspective, European University Institute, Florence 2009 [niepublikowana rozprawa doktorska], s. 77–88. 46 Zygmunt Bauman, Zarys markistowskiej teorii społeczeństwa, wyd. cyt., s. 523– 549. Jak trafnie zauważył Michael Voříšek, stan taki stanowił świadectwo sytuacji zasadniczo odmiennej od radzieckiej, faktycznego funkcjonowania socjologii jako (pluralistycznej) dyscypliny naukowej (The Reform Generation, wyd. cyt., s. 95, 127). 47 Jan Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii, PWN, Warszawa 1963, s. 33–38.




32

leżącymi poza zainteresowaniami marksizmu, jak mikrosocjologia i/lub społeczna organizacja życia jednostki, odwoływał się raczej do rozbudowanych klasyfikacji typów grup i relacji społecznych. Inaczej czynił Zygmunt Bauman, który starał się cały czas pozostawać marksistą, nawet jeśli w rzeczywistości łagodził swój marksizm szerokim stosowaniem literatury zachodniej. W swym artykule na temat polskiej socjologii okresu komunizmu Joanna Kurczewska stworzyła typologię charakterystycznych form uprawiania marksizmu pojawiających się w polskiej literaturze socjologicznej48. Rozróżniła ona marksizm liryczny, epicki i dramatyczny. Ten pierwszy polegać miał na manifestowaniu marksistowskiej erudycji poprzez wyszukane rozważania dotyczące abstrakcyjnych kwestii, takich jak baza i nadbudowa, używane niekiedy jako fasada czy kamuflaż dla cenzury. Marksizm epicki z kolei polegał na wykorzystywaniu pojedynczych terminów właściwych dla marksizmu (a w rzeczywistości raczej terminów stosowanych przez oficjalną propagandę) zamiast całościowych koncepcji teoretycznych do opisu różnorodnych zjawisk społecznych. Marksizm dramatyczny polegać miał na stosowaniu teorii marksistowskiej wyłącznie do społeczeństw kapitalistycznych czy krajów Trzeciego Świata, przy równoczesnym unikaniu stosowania go do społeczeństwa polskiego. Choć Joanna Kurczewska zastrzegła, że poza trzema opisanymi odmianami pojawiło się kilka oryginalnych i twórczych zastosowań marksizmu do polskiej rzeczywistości społecznej49, to zawartość podręczników Baumana i Wiatra raczej nie należy do tej ostatniej kategorii, stanowiąc przykład lirycznej i/lub dramatycznej wersji marksizmu. Budowanie marksistowskiej tradycji socjologicznej w komunistycznej Polsce nie było w żadnym przypadku przedsięwzięciem łatwym, jako że wymagało odwoływania się do ograniczonego zasobu dość wiekowego materiału teoretycznego, który w kontekście pozostałej literatury mógł się wydawać kompletnie przestarzały. Jedynie zajmując się marksizmem, omawiani autorzy przywoływali tak wiele starszych tekstów. Baumana i Wiatra odmiany marksizmu bazowały przede wszystkim na 48 49

Joanna Kurczewska, Socjologia polska w latach 1944–1989, wyd. cyt. Tamże, s. 115–118.




33

dziełach samego Marksa i Engelsa. Stanowiły one więcej niż połowę odsyłaczy do literatury marksistowskiej u Baumana i mniej więcej jedną trzecią u Wiatra. Co ciekawe, dzieła Marksa i Engelsa były stosowane w odmienny sposób niż klasyczna socjologia zachodnia. O ile ta druga była przywoływana jedynie jako źródło kluczowych idei i wnikliwych koncepcji teoretycznych, to te pierwsze były czytane jak współczesne teksty i traktowane jako wciąż aktualne źródło konkretnej wiedzy o społeczeństwie. Stosunkowo często obaj autorzy cytowali także najważniejszego klasyka komunizmu, Włodzimierza Lenina. Jeśli chodzi o pozostałych marksistów, to Bauman preferował innego komunistycznego mistrza, Antonia Gramsciego, którego przywoływał częściej niż Lenina, podczas gdy Wiatr zdawał się preferować marksistów II Międzynarodówki, takich jak Karl Kautsky czy Jerzy Plechanow, nawet jeśli czasami także cytował Gramsciego. W książkach obu autorów można też znaleźć kilka odwołań do przedwojennego polskiego, inspirowanego marksizmem, ale przynależnego do głównego nurtu, socjologa i antropologa, Ludwika Krzywickiego, a także do wczesnych polskich teoretyków lewego skrzydła socjalizmu. Co interesujące, Wiatr wspominał także, choć często w krytycznym kontekście, pierwszy podręcznik socjologii z kręgu komunistycznego marksizmu, Teorię materializmu historycznego Nikołaja Bucharina, dzieło autora rozstrzelanego podczas czystek lat trzydziestych i od tego czasu zasadniczo znajdującego się na czarnej liście50. Polscy autorzy poza absolutnymi wyjątkami nie wspominali żadnej nowszej radzieckiej literatury naukowej, a najważniejszymi bardziej współczesnymi dziełami z marksistowskiej teorii społecznej były prace ich nauczyciela, Juliana Hochfelda. Projekt intelektualny Hochfelda i jego uczniów bywa częstokroć wysoko oceniany jako forma „marksizmu otwartego”51. Z pewnością 50

Nikołaj Bucharin, Teoria materializmu historycznego [przekład niesygnowany], Książka, Warszawa 1927. 51 Władysław Kwaśniewicz, Między ustrojowym przymusem a wolnością akademicką: socjologia polska w latach 1956–1989, w: Janusz Mucha, Mike F. Keen (red.), Socjologia Europy Środkowo-Wschodniej 1956–1990, wyd. cyt., s. 56–57; Jacek Raciborski, Marksizm w warszawskiej socjologii uniwersyteckiej. Rozkwit i zmierzch, w: Antoni




34

marksistowska socjologia podręcznikowa zdradza niemal całkowite otwarcie na zachodnią socjologię „burżuazyjną”, całkiem dobrze komponującą się z oficjalną teorią marksistowską52. Niemniej z perspektywy (ówczesnych!) książek Baumana i Wiatra owa otwartość wydaje się nieco jednokierunkowa: nie przywoływano w nich niemal żadnych zachodnich autorów marksistowskich. Korzystając z tych prac, nie sposób byłoby się też zorientować, że odkrycie pism młodego Marksa spowodowało rewolucję w obowiązujących sposobach interpretacji jego dzieła – nie ma w nich mowy chociażby o – jakże ważnej dla ówczesnych interpretatorów spuścizny Marksa – problematyce alienacji. Podręcznikowa wersja tradycji marksistowskiej zasadniczo podążała za ortodoksyjną interpretacją Marksa i Engelsa w wydaniu II Międzynarodówki z leninowskimi korektami i konsekwentnie stroniła od wszelkich przychodzących „z wewnątrz” bliskich herezji nowinek. Jaką rolę w polskich podręcznikowych projektach socjologii z lat sześćdziesiątych odgrywała rodzima tradycja socjologiczna? Własna działalność intelektualna nie była w żadnym przypadku ignorowana przez którykolwiek z podręczników. Szczególnie Elementarne pojęcia socjologii Szczepańskiego były pełne odwołań do polskich autorów, przy czym do najczęściej przywoływanych należeli Znaniecki, Ossowski oraz sam autor. Również w trzech pozostałych książkach polscy socjologowie byli nie tylko cytowani, ale częstokroć także wysoko oceniani – jak Stefan Czarnowski, nazwany przez Baumana „wielkim polskim socjologiem”53, którego prace były przywoływane we wszystkich analizowanych książkach. Wydaje się jednak, że podobne określenia manifestowały dumę z udziału Polaków w tworzeniu spuścizny intelektualnej, która była traktowana jako uniwersalna, i w ramach której polska socjologia nie tworzyła jakiejś dystynktywnej ani w szczególny sposób uprzywilejowanej tradycji naukowej. Choć więc była ona obecna, najwyraźniej nie Sułek, (red.), Socjologia na Uniwersytecie Warszawskim. Fragmenty historii, Instytut Socjologii UW, Warszawa 2007, s. 243–245. 52 Która, jak zauważyła Joanna Kurczewska (Socjologia polska w latach 1944– 1989, wyd. cyt., s. 120), czasem wydawała się bliższa Parsonsa niż Marksa. 53 Zygmunt Bauman, Zarys markistowskiej teorii społeczeństwa, wyd. cyt., s. 11.




35

stanowiła zasadniczego źródła inspiracji54. Skądinąd większość odwołań do rodzimej literatury odnosiła się do stosunkowo nowej, nie zaś klasycznej twórczości socjologicznej.

Polskie podręczniki a rewolucja naukowa w socjologii Już pobieżny rzut oka na polskie podręczniki socjologii z lat sześćdziesiątych, jeśli oceniać je na tle zagranicznej produkcji tego typu, ujawnia ich zasadniczą odmienność: choć zostały napisane w okresie, gdy na Zachodzie dominował raczej typ podręcznika-encyklopedii, wszystkie cztery analizowane tu dzieła mają charakter traktatów, a więc przypominają starszą twórczość tego typu. Ową różnicę najprościej byłoby, rzecz jasna, potraktować jako zapóźnienie wynikające z nieznajomości współczesnej zachodniej literatury podręcznikowej. Jak można przypuszczać, to nie podręczniki budziły największe zainteresowanie wyjeżdżających na Zachód polskich uczonych. Z drugiej jednak strony można przywołać stanowisko autora jednego z wcześniejszych polskich podręczników, Franciszka Mirka. Choć znał on dzieło Ogburna i Nimkoffa, to odrzucał ich koncepcję socjologii, utożsamiającą ją z sumą tego, czym się akurat zajmują socjologowie. Odpowiadać temu miała i zawartość ich podręcznika, choć więc uznał ją za „ciekawą i pouczającą”, to sam zamiast czegoś podobnego stworzył klasyczny traktat z socjologii systematycznej55. Wydaje się więc, że należy poszukać wyjaśnień innych niż niewiedza wynikająca z braku zainteresowania. Jak się zdaje, mogą być one dwojakiej natury. Zbliżony do traktatu typ podręczników stanowił odbicie ściśle akademickiego charakteru uprawianej w Polsce socjologii, nakierowanego w głównej mierze na wytwarzanie naukowo istotnej, nie zaś użytecznej wiedzy. W istocie odpowiadało to bardziej elitarnemu niż amerykański charakterowi edukacji akademickiej, nastawionej zasadniczo na wytwarzanie przyszłych uczonych, ekspertów i intelektualistów – w mniejszym zapewne stopniu pracowników gospodarki i administracji 54 Do pewnego stopnia wyjątek stanowiły pod tym względem pożytki czynione przez Szczepańskiego ze Znanieckiego jako socjologa systematycznego. 55 Franciszek Mirek, Zarys socjologii, wyd. cyt., s. 81.




36

państwowej. Forma podręczników stanowiła więc wynik fuzji nowych treści i oczekiwań właściwych dość konserwatywnemu systemowi edukacyjnemu. Zarazem jednak podobna stylistyka, odrywająca wiedzę ogólną od konkretu i operująca najczęściej abstrakcyjnymi przykładami, nie odnoszącymi się nazbyt szczegółowo do żadnej realnej (a z pewnością nie do polskiej) rzeczywistości pozwalała ominąć problemy wynikające z opisywania nie zawsze cenzuralnej polskiej rzeczywistości56. Najpewniej oba te czynniki były zresztą ze sobą powiązane. Nieprzypadkowo pierwszą próbę stworzenia podręcznika-encyklopedii podjęto dopiero u schyłku epoki „realnego socjalizmu”57. Komunistyczna władza i wymuszona dominacja uczynionej oficjalną ideologią leninowskiej odmiany marksizmu w Europie Środkowo-Wschodniej bywa zazwyczaj postrzegana jako przyczyna przerwania ciągłości rozwoju lokalnych socjologii i tradycji socjologicznych. Prawdziwość tego twierdzenia nie ulega oczywiście wątpliwości w przypadku krajów, w których instytucjonalny niebyt dyscypliny trwał kilkanaście lat, a jej rozwój upośledzał nacisk doktrynalnej ortodoksji i brak kontaktów z zagranicą. Analiza podręczników pokazuje wszakże, że twierdzenie to nie ma zastosowania do Polski. Na poziomie socjologii podręcznikowej nie widać wielkiej różnicy między marksistowską a niemarksistowską nauką społeczną – ani jeśli chodzi o afirmację starszej rodzimej spuścizny intelektualnej, ani współczesnej socjologii zachodniej, w tym w szczególności amerykańskiej. Zarówno w pracy niemarksisty Szczepańskiego, jak i u marksistów Baumana i Wiatra rzuca się w oczy przede wszystkim ogromny wpływ wywierany przez tę drugą oraz nieprzyjmująca manifestacyjnych form, ale stopniowa marginalizacja tej pierwszej. Nieznaczną różnicę, polegającą na wpisaniu przez Szczepańskiego Znanieckiego w ramę wyznaczaną przez konstrukcję rodem z socjologii systematycznej oraz idee teoretyczne funkcjonalizmu, skuteczniej od wpływu marksizmu tłumaczy chyba różnica pokoleniowa oraz osobiste 56

Na tę cechę polskiej literatury podręcznikowej zwrócił mi uwagę prof. Antoni

Sułek. 57 Por. Zbigniew Krawczyk, Witold Morawski (red.), Socjologia. Zagadnienia podstawowe, PWN, Warszawa 1990.




37

doświadczenie bycia studentem rodzimego klasyka. I u niemarksisty, i u marksistów powojenna zachodnia, a przede wszystkim nowoczesna amerykańska socjologia przeważyła nad pozostałą twórczością socjologiczną, zarówno rodzimą, jak i zagraniczną, jako źródło obowiązujących idei oraz danych, w nowszych wydaniach podręczników będąc stopniowo uzupełniana w przypisach i na listach zalecanych lektur przez współczesne polskie publikacje podobnego typu. Sprawia to wrażenie, jakby nowoczesna amerykańska nauka społeczna zalała lokalną scenę socjologiczną, szybko pozbawiając znaczenia starszą, tak rodzimą, jak i zagraniczną socjologię poprzez ilość i jakość wiedzy, jakiej była w stanie dostarczyć. Nawet bez widocznego zerwania z dotychczasową tradycją socjologiczną proces ten stanowił w istocie rewolucję naukową. Trudno się więc dziwić, że na końcu innego podręcznika, dotyczącego historii socjologii, Jan Szczepański mógł napisać: „Niezależnie, czy też obok, a bardzo często w ramach różnych systemów socjologicznych, narastały takie sensowne odpowiedzi na sensowne pytania, zaczęły się krystalizować opisy, uogólnienia dotyczące poszczególnych dziedzin życia społecznego, zaczęły się specjalizować w tych zagadnieniach grupy fachowców, zaczęto rozwijać metody specjalne dla tych badań, odwracała się powoli uwaga od ogólnych konstrukcji teoretycznych i zaczął się proces tworzenia nowej socjologii”58. Co ciekawe, lektura podręczników zdaje się potwierdzać to twierdzenie! Czytając amerykańskie podręczniki, istotnie odnosi się wrażenie, że socjologia zaczęła z wolna mieć do przekazania rzeczywistą wiedzę nie tylko o sobie samej, ale i o życiu społecznym. Polskie dzieła podobnego typu pochodzące z lat sześćdziesiątych zdają się potwierdzać wigowską wersję historii postępu naukowego od spekulacji do nauki empirycznej o tyle, o ile pozwalają dostrzec, jak starsza twórczość była w nich stopniowo odsuwana na dalszy plan. Warto jednak pamiętać, że nowy paradygmat tworzy własne praktyki oceniania wytworów nauki: jeśli prawdą jest, że po drugiej wojnie światowej pojawiła się i uzyskała 58 Jan Szczepański, Socjologia. Rozwój problematyki i metod, PWN, Warszawa 1967 (wyd. drugie), s. 406 (podkr. aut.).




38

dominację nowa socjologia, także ja sam, pisząc o podręcznikach, jestem jej nieodrodnym dziedzicem. Niniejszy tekst nie jest oczywiście próbą opisania socjologicznej rewolucji naukowej, której zwycięstwo było wynikiem masowego zalewu amerykańskiej produkcji naukowej, zdającej się wyraźnie przewyższać starszą, zarówno rodzimą, jak i obcą twórczość, ale także napływu wzorów instytucjonalnych, nie wspominając o bezpośrednim wsparciu organizacyjnym i finansowym. Jednak dostrzegalna w podręcznikach zgodność reakcji polskich socjologów młodszej i starszej generacji, tak marksistów, jak i niemarksistów na wzory teoretyczne (bardziej niż instytucjonalne) oraz na osiągnięcia badawcze płynące zza oceanu każe zadać pytanie o charakter owej zmiany. W niektórych krajach i regionach, jak chociażby w Skandynawii, miała ona w istocie rewolucyjny charakter, dokonując się w niezwykle gwałtowny (jeśli mierzyć to standardami obowiązującymi w życiu akademickim) sposób59. Dlaczego w Polsce przebiegła ona tak gładko? Na tyle gładko, że sami socjologowie zdawali się nie dostrzegać braku ciągłości rozwoju dyscypliny? Jak się zdaje, na podobne pytanie możliwych jest kilka odpowiedzi. Pierwszym i najbardziej oczywistym powodem może być okres nieciągłości w latach pięćdziesiątych, który spowodował konieczność odbudowy dyscypliny, czyniąc ją bardziej otwartą na nowości, a zarazem o wiele bardziej rzucał się w oczy niż subtelniejsza reorientacja (meta-) teoretyczna i badawcza. Druga z możliwych odpowiedzi to wewnętrzne zróżnicowanie społeczności uczonych, przebiegające wzdłuż politycznych i ideologicznych – co niekoniecznie oznaczało to samo – linii podziału. Podobieństwo między podręcznikami Szczepańskiego, Wiatra i Baumana sugeruje, że marksiści byli takimi samymi entuzjastami socjologii zachodniej jak niemarksiści, a różnica między nimi stanowiła raczej kwestię pokoleniową, niż była skorelowana z postawami względem 59

Fredrik W. Thue, In Quest of a Democratic Social Order. The Americanization of Norwegian Social Scholarship, Det humanistiske fakultet Universitetet i Oslo, Oslo 2006, s. 245–294, 337–390; Anna Larsson, Kirsti Suolinna, K. Rob. V. Wikman, a Mediator Between Ethnosociology and Modern Sociology in Finland and Sweden, [referat zaprezentowany na konferencji RCHS ISA w Umei] 2008.




39

marksizmu. Co ciekawe, lektura książek Baumana ujawnia pewną teoretycznie sporną kwestię, odnoszącą się do oceny współczesnej socjologii amerykańskiej. Stanowiły ją idee socjologicznego neopozytywizmu z jego radykalnie indywidualistyczną metodologią oraz zagadnienie statusu teoretycznego sondażowych badań opinii publicznej. Kwestię tę najwyraźniej uważał on za istotną i stosownie do tego poddał je nazbyt z pewnością zdawkowej, ale zasadniczej i nieźle uargumentowanej krytyce60. Niewykluczone, że możliwa była próba skonstruowania jakiejś rodzimej tradycji antysondażowej i antypozytywistycznej, która mogła odegrać podobną rolę, jak w socjologii amerykańskiej tradycja szkoły chicagowskiej, i że to właśnie marksizm uniemożliwił mu odwołanie się do niej. Ważniejsze wydaje się jednak, że stosunek do neopozytywizmu i badań sondażowych nie dzielił marksistów od niemarksisty, jako że kwestia ta, ważna dla Baumana, ewidentnie nie niepokoiła ani marksisty Wiatra, ani niemarksisty Szczepańskiego… Może więc wydarzenia i podziały polityczne nie tyle były przyczyną, co pozwoliły przeoczyć zachodzące zmiany? W atmosferze wzajemnej podejrzliwości różnice ideowe i polityczne wydawały się ważniejsze, na pewno zaś były łatwiej dostrzegalne od teoretycznych: kiedy krytyka sondaży przyszła ze strony marksistowskiego outsidera, jak w przypadku opublikowanego w roku 1964 artykułu Adama Schaffa, krytykującego pracę badawczą Stefana Nowaka, polityczna podejrzliwość pozwoliła ją zlekceważyć jako polityczny atak na Nowaka (którym zapewne była)61. Rzecz jasna, próba udzielenia pełnej i należycie uzasadnionej odpowiedzi na pytanie o przyczyny słabości refleksji nad zachodzącą rewolucją naukową wymagałaby czegoś więcej niż analiza socjologii podręcznikowej.

60

Zygmunt Bauman, Zarys marksistowskiej teorii społeczeństwa, wyd. cyt., s. 569–571. 61 Por. Jakub Karpiński, Na uniwersytecie; Antoni Sułek, Fata i fatum „Studentów Warszawy”, oba w: Antoni Sułek (red.), Socjologia na Uniwersytecie Warszawskim. Fragmenty historii, wyd. cyt., s. 231–233, 268; Władysław Kwaśniewicz, Między ustrojowym przymusem a wolnością akademicką, wyd. cyt., s. 62.




40

2. Między romansem a ironią: polskie i czeskie opowieści o historii myśli socjologicznej

Po co i jak warto zajmować się lokalnymi historiami myśli socjologicznej? Niniejszy tekst poświęcony jest dziejom całościowych historii światowej myśli socjologicznej, względnie narracjom o klasycznej socjologii. Terminy „dzieje myśli socjologicznej” i „klasyczna socjologia” nie odsyłają do identycznego desygnatu, jednak tylko wymieniając je obok siebie jestem w stanie wskazać, jakimi właściwie dziełami zamierzam się zajmować. Mimo że jedynie pierwszy z tych terminów zawiera rzeczownik „historia”, to i drugi odnosi się w jakimś sensie do przeszłości, choć w pracach mających w tytule „klasyczną socjologię” charakter odwołań do niej bywa niekiedy problematyczny. Jest kilka powodów, dla których warto zająć się opowieściami o dziejach myśli socjologicznej. Podobne dociekania wpisują się w modne obecnie badania nad pamięcią społeczną i w ogóle w nurt wzmożonego zainteresowania refleksją nad przeszłością/historycznością. Jest wszakże i inny powód, zakorzeniony w tradycyjnych sposobach debatowania o socjologii, w których dyscyplinarnej przeszłości przypisuje się istotną rolę w uformowaniu tożsamości nauki. Już we wprowadzeniu wspominałem, że podręczniki, popularne wprowadzenia oraz właśnie historie odgrywają szczególną rolę, traktując o dyscyplinach naukowych jako o pewnych, nieuchwytnych w inny sposób całościach. W socjologii




41

dochodzi do tego przekonanie o szczególnej roli, jaką dla jej teraźniejszego stanu miałaby mieć jej przeszłość. Do dziś w podręcznikach zaraz po wstępie umieszczana bywa zazwyczaj opowieść o genezie i o klasycznych teoretykach socjologii, a w wielu krajach adeptów tej dziedziny nauki uczy się klasycznych teorii. Nawet krytyki obowiązujących sposobów uprawiania dyscypliny, jak chociażby najbardziej znane dzieła tego typu w powojennej socjologii, Wyobraźnia socjologiczna C. Wrighta Millsa i The Coming Crisis of Western Sociology Alvina Gouldnera nie obeszły się bez rozległych opisów przeszłości, traktowanych już to jako opis źródeł istniejącego zła, już to jako wzór lepiej uprawianej nauki1. Czym jednak w praktyce jest dyscyplinarna przeszłość, tak ważna dla wielu socjologów? Najprawdopodobniej stanowią ją właśnie książki podobne do tych, jakimi się zajmuję w niniejszym tekście. Już kilkadziesiąt lat temu Robert K. Merton zwrócił uwagę na łatwość wypowiadania przez socjologów (dodam: często w kategoryczny sposób i z wielką pewnością siebie) sądów o historii2. Rzut oka na opowieści o dziejach naszej nauki ujawnia nie tylko, że ich zawartość pozostaje zróżnicowana, ale też, że zasadniczo i w systematyczny sposób różni się ona od treści bodaj jeszcze bardziej różnorodnych, analogicznych opowieści z przeszłości. Które z nich miałyby więc być tą właściwą historią, która ukształtowała (kształtuje?) dzisiejszą socjologię? Przeciętny socjolog nie zastanawia się nad podobnymi kwestiami, biorąc aktualnie obowiązujący typ popularnych opowieści historycznych za przeszłość per se. Stanowi więc ona – używając określania Bruno Latoura – rodzaj czarnej skrzynki, instrumentu (w danym przypadku czysto intelektualnego) służącego uczonemu do osiągania oczekiwanych przezeń rezultatów, bez potrzeby podejmowania refleksji nad tym, co się właściwie mieści w jej wnętrzu3. Normalnie czarna skrzynka pozostaje zamknięta i nikt nawet nie próbuje jej otworzyć, jednak moje 1

C. Wright Mills, Wyobraźnia socjologiczna, przeł. M. Bucholc, PWN, Warszawa

2007. 2 Robert K. Merton, O historii i systematyce teorii socjologicznych, przeł. J. Wertenstein-Żuławski, w: (tegoż), Teoria socjologiczna i struktura społeczna, PWN, Warszawa 1982, s. 26–27. 3 Bruno Latour, Science in Action, wyd. cyt., s. 2–13, 21–29.




42

przedsięwzięcie tego właśnie wymaga: dokładnego opisania, jak zmieniały się obowiązujące sposoby opowiadania o dziejach dyscypliny. Wydaje się, że nie ma innego sposobu pokazania, jakie transformacje przeszła opowiedziana przeszłość, a z nią i zmieniająca się tożsamość socjologii. Spowodowały one, że choć wiele z interesujących mnie książek cechowała długowieczność i miały one nawet po kilka wznowień, to jednak miały tylko „jedno życie”, będąc wcześniej czy później skazane na zapomnienie – żadna z nich nie dostąpiła ponownego odkrycia, czy choćby nawrotu dawnej popularności. Poznanie radykalnych przemian, których doświadczyła przeszłość socjologii, może wzbudzić niemałe zdziwienie u polskich czy czeskich socjologów, pamiętających ze swych studiów przedmiot pod nazwą „klasyczna socjologia” lub nawet „historia myśli socjologicznej”, prezentujący jej aktualnie obowiązującą wersję. Krótko mówiąc, zanim przejdę do analizy interesujących mnie opowieści, muszę je możliwie starannie opisać, relacjonując, o czym i jak opowiadały. Niestety, realizację tego zadania utrudnia zarówno wiedza, jak i niewiedza potencjalnych czytelników. Niewiedza o tyle, o ile chodzi o prace nieznane przeciętnemu, współczesnemu uczonemu i obce mu obrazy przeszłości socjologii, określanej w odmienny, niż to się dzisiaj czyni, sposób. Problem z wiedzą jest nieco innej natury; wiąże się z pokusą odwołania do zdrowego rozsądku czytelnika – na przykład poprzez „pójście na skróty” i skupienie uwagi na odchyleniach od tego, co zdrowy rozsądek nakazywałby umieścić w podobnym opisie dawnej nauki. Rzecz jednak w tym, że ów rozsądek stanowi najpewniej wytwór niewielu konkretnych prac: w przypadku pokolenia moich nauczycieli zapewne były nimi polskie wydania książek Howarda Beckera i Harry’ego E. Barnesa, Jana Szczepańskiego oraz Jerzego Szackiego4, w moim własnym zaś bodaj tylko ta ostatnia… Nie wolno więc na niego się zdawać, skoro stanowić ma on nie przesłankę, a obiekt analizy. 4 Howard Becker, Harry E. Barnes, Rozwój myśli społecznej od wiedzy ludowej do socjologii, t. 1/2, przeł. J. Szacki i in., Książka i Wiedza, Warszawa 1964; Jan Szczepański, Socjologia. Rozwój problematyki i metod, PWN, Warszawa 1961; Jerzy Szacki, Historia myśli socjologicznej, cz. 1/2, PWN, Warszawa 1981.




43

Jak widać, dokładne opisanie zawartości i formy zmieniających się opowieści o dziejach socjologii jest konieczne niezależnie od tego, że sprawozdawanie z zawartości po części jako tako dostępnych książek może się wydawać przedsięwzięciem intelektualnie jałowym, a lektura powstałego w rezultacie tekstu – nudna. Z czysto literackiego punktu widzenia rodzi to dylemat, dla którego nie znalazłem dobrego rozwiązania: nie można pominąć opisu, który przez swą obszerność i szczegółowość rozbija konwencję tego typu tekstu. W niektórych publikacjach historycznych daje się go rozwiązać, uzupełniając część analityczną ilustrującymi ją wyjątkami z prac, jednak w przypadku obszernych opowieści historycznych zabieg taki jest niewykonalny. Jedyne więc, co mogę, to wskazać, że czytelnik nie mający ochoty przebijać się przez fragmenty o charakterze opisowym, może przejść od razu do części analitycznej. Jako autor nie muszę być z tego specjalnie zadowolony, ale nie odpowiadam przecież za odbiorcę, który i tak zrobi z tekstem, co zechce. Niezależnie od pożytku poznawczego mogącego płynąć ze zdziwienia tym, jak bardzo zmienił się wizerunek przeszłości dyscypliny, nie zamierzam poprzestać na opisie, chcąc na drodze analizy uchwycić specyfikę tych opowieści jako narracji historycznych – o ile rzeczywiście chodzi o narracje historyczne – i jako formy dyscyplinarnej pamięci społecznej. Oznacza to, że interesuje mnie przede wszystkim, co i w jaki sposób zostało w nich opowiedziane, mniej zaś kwestie warsztatu historycznego, jak chociażby charakter i sposób wykorzystania źródeł. Do problematyki, którą tutaj podejmuję, odnosi się obszerna literatura, na którą składają się artykuły w czasopismach naukowych raczej niż monografie opublikowane w formie książkowej. Tworzy ją kilka rodzajów tekstów. Są wśród nich prace traktujące o tym, w jaki sposób można i jak powinno się badać i opowiadać historię socjologii. Choć można w literaturze przedmiotu znaleźć mniej lub bardziej użyteczne opisy i typologie rzeczywistych sposobów jej uprawiania5, bodaj 5 Por. Dirk Käsler, Die frühe deutsche Soziologie 1909 bis 1934 und ihre Entstehungs-Milieus. Eine wissenschaftsoziologische Untersuchung, Westdeutscher Verlag, Opladen 1984, s. 105–197.




44

większość z tych tekstów ma charakter normatywny, stanowiąc przyczynki do teoretyczno-metodologicznej refleksji nad tym, czym powinna być historia socjologii – co i jak należy badać i opisywać. Za tyleż ważką, co znamienną wśród nich wypada uznać serię zawierających zbliżone (lub identyczne) treści tekstów Roberta K. Mertona, otwartą wystąpieniem na zjeździe American Sociological Association w 1947 roku, a uwieńczoną wspomnianym już artykułem O historii i systematyce teorii socjologicznych6. Autor zawarł w nim spostrzeżenie, że choć socjologowie zdają się nierzadko interesować dziejami dyscypliny, to większość z nich cechuje nikła samoświadomość metodologiczna połączona z ograniczoną kompetencją jako badaczy historycznych. Jednak wymowa tekstu jest raczej optymistyczna, przy czym źródłem optymizmu był skonstatowany przez Mertona rozwój badań nad historią dyscypliny. Tym, co czyni tekst amerykańskiego autora charakterystycznym, jest fakt poruszenia w nim nie tylko kwestii metod i kompetencji niezbędnych w badaniach historycznych, ale także zagadnienia potencjalnych pożytków z twórczości dawnych socjologów, która miałaby stanowić źródło wzorów pracy naukowej, inspirację, a nawet czynić z nich partnera do dyskusji. Jak się zdaje, Merton nie do końca zdawał sobie sprawę z rozbieżności oczekiwań historyków nauki i socjologów, na ogół niespecjalnie zainteresowanych rzeczywistą historią dyscypliny, nie wspominając o pewnej prostoduszności ewokowanej w jego tekście wizji dziedzictwa dawnej teorii jako czegoś, co tkwi w przeszłości, a zarazem jest zdolne przemawiać do współczesnego uczonego w jego własnym języku. Jak więc widać, refleksja nad historią socjologii obok zagadnień teorii i metody badań historycznych obejmuje także, a może przede wszystkim, przeszłość samą (a właściwie to, co za nią uchodzi, w tym opowieści do niej się odnoszące) i użytku z nich czynionego. Co do pierwszego typu problematyki, oś dyskusji wyznacza opozycja między 6

Robert, K. Merton, Discussion [w: Parsons, Talcott, The Position of Sociological Theory], „American Sociological Review”, nr 2/1948; Robert K. Merton, O historii i systematyce teorii socjologicznych, wyd. cyt. (wyd. oryg. Robert K. Merton, On the History and Systematics of Sociological Theory, w: tegoż, On Theoretical Sociology. Five Essays, Old and New, The Free Press, New York 1967).




45

prezentyzmem, jako stanowiskiem przyjmującym za naczelną ramę interpretacyjną dawnej twórczości idee współczesnej nauki, a kontekstualizmem, dla którego warunkiem rozumienia dyscyplinarnej przeszłości jest respektowanie specyfiki jej kontekstu dziejowego7. Na początku lat osiemdziesiątych Robert Alun Jones optymistycznie widział perspektywy rozwoju odwołującej się do osiągnięć historii i filozofii nauki, kontekstualistycznej – jak ją określił – „nowej historii socjologii”8. Historia socjologii w istocie nadal istnieje, czego świadectwem jest choćby niniejszy tekst, jednak przeciętni socjologowie, o ile w ogóle interesują się przeszłością dyscypliny, preferują raczej innego typu twórczość. Jeśli chodzi o rozważania dotyczące przeszłości, jej wizerunków i ewentualnego użytku z niej czynionego, to i te cechuje różnorodność, od tekstów w aż nazbyt naiwny sposób wyrażających zdziwienie faktem, że przekazywany w podręcznikach obraz przeszłości socjologii ulega celowej i najwyraźniej ukierunkowanej zmianie (czytaj: manipulacji)9, po analizy relacji obowiązujących w dyscyplinarnych dyskursach wizerunków jej dziejów do faktycznej przeszłości dyscypliny oraz charakteru i przyczyn zmian owych wizerunków10. Jeśli chodzi o ostatnią z kwestii, fundamentalne znaczenie ma oczywiście dostrzeżenie, że – jak wskazali chociażby Peter Baehr i Mike O’Brien w ważnym przeglądzie problematyki dyscyplinarnego kanonu i klasyki opublikowanym w roku w 1994 w piśmie „Current Sociology” – powstanie owego wizerunku nie było ani wynikiem badań historycznych, ani skutkiem spontanicznego procesu kształtowania się rzekomego dyscyplinarnego dyskursu socjologii, a wynikiem celowego konstruowania tradycji naukowej poprzez selekcję 7

Por. np. Robert Alun Jones, On Understanding a Sociological Classic, „The American Journal of Sociology”, nr 2/1977; Jerzy Szacki, Refleksje nad historią socjologii i Socjologia współczesna a klasycy socjologii, oba w: tegoż, Dylematy historiografii idei oraz inne szkice i studia, PWN, Warszawa 1991. 8 Robert Alun Jones, The New History of Sociology, „Annual Review of Sociology” 1983. 9 Por. Richard F. Hamilton, American Sociology Rewrites its History, „Sociological Theory”, nr 3/2003. 10 R.W. [Raewyn] Connell, Why is Classical Theory Classical, „The American Journal of Sociology”, nr 6/1997.




46

i wybiórczą recepcję dawnej twórczości, zresztą nie tylko socjologicznej11. Ważne miejsce w literaturze przedmiotu zajmują teksty o użytkach czynionych z dawnej, czy może raczej klasycznej, teorii socjologicznej, przy czym współczesnym autorom chodzi już nie tyle o wagę domniemanego dziedzictwa dawnej teorii, co raczej o sposoby korzystania z klasycznej socjologii jako instrumentu pozwalającego budować tożsamość dyscypliny i zbioru symboli markujących tożsamości teoretyczne poszczególnych nurtów współczesnej socjologii12. Inna sprawa, czy dyscyplina tak zróżnicowana jak współczesna socjologia posiada w ogóle jakąś dyscyplinarną tożsamość, którą można i należy podtrzymywać poprzez odwołania do klasyków13. Choć nie uchylam się od zajęcia stanowiska w spornych kwestiach, uznając kontekstualizm za stanowisko historyczne per se, a wnioski z lektury mego tekstu, stosownie odczytanego, byłyby z pewnością nieobojętne dla kwestii poruszanych przez wspomnianą wyżej literaturę, to nie stanowi ona dla mnie przewodnika ani nawet inspiracji, aczkolwiek skorzystam z niej w analitycznej części pracy. Moje przedsięwzięcie nie polega na uprawianiu teorii socjologicznej ani nie służy wskazaniu lepszych sposobów opowiadania o przeszłości w bardziej niż dotąd właściwy sposób zdefiniowanej socjologii14. Za źródło narzędzi interpretacyjnych posłuży mi więc dorobek dyscypliny, w której podobne dociekania są na porządku dziennym – badań historycznych, w tym zwłaszcza idei 11

Peter Baehr, Mike O’Brien, Founders, Classics, Cannon, „Current Sociology”, nr 1/1994, s. 85–101. 12 Jeffrey Alexander, Sociology and Discourse: On the Centrality of the Classics, w: tegoż, Structure and Meaning. Rethinking Classical Sociology, Columbia University Press, New York 1989. 13 Peter Baehr, Mike O’Brien, Founders, Classics, Cannon, „Current Sociology”, nr 1/1994, s. 60–61. 14 Gwoli zrozumiałości dalszego wywodu wypada mi jednak skrótowo określić, czym jest dla mnie socjologia. Traktuję ją jako dyscyplinę naukową (lub aspirującą do miana nauki), ujmując ją w konsekwentnie instytucjonalnych kategoriach i odnosząc ten termin do społecznych praktyk określanych tym mianem w danym, interesującym mnie okresie.




47

narratywistycznej historiografii Haydena White’a15. Jako że analizowana literatura stanowi tyleż narrację historyczną, co – przede wszystkim – formę dyscyplinarnej pamięci społecznej, pomocne w jej analizie będą dla mnie także kategorie pojęciowe wypracowane przez wybitnego niemieckiego badacza pamięci społecznej, Jana Assmanna16. Pewien dystans do literatury przedmiotu wynika także ze specyfiki mego obiektu dociekań: lokalne opowieści o dziejach socjologii, inaczej niż same lokalne socjologie, nie stanowiły dotąd przedmiotu refleksji. Ja zamierzam zająć się twórczością z dwóch krajów, Polski i Czechosłowacji (Czech)17. Jedną z kwestii, które chcę poruszyć, stanowi status polskiej i czeskiej socjologii jako nauk lokalnych, obecnie peryferyjnych lub semiperyferyjnych względem nauki światowej, co dziś znaczy: anglosaskiej. Postaram się dociec, czy i w jakim stopniu ich lokalność znajdowała odbicie w charakterze tutejszych opowieści historycznych (dotyczących, przypominam, losów socjologii światowej). Wybór socjologii polskiej i czeskiej nie oznacza, że moim celem jest analiza porównawcza. W zasadzie mógłbym się zająć tylko jedną z nich, a powodem, dla którego nie chcę na tym poprzestać, jest pułapka, w którą nierzadko wpadają uczeni z krajów takich jak Polska lub Czechy (w praktyce częściej z Polski). Pisząc pierwsze podsumowanie dziejów polskiej socjologii Jan Stanisław Bystroń uznał, iż jej konstytutywną swoistością jest podejmowanie problematyki narodu, co bywa często rozumiane jako stwierdzenie jej wyjątkowości. W istocie problematyka ta była obecna i w innych socjologiach Europy Środkowo-Wschodniej, a dociekania jej dotyczące 15

Por. Jerzy Topolski, Jak się pisze i rozumie historię. Tajemnice narracji historycznej, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2008; Hayden White, Metahistory. The Historical Imagination in Nineteenth-Century Europe, The Johns Hopkins University Press, Baltimore – London 1973; tegoż: Poetyka pisarstwa historycznego, red. E. Domańska i M. Wilczyński, Universitas, Kraków 2000. 16 Jan Assmann, Pamięć kulturowa. Pismo, zapamiętywanie i polityczna tożsamość w cywilizacjach starożytnych, przeł. A. Kryczyńska-Pham, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2008. 17 Poza obszarem mych dociekań pozostaje słowacka twórczość naukowa: przed podziałem Czechosłowacji nie powstały tam dzieła interesującego mnie typu, późniejszy zaś okres wyłączam z zakresu zainteresowań.




48

wcale nie były aż taką rzadkością w socjologii światowej – z pewnością nie były nią chociażby w nauce amerykańskiej18. Błąd Bystronia (a na pewno części jego interpretatorów) polegał na wyciągnięciu pochopnych wniosków z pojedynczego, polskiego przypadku, przy braku należytej znajomości nauki w innych krajach. Wiele z domniemanych lokalnych swoistości bywa w istocie właściwych naukom społecznym całej Europy Środkowo-Wschodniej, socjologiom peryferyjnym jako takim, a nawet występuje w twórczości z krajów przodujących, będąc jedynie niedostrzegane przez polskich uczonych. By na przyszłość uniknąć podobnych kłopotów, warto skorzystać z wiedzy o innych socjologiach regionu lub wręcz podjąć systematyczne studia porównawcze19. Objęcie badaniem nauki w dwóch krajach regionu, o względnie podobnych losach historycznych, i w miarę możliwości odwoływanie się do szerszego kontekstu socjologii w innych krajach Europy i Ameryki wydaje się dobrym sposobem uniknięcia tego błędu. Losy polskiej i czeskiej socjologii ujawniają zarówno podobieństwa, jak i różnice20. Obie pojawiły się u schyłku XIX wieku, przy czym socjologia czeska, zanim stała się uznaną dyscypliną akademicką, mogła już 18 Jan Stanisław Bystroń, Rozwój problemu socjologicznego w nauce polskiej, „Archiwum Komisji Badania Historii Filozofii w Polsce” 1917, t. I, cz. I [datowane 1915]; o narodzie i socjologiach Europy Środkowo-Wschodniej por. Joanna Kurczewska (red.), Dusza społeczeństwa. Naród w polskiej myśli socjologicznej, Narodowe Centrum Kultury, Warszawa 2002; Zbigniew T. Wierzbicki, Dimitrie Gusti. Socjolog niepodległej Rumunii, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 1991; Włodzimierz Wincławski, Lud, naród, socjologia. Studium o genezie socjologii słowackiej, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń 1991; Jarosław Kilias, Narodowość jako problem naukowy. Naród w socjologii czeskiej okresu międzywojennego, Scholar, Warszawa 2000. 19 Jak to uczynił w swojej ważkiej pracy o socjologii czeskiej lat sześćdziesiątych Michael Voříšek (The Reform Generation, wyd. cyt.). 20 Z najważniejszych prac o historii socjologii polskiej por. np. Jerzy Szacki, Wstęp: krótka historia socjologii polskiej w: (tegoż, red.), Sto lat socjologii polskiej. Od Supińskiego do Szczepańskiego, PWN, Warszawa 1995; Nina Kraśko, Instytucjonalizacja socjologii w Polsce 1920–1970, wyd. cyt. Z dostępnej w Polsce literatury o dziejach socjologii czechosłowackiej: Włodzimierz Wincławski, Lud, naród, socjologia. Studium o genezie socjologii słowackiej, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń 1991 oraz Jarosław Kilias, Narodowość jako problem naukowy, wyd. cyt.




49

korzystać z zaplecza uniwersytetu w Pradze. Po pierwszej wojnie światowej obie szybko uległy instytucjonalizacji i cieszyły się zainteresowaniem publiczności. Obie osiągnęły wysoki poziom naukowy. W przypadku Polski symbolizuje go przede wszystkim uczony światowego formatu, jakim był Florian Znaniecki. W Czechosłowacji nikomu poza Tomášem G. Masarykiem, kojarzonym raczej z polityką niż socjologią, nie udało się uzyskać podobnej sławy, ale tamtejsza twórczość naukowa miała zazwyczaj wysoki poziom. Hitlerowska okupacja Czech i Moraw oznaczała osłabienie, ale nie zanik czeskiej aktywności naukowej, socjologia rozwijała się także w nowo powstałym państwie słowackim. Koniec wojny zdawał się zwiastować rozkwit, ale u progu lat pięćdziesiątych nastąpiła skuteczna likwidacja tej dyscypliny. Zaczęła się ona nieśmiało odradzać w latach sześćdziesiątych, wolniej i inaczej niż w Polsce, w zasadzie bez ciągłości personalnej z dawniejszą nauką, którą zaczęto na nowo odkrywać na krótko przed rokiem 1968. Nastała po klęsce praskiej wiosny Husákowska normalizacja oznaczała ograniczenie zarówno swobody dociekań, jak i bazy instytucjonalnej dyscypliny, powodując jej regres. Odżyła ona dopiero pod koniec lat osiemdziesiątych, by na dobre zacząć nowe życie w kolejnej dekadzie. W tym samym czasie, niezależnie od dramatycznych wydarzeń i zahamowań, socjologia polska skutecznie się rozwijała, stanowiąc zresztą cenne, acz zastępcze źródło inspiracji dla odciętych od kontaktów z Zachodem Czechów i Słowaków21. Logiczną konsekwencją dostrzeżenia semiperyferyjnego bądź peryferyjnego charakteru polskiej i czeskiej socjologii oraz kolejnym instrumentem pozwalającym mi uniknąć niebezpieczeństw wynikających z przyjęcia czysto lokalnej perspektywy jest uwzględnienie kontekstu międzynarodowego w postaci podobnych dzieł z innych krajów. Oczywiście nie mogłem uwzględnić wszystkich tego typu prac, jednak starałem się omówić te najbardziej istotne, cieszące się powszechnym uznaniem, a w każdym razie popularnością i/lub wnoszące coś nowego do rozwoju podobnej twórczości. Ich dobór nie był wolny od arbitralności, płynącej chociażby z ograniczonej znajomości prac w językach obcych: 21 Jarosław Kilias, Okno na świat (Socjologia w Polsce i Czechosłowacji przed rokiem 1968), „Myśl Socjaldemokratyczna”, nr 2/2001.




50

o ile dzisiaj anglosaski obieg naukowy ma charakter światowy i to w nim pojawia się większość prac zyskujących międzynarodowe uznanie, to przed drugą wojną światową rzecz ta była o wiele mniej oczywista.

Wczesne opowieści o historii socjologii Choć czeskie i polskie opowieści o historii światowej myśli socjologicznej zostały opublikowane kilkadziesiąt lat po pierwszej większej pracy na podobny temat, wydanej drukiem przez Paula Bartha pod koniec XIX wieku, refleksja nad rozwojem dyscypliny pojawiła się o wiele wcześniej. Stylizowana opowieść na temat genezy socjologii pojawiła się już w Comte’owskim projekcie systemu nauk, wpisującym ją w dzieje nauki jako takiej, której ukoronowanie miało stanowić zastosowanie metody naukowej do badania zjawisk świata społecznego22. Nowa nauka (w istocie zaledwie jej projekt) okazała się inspirująca, przyciągając kolejnych myślicieli. Jedni propagowali i komentowali prace mistrza (a odkąd do Auguste’a Comte’a dołączyli kolejni, na czele z drugim najważniejszym twórcą XIX-wiecznej myśli socjologicznej, Herbertem Spencerem – mistrzów), inni zaś tworzyli własne systemy. Wielu z nich nie było specjalnie zainteresowanych innych twórczością, a w każdym razie bardziej pociągało ich budowanie własnych systemów teoretycznych. Unikanie bezpośrednich odwołań do cudzej twórczości ułatwiały obowiązujące wówczas standardy edytorskie, nie nakazujące zamieszczania przypisów, znakomicie ułatwiające prowadzenie dziś dociekań (czasem fantazji) co do wpływów, jakim podlegali badacze. Niektórzy z autorów czuli jednak potrzebę rozprawienia się z dziedzictwem poprzedników, inni zaś poszukiwali w przeszłości antenatów bardziej ich zdaniem godnych niż obaj główni ojcowie założyciele socjologii. W rezultacie w wielu pracach pojawiły się rozdziały traktujące o istniejącym dorobku socjologii. Zawarte w nich opowieści służyły raczej określeniu punktu widzenia autora, niż informowaniu o dziejach dyscypliny, stanowiąc najczęściej otwierające rozdziały systemów. 22 Auguste Comte, Metoda pozytywna w szesnastu wykładach, opr. J. Émile Rigolage, przeł. W. Wojciechowska, PWN, Warszawa 1961, s. 11–17, 35, 168–169.




51

Za przykład tego typu twórczości może posłużyć praca System socjologii, opublikowana w roku 1887 w Warszawie polska prezentacja systemu teoretycznego najwybitniejszego bodaj oponenta comte’owsko-spencerowskiej tradycji organicystycznej, Ludwika Gumplowicza. Księga pierwsza, zatytułowana Rozwój socjologii, zawiera prezentację głównych założeń metateoretycznych oraz obszerną opowieść historyczną, stanowiącą zarazem dyskusję z dziełem twórców dyscypliny. Choć sięga ona daleko w przeszłość, do myśli społecznej Grecji i Rzymu, to socjologia w ścisłym sensie, jako rodzaj dociekań odmiennych od spekulatywnej filozofii historii, miała być dużo młodsza, a jej istotę i zadania jako pierwszy opisał dopiero Auguste Comte. Niestety, dzieło założyciela współczesnej socjologii zawierało w opinii Gumplowicza bodaj więcej pomyłek niż trafnych intuicji, i w praktyce myślicielem jeśli nie najważniejszym w dziejach dyscypliny, to z pewnością oferującym najwięcej celnych intuicji, okazał się dlań niemiecki etnograf Adolf Bastian23. Pierwsza w dziejach obszerna i w zamierzeniu wyczerpująca historia socjologii stanowi pokłosie niezrealizowanej próby zbudowania systemu teoretycznego, podjętej przez lipskiego filozofa i pedagoga Paula Bartha (1858–1922)24. Wydana po raz pierwszy w roku 1897 praca Die Philosophie der Geschichte als Soziologie miała być zarysem historiografii, która, inaczej niż to dotąd bywało, miałaby być dyscypliną idiograficzną i obarczoną subiektywizmem, koncentrującą się wyłącznie na opisywaniu przeszłości, a prawdziwie naukową formą wiedzy. Taka naukowa historia, tożsama z filozofią historii, miała się zajmować społecznym aspektem wydarzeń historycznych, stając się w istocie socjologią25. Światło dzienne ujrzała jedynie pierwsza część dzieła Bartha, zawierająca zarys 23

Ludwik Gumplowicz, System socyologii, Wydawnictwo Spółki Nakładowej, Warszawa 1887, s. 7–124. 24 Hans Georg Rasch, Barth Paul, hasło w: Wilhelm Bernsdorf, Horst Knospe (red.), Internationales Soziologenlexikon [2., neuarbeitete Auflage], t. 1, Ferdinand Enke Verlag, Stuttgart 1980, s. 19–20. 25 Dysponowałem drugim i trzecim wydaniem książki: Paul Barth, Die Philosophie der Geschichte als Soziologie, Erster Teil: Grundlegung und Kritische Übersicht, O.R. Reisland, Leipzig 1915 (wyd. drugie), 1922 (wyd. trzecie i czwarte). W tekście odwołuję się do wydania z 1922 r (tutaj: s. 1–157).




52

podstaw teoretycznych systemu oraz przegląd dotychczasowej wiedzy historyczno-socjologicznej. Zyskała ona sporą popularność, doczekując się kilku, nieznacznie modyfikowanych i z wydania na wydanie coraz to obszerniejszych, wersji oraz co najmniej jednego, rosyjskiego przekładu, będąc czytana jako przegląd dziejów socjologii: „Tak jak Small i Vincent ułożyli pierwszy podręcznik socjologii, tak Paul Barth […] ułożył inną ważną pomoc dydaktyczną, a mianowicie historię nowoczesnej socjologii z krytycznym przeglądem problemów tej nauki”26. Mimo zapewnień autora, że wyda ciąg dalszy, gdy tylko miną niesprzyjające okoliczności, nigdy nie trafił on do czytelników27. Choć pracę Bartha rozpoczyna krótka przedmowa (względnie przedmowy do kolejnych wydań), brak w niej ogólnego wprowadzenia i niemal od razu mowa jest o konkretnych kwestiach, odnoszących się do zasadniczej problematyki dzieła. Cały tom dzieli się na dwie odmienne w charakterze części. Pierwsza z nich, licząca sto kilkadziesiąt stron, to przedstawiony w formie dyskusji z najważniejszymi stanowiskami teoretycznymi opis programu planowanego dzieła, podczas gdy zajmująca sześćset stron część druga to przegląd teorii istniejących w socjologii i filozofii historii. Część ta składa się z dwóch ksiąg. Pierwsza z nich zawiera opisy kluczowych systemów socjologii. Otwiera ją rozdział o powstaniu socjologii – o naukach politycznych jako źródle nowoczesnej myśli socjologicznej i twórczości Henriego Saint-Simona jako prekursora dyscypliny. Temat drugiego rozdziału stanowi socjologia intelektualistyczna, za jaką uważał Barth system socjologiczny Comte’a oraz twórczość jego kontynuatorów. Trzeci rozdział dotyczy socjologii biologicznej i zawiera opis ogólnej socjologii biologicznej (obejmującej socjologiczny darwinizm, do którego to nurtu autor zaliczał Gumplowicza, a także idee Spencera i innych autorów bazujących na analogii społeczeństwo – organizm), oraz bardziej skrótowo opisanej jej emocjonalistycznej odmiany. Rozdział czwarty traktuje o najmilszej zapewne autorowi socjologii woluntarystycznej, za której twórców uważał on takich uczonych, jak 26 Emanuel Chalupný, Sociologie, díl II: Dějiný sociologie, sv. 2. Vývoj sociologie v 19. století (1835–1904), Samcovo knihkupectví, Praha 1948, s. 369. 27 Paul Barth, Die Philosophie der Geschichte als Soziologie, wyd. cyt., s. VIII.




53

Ferdinand Tönnies, Lester Frank Ward, Franklin Giddings, Edward Ross czy Othmar Spann. Ostatni rozdział pierwszej księgi to kilka stron poświęconych popularnym publikacjom socjologicznym. Choć druga księga drugiej części pierwszego tomu Die Philosophie der Geschichte als Soziologie zawiera opis i krytykę prac określanych przez Bartha jako „jednostronne poglądy na dzieje”, wiele z nich uchodzi zazwyczaj za stanowiska teoretyczne socjologii. Wypełniają ją rozdziały o podejściu (kolejno) indywidualistycznym i kolektywistycznym, antropogeograficznym, etnologicznym, kulturowo-historycznym, politycznym, a wreszcie rozdział najobszerniejszy, traktujący o perspektywie ekonomicznej. Podzielono go na paragrafy odnoszące się do poszczególnych twórców, wśród których znaleźli się między innymi Émil Durkheim (twórca teorii postępu jako wyniku rozwoju podziału pracy28), Karol Marks i marksiści, czy też Frédéric Le Play. Siódmy, ostatni rozdział został poświęcony ideologicznym interpretacjom historii, widzącym w niej wynik oddziaływania takich czynników jak przemiany światopoglądowe czy idea narodowa. Jak widać, organizacja książki Bartha ma zasadniczo charakter tematyczny, na poziomie analizy poszczególnych podejść, jak w przypadku Comte’a i jego faktycznych lub domniemanych uczniów, kombinowany z chronologicznym. W istocie układ pracy okazuje się achronologiczny, czy wręcz ahistoryczny, a to za sprawą obecności w niej erudycyjnych rozważań, odsyłających do filozofii różnych epok i okresów, wprowadzających do wywodu gwałtowne przeskoki czasowe. Skądinąd, być może także dzięki temu, nawet trzecie wydanie, opublikowane w ćwierć wieku po pierwszym, nie razi specjalnie anachronizmem ani – jak to bywa w przypadku aktualizowanych wydań dawnych dzieł – niespójnością. Rzecz jasna, geneza dzieła jako wstępu do nieukończonego systemu filozofii historii obarczyła Barthowską interpretację myśli socjologicznej dwojakiego typu jednostronnością. Skoro celem autora było stworzenie własnego systemu teoretycznego, to pisał o poprzednikach nie tyle po to, by opisać i zinterpretować ich dzieło, a raczej by je zinterpretować 28

Tamże, s. 628–642.




54

i przeprowadzić z nim krytyczną dyskusję. Równocześnie historyczno-filozoficzny charakter projektowanego systemu skierował uwagę autora na problematykę przebiegu i interpretacji dziejów oraz na tych myślicieli, których dało się wpasować w podobną ramę interpretacyjną, każąc Barthowi pominąć chociażby rozbieżności ich koncepcji socjologii. Podejście Bartha, przedstawiającego dorobek (głównie, choć nie tylko) socjologii jako dziedzictwo, z którym trzeba się uporać, chcąc stworzyć własny system teoretyczny, nie stanowiło oczywiście jedynego możliwego sposobu budowania teorii socjologicznej. Co ciekawsze, nie było też jedynym sposobem radzenia sobie z przeszłością, a może raczej jej twórczego wykorzystywania. Wystarczy wspomnieć powstałą niecałe trzydzieści lat później pracę jednego z ojców amerykańskiej socjologii, Albiona W. Smalla, noszącą sugestywny tytuł Origins of Sociology. Wbrew tytułowi nie chodziło w niej o genezę dyscypliny, jaką faktycznie była, a o powstanie i rozwój prawdziwie naukowych dociekań nad społeczeństwem, jakimi je widział Small, i jakie mogły egzystować także poza instytucjonalną socjologią. Amerykański autor uznał, że jej rozwój najłatwiej prześledzić, badając genealogię tego typu badań w humanistyce niemieckiej – w pracach tamtejszych historyków, ekonomistów i polityków29. W ten sposób jego praca stała się bodaj pierwszym, najwyraźniej nieudanym – jeśli chodzi o powodzenie projektu wśród uczonych, nie zaś ocenę ciekawej książki – systematycznym przedsięwzięciem zmierzającym do budowy nowej tradycji socjologicznej.

Nieco o kontekstach I: przeglądy dziejów socjologii z lat dwudziestych i trzydziestych XX wieku W okresie międzywojennym socjologia, do tej pory posiadająca przyzwoity instytucjonalny dach nad głową jedynie w Stanach Zjednoczonych oraz zalążki takowego w nielicznych innych krajach, takich jak Francja czy Rumunia, trafiła pod własną nazwą na uniwersytety w kolejnych państwach, jak Niemcy, Czechosłowacja czy Polska. Zakładano tam 29 Albion W. Small, Origins of Sociology, The University of Chicago Press, Chicago 1924, s. 12–26, V–VI.




55

towarzystwa naukowe, powstawały specjalistyczne pisma socjologiczne, prowadzono coraz liczniejsze badania, a dyscyplina cieszyła się popularnością tak wśród potencjalnych adeptów, jak i szerszej publiczności. Nic więc dziwnego, że wśród coraz liczniejszej produkcji socjologicznej pojawiły się kolejne, mające różnorodny charakter, prace omawiające dotychczasowy rozwój tej nauki. Wydana po raz pierwszy w roku 1926 niewielka książka Leopolda von Wiesego Soziologie. Geschichte und Hauptprobleme warta jest wzmianki zarówno jako dzieło wpisujące się w barthowski nurt historii-wstępów do autorskich systemów, jak i ze względu na osobę autora, wybitnej, choć niemal zapomnianej postaci niemieckiej socjologii30. Trudno przecenić rolę odegraną przez Leopolda von Wiesego (1876–1969) w dziejach niemieckich nauk społecznych. Z dzisiejszego punktu widzenia bodaj ważniejsza od stworzonej przez niego teorii socjologii systematycznej wydaje się jego działalność organizatorska. Kiedy w 1919 roku powstał Institut für Sozialforschung (Instytut Badań Społecznych), autonomiczna jednostka organizacyjna młodego, utworzonego po pierwszej wojnie światowej w oparciu o istniejącą tam wcześniej szkołę handlową uniwersytetu w Kolonii, autor Soziologie. Geschichte und Hauptprobleme został jej współdyrektorem – przez pierwsze lata razem z Maxem Schelerem i Hugo Lindemannem – oraz kierownikiem sekcji socjologii. Instytut stanowił pierwszą w Niemczech socjologiczną instytucję akademicką31. Stał się też von Wiese wydawcą pierwszego czysto socjologicznego niemieckiego pisma naukowego, jakim były wydawane od roku 1921 „Kölner Vierteljahreshefte für Sozialwissenschaft” (wkrótce przemianowane na „Kölner Vierteljahreshefte für Soziologie”). 30

Korzystałem tutaj z wydania piątego: Leopold von Wiese, Soziologie. Geschichte und Hauptprobleme, Walter de Gruyter & Co., Berlin 1954. 31 Heine von Aleman, Leopold von Wiese und das Forschunginstitut für Sozialwissenschaften in Köln 1919 bis 1934, w: Wolf Lepenies (red.), Geschichte der Soziologie. Studien zur kognitiven, sozialen und historischen Identität einer Disziplin, t. 2, Suhrkamp, Frankfurt am Main 1981, s. 349–359. Gruntowne, socjologiczne studium wczesnej socjologii niemieckiej opublikował Dirk Käsler: Die frühe deutsche Soziologie 1909 bis 1934 und ihre Entstehungs-Milieus, wyd. cyt.




56

Pod koniec lat trzydziestych pełnił także funkcję sekretarza, a po odejściu w roku 1933 niechętnego hitlerowcom Ferdinanda Tönniesa stał się na krótko, wraz z Wernerem Sombartem i Hansem Freyerem, członkiem kierowniczego triumwiratu Deutsche Gesellschaft für Soziologie (Niemieckiego Towarzystwa Socjologicznego). Ostatecznie kierowanie organizacją przejął bliski nazistom Freyer, ale jej aktywność wnet ustała. Wielka rola przypadła von Wiesemu po wojnie, kiedy to został prezesem ponownie aktywowanego towarzystwa, przyczyniając się do odbudowy osłabionej wskutek panowania hitlerowców socjologii niemieckiej32. Jego niewielka książka okazała się bardziej długowieczna niż Trzecia Rzesza: wydana w roku 1926, w 1941 r. została opublikowana w języku angielskim, a już po wojnie, w roku 1947, ukazała się jej trzecia, nie ostatnia, niemiecka edycja. Wbrew tytułowi, w którym na pierwszym miejscu znajduje się historia, Soziologie. Geschichte und Hauptprobleme nie jest prawdziwą opowieścią o powstaniu i przemianach dyscypliny, od których ważniejsze dla autora były jej, wymienione w drugiej kolejności, główne problemy. Punkt wyjścia wywodu von Wiesego stanowiła kwestia zdefiniowania oraz określenia zakresu przedmiotowego socjologii jako wyspecjalizowanej, samodzielnej nauki (selbständige Einzelwissenschaft), a zarazem podstawowej nauki społecznej. Jego zdaniem odpowiada ona na dwa fundamentalne pytania: jak można wyjaśnić zjawiska określane mianem społecznych oraz jak owo „społeczne” oddziałuje na człowieka33. Nie jest wobec tego nauką o społeczeństwie, a o procesach uspołecznienia. Koloński uczony podkreślał w szczególności, że społeczeństwo nie stanowi, jak sugerowały to dawniejsze teorie, żadnego organizmu, a życie społeczne to proces wzajemnych oddziaływań międzyludzkich. 32

Dirk Käsler, From Republic of Scholars to Jamboree of Academic Sociologists. The German Sociological Society, 1909–99, „International Sociology”, nr 2/2002, s.163– 166. Klasyczna praca o socjologii w Niemczech hitlerowskich to: Otthein Rammstedt, Deutsche Soziologie 1933–1945. Die Normalität einer Einpassung, Suhrkamp, Frankfurt am Main 1986. 33 Leopold von Wiese, Soziologie. Geschichte und Hauptprobleme, wyd. cyt., s. 5–6.




57

Dyskutując z odmiennymi od własnego stanowiskami von Wiese opisał relacje między tak rozumianą socjologią i pokrewnymi dyscyplinami naukowymi, a następnie zajął się ogólnym kierunkiem i etapami historycznego rozwoju dyscypliny: „Na historię socjologii możemy patrzeć jako na rozwój od encyklopedii do wyspecjalizowanej nauki o tym, co społeczne”34. Jego zdaniem myśl socjologiczna wywodziła się z trzech źródeł: niemieckiego romantyzmu, filozofii Comte’a oraz z dorobku innych nauk, w tym biologii, historii i ekonomii społecznej. Także pisząc o źródłach i początkach socjologii autor nie odmówił sobie dyskusji z konkurencyjnymi poglądami, samemu zajmując dość nieoczywiste stanowisko: „Twierdzę w istocie, że socjologia jako jasno określona, wyspecjalizowana nauka społeczna powstała dopiero w ciągu ostatnich siedemdziesięciu pięciu lat35”. Również wypełniająca resztę pracy opowieść o głównych nurtach dyscypliny stanowi w znacznej mierze dyskusję z cudzymi koncepcjami teoretycznymi. Opis konkretnych nurtów myśli socjologicznej autor zaczął od ojców założycieli, Comte’a i Spencera, którzy jego zdaniem nie byli żadnymi założycielami, należąc co najwyżej do prehistorii naukowej socjologii. Dalsza zawartość dzieła to seria niezwykle skrótowych, często wręcz zdawkowych, opowieści o tej nauce w poszczególnych krajach. Rozpoczął von Wiese od uczonych brytyjskich i amerykańskich, których wyjątkowo cenił i dobrze znał, od pokolenia Warda po (w wydaniu z roku 1954) George’a A. Lundberga czy Edwarda Shilsa36. Dalej mowa była o socjologach francuskich, takich jak Gabriel Tarde, Émil Durkheim (o nim napisano stosunkowo najmniej), czy René Worms, a także o nauce w innych krajach (gdzie omówiony został między innymi Vilfredo Pareto). Dwa ostatnie opisowe rozdziały poświęcono starszej, encyklopedycznej, oraz nowszej socjologii niemieckiej – od pokolenia Ferdinanda Tönniesa i Georga Simmla przez Alfreda Vierkandta po Karla Mannheima i Theodora Adorno. Zamykał pracę kolejny rozdział 34

Tamże, s. 21. Biorąc pod uwagę rok publikacji piątego wydania, z którego korzystałem, chodzi o przełom lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XIX wieku (tamże, s. 27). 36 Tamże, s. 71–90. 35




58

teoretyczny, traktujący o cechach socjologii jako nauki o stosunkach społecznych. Praca von Wiesego to zdecydowanie bardziej traktat teoretyczny przedstawiający założenia jego własnej socjologii niż historia dyscypliny – rozważania teoretyczne zajmują prawie połowę liczącego nieco ponad 150 stron niewielkiego formatu dziełka! Sama struktura przeglądu dotychczasowej twórczości socjologicznej nie jest specjalnie historyczna, skoro organizuje go nie chronologia (choć od tej nie dało się do końca uciec) ani nawet systematyka, a geografia. Nie zmienia to oczywiście faktu, że była czytana jako także historia – i że niektóre z pojęć i idei służących autorowi do opisu dziejów dyscypliny, jak kategoria „socjologii encyklopedycznej” mogły się przyjąć i rozpowszechnić. Jak można sądzić, stało się tak głównie dlatego, że na pracę von Wiesego powoływał się jego amerykański zwolennik, Howard Becker, we własnej, napisanej wspólnie z Harrym E. Barnesem historii myśli społecznej37. Niewiele późniejsza od pracy niemieckiego autora jest dużo obszerniejsza, licząca z dodatkami osiemset stron, książka Pitirima Sorokina Contemporary Sociological Theories 38. Dzieło to było bodaj najbardziej wpływową opowieścią o teorii socjologicznej okresu międzywojennego, wznawianą i przekładaną na języki obce, choć począwszy od wydania niemieckiego częstokroć publikowaną w skróconej formie39. Pitirim Sorokin (1889–1968), jedna z najbarwniejszych postaci amerykańskiej socjologii, urodził się w biednej rodzinie na północy Rosji, ale udało mu się zdobyć wykształcenie, a z czasem pozycję cenionego intelektualisty. Więziony przez carat, jako sekretarz Kiereńskiego w rządzie tymczasowym został uwięziony także po przejęciu władzy przez bolszewików, 37

Np. Howard Becker, Harry E. Barnes, Social Thought from Lore to Science [Third Edition], Dover Publications, New York 1961, vol. I, s. 306, vol. II, s. 566, 787, vol. III, s. 851, 891. 38 Pitirim Sorokin, Contemporary Sociological Theories, Harper & Brothers, New York – London 1928. 39

Zdeněk Ullrich, Poznámka o úpravě anglického originálu pro české vydání w:

Pitirim Sorokin, Sociologické nauky přítomnosti, przeł. B. Ullrichová, adaptacja i dod. Z. Ullrich, Jan Laichter, Praha 1936, s. 679–681.




59

a w roku 1923 zmuszony do emigracji. Początkowo osiadł w Pradze, by następnie przenieść się do Stanów Zjednoczonych, gdzie zrazu pracował w University of Minnesota, skąd u progu lat trzydziestych przeniósł się na Harvard, zaproszony, by kierować nowo założonym wydziałem socjologii. Drogę do najwyższego naukowego uznania otworzyła mu seria prac ze schyłku lat dwudziestych, z których pierwszą była Social Mobility z roku 192740, drugą zaś omawiana tutaj praca. W latach trzydziestych Sorokin znalazł się na marginesie socjologicznego mainstreamu, na co wpływ miał charakter jego późniejszych prac, na czele z obszerną, uznaną za ekscentryczny anachronizm filozofią historii Social and Cultural Dynamics z roku 193741. Z punktu widzenia niniejszego tekstu praca Sorokina ma szczególne znaczenie, jako że w drugiej połowie lat trzydziestych została ona (w skróconej formie) przełożona na język czeski i opublikowana wraz z obszernymi czeskimi dodatkami pióra Zdeňka Ullricha42. Książkę otwiera entuzjastyczne wprowadzenie F. Stewarta Chapina oraz kilkustronicowy wstęp, dotyczący celów przyświecających jej twórcy. Choć obce miały mu być ambicje teoretyczne (w sensie upodobania do spekulacji nie przyczyniających się do rozwoju wiedzy, ponad które przedkładać miał fakty), to wskazał kilka powodów, dla których zdecydował się przedstawić teorie pochodzące z poprzedzających sześćdziesięciu, siedemdziesięciu lat. Pierwszym z nich miał być brak całościowego przeglądu, mogącego ewentualnie służyć studentom jako materiał dydaktyczny, drugim – rozległość i nieprzejrzystość wiedzy socjologicznej, grożąca tym, że uczeni będą tracić czas, poszukując wiedzy zdobytej już przez innych. W sytuacji nadprodukcji teorii sam autor za najważniejszy uważał trzeci z powodów napisania dzieła: „Wobec tego jednym z najważniejszych zadań współczesnego socjologa jest oddzielenie tego, co rzeczywiście obowiązuje, od tego, co jest w tych teoriach 40

Polski przekład: Pitirim Sorokin, Ruchliwość społeczna, przeł. J. Słomczyńska, IFiS PAN, Warszawa 2009. 41 Barry V. Johnston, Sorokin Lives! Centennial Observations, „Footnotes”, nr 1/1989 (na: http://www2.asanet.org/governance/sorokin.html). 42 Pitirim Sorokin, Sociologické nauky přítomnosti, wyd. cyt.




60

błędne lub niepotwierdzone. Podobne rozróżnienie jest prawdopodobnie potrzebne tak samo, jak przedstawienie nowej hipotezy. Krytyczna analiza współczesnych teorii socjologicznych, pod warunkiem dokonania jej z należytą starannością, może się rzeczywiście przysłużyć socjologii jako nauce. Tego zadania próbowano się podjąć w niniejszej książce i stanowi to jej główne zadanie”43. Jak więc widać, deklaracja o braku ambicji teoretycznych nie oznaczała rezygnacji z rozstrzygania o wartości istniejących teorii, a zamierzone cele i charakter pracy nie odróżniały książki Sorokina od przeglądów Bartha czy von Wiesego. Nie zamierzając analizować dzieł wszystkich znaczących socjologów, Sorokin arbitralnie wyodrębnił podstawowe szkoły teoretyczne, którymi się następnie zajął, by w ten sposób poddać krytyce wszystkie główne teorie44. Książka Pitirima Sorokina omawia więc różne szkoły, czy raczej dystynktywne nurty teoretyczne socjologii, którym poświęcono kolejne rozdziały. Pierwszy z nich dotyczy różnych odmian mechanicyzmu. Rozdział ten, jak i większość innych, rozpoczyna podrozdział na temat prekursorów nurtu, z reguły znajdowanych już w najdawniejszych okresach historycznych, choć więcej miejsca poświęcono, rzecz jasna, teoriom bliższym współczesności (nota bene, Sorokin nie czynił rozróżnienia między myślą socjologiczną a presocjologiczną). W nurcie współczesnego mechanicyzmu autor wyróżnił fizykę, mechanikę i energetykę społeczną. Główne idee danej szkoły przedstawiał z reguły, odwołując się do dzieł konkretnych autorów, ale jedynie jako typowych przykładów danego typu stanowisk, a nawet poszczególnych idei. Pierwszą część rozdziału o mechanicyzmie (jak i każdego z pozostałych rozdziałów dzieła) zamyka podrozdział poświęcony ocenie nurtu – w przypadku mechanicyzmu wręcz niszczącej, jako że Sorokin zarzucił jego przedstawicielom podstawowe błędy logiczne i metodologiczne. Dalsza część rozdziału dotyczy bardziej przezeń cenionego Vilfreda Pareto, u którego podkreślił prawdziwie naukową, zgodną z ideami drugiego pozytywizmu koncepcję socjologii, choć skrytykował niejasności powodujące, 43 Pitirim Sorokin, Contemporary Sociological Theories, wyd. cyt., s. IX–X i XVII– XIX (cyt. s. XIX). 44 Tamże, s. XX–XXIII.




61

że teoria włoskiego autora nie spełniała w rzeczywistości jego własnych standardów naukowości45. Kolejny rozdział dotyczy syntetyczno-geograficznej szkoły Le Playa. Pośrednim wyrazem uznania dla tego, wysoko przez Sorokina cenionego autora, jest zamieszczenie krótkiej notki biograficznej o nim, czego poskąpiono innym autorom. Poza nią rozdział zawiera opis jego idei teoretycznych i metody badawczej, twórczości uczniów, a wreszcie entuzjastyczną ocenę zalet metodologicznych i teoretycznych idei Le Playa46. Dalsze części dzieła poświęcono kolejno szkołom: geograficznej i biologicznej. W obrębie tej drugiej autor rozróżnił organicyzm filozoficzny, psychospołeczny (teorie przypisujące społeczeństwu posiadanie ponadjednostkowego umysłu czy duszy zbiorowej) oraz bioorganicystyczne teorie społeczeństwa47. Wśród twórców tych ostatnich wspomniany został – potraktowany nieco po macoszemu – Herbert Spencer oraz młodsi autorzy, jak Paul von Lilienfeld, Albert Schäffle, Jacques Novicow, René Worms i inni. Sorokinowska ocena biologizmu była zdecydowanie krytyczna. Szczególnie interesujący jest rozdział na temat szkoły antropologiczno-rasowej, którą Sorokin omówił niezwykle obszernie i szczegółowo, wspominając o pracach wielu autorów, od Arthura Gobineau po Otto Ammona z jednej, a Francisa Galtona czy Karla Pearsona z drugiej strony. Chociaż, polemizując z nią, podał liczne, szczegółowe dane wskazujące na nietrafność wielu twierdzeń głoszonych przez przedstawicieli szkoły antropologiczno-rasowej, a w ostatecznej ocenie odrzucił wiarę w istnienie hierarchii mniej i bardziej wartościowych ras, niemniej dorobek tej szkoły uznał za ważny i ocenił go w zasadzie pozytywnie48. Opowieść o biologizujących nurtach socjologii zamykają rozdziały poświęcone kolejno: teoriom społecznej walki o byt i socjologii wojny (w którym pochwalił Sorokin Spencerowski rozbiór społecznych konse45

Tamże, s. 29–37, 45–46 i 59–62. Owego uznania nie podzielali wydawcy przekładów, dokonujący zazwyczaj skrótów w treści tego rozdziału (zob. Zdeněk Ullrich, Poznámka o úpravě anglického originálu… w: Pitirim Sorokin, Sociologické nauky přítomnosti, wyd. cyt., s. 679–681). 47 Pitirim Sorokin, Contemporary Sociological Theories, wyd. cyt., s. 196–197. 48 Tamże, s. 219–308. 46




62

kwencji wojny i pokoju49) oraz teoriom demograficznym, traktującym populację jako czynnik istotnie wpływający na życie społeczne. Rozdziały dziewiąty i dziesiąty dotyczą socjologistycznego nurtu socjologii, który autor wywodził od Comte’a i jego pomijającej psychologię klasyfikacji nauk, w której socjologia była jedyną nauką społeczną. W obrębie tej szkoły autor rozróżnił ogólne systemy o charakterze socjologistycznym i szczegółowe teorie, traktujące poszczególne zjawiska społeczne jako czynniki wyjaśniające życie społeczne. Wśród tych pierwszych wyróżnił między innymi neopozytywizm, reprezentowany przez de Roberty’ego, Espinasa czy Cooleya, teorie Durkheima, Gumplowicza, a wreszcie socjologię formalną50. Jeśli zaś chodzi o teorie szczegółowe, to starannie omówił socjologię ekonomistyczną, przede wszystkim marksizm. Sorokinowska ocena socjologizmu była w zasadzie negatywna, zaś głównym zarzutem wobec niego był sam socjologistyczny charakter teorii, mający skutkować niezdolnością do wyjaśniania zjawisk psychicznych i duchowych51. Ostatnie rozdziały poświęcone były szkole psychologistycznej, wybranym teoriom psychosocjologicznym (wśród nich ideom Sumnera i Weberowskiej socjologii religii), a wreszcie studiom na temat dynamiki zjawisk psychospołecznych i kulturowych. Zamykający dzieło rozdział czternasty zawiera konkluzje autora. Nieco zaskakująco, biorąc pod uwagę zarówno deklarowany cel pracy, którym miało być oddzielenie teoretycznego ziarna od plew błędnej teorii, jak i stanowczość Sorokinowskich ocen, zdecydowanie odróżniających prawdę od fałszu, otwiera go deklaracją, że nie należy się przesadnie przejmować „dzikością” poletka socjologii, żadną miarą nie przypominającego zadbanego ogrodu. Autor uznał jednak, że dyscyplina ta nie odbiega pod tym względem od innych nauk o kulturze. Jednak dalsza część wywodu utrzymana jest we właściwym Sorokinowi tonie, opowiadając o wyrastających na socjologicznym poletku „jałowych kwiatach” spekulacji (na przykład dotyczących kwestii, czym naprawdę powinna 49

Tamże, s. 344–346. Tamże, s. 433–434. 51 Tamże, s. 495–507. 50




63

być socjologia) i „chwastach” normatywizmu, niedostatku badań i nadmiaru pochopnych generalizacji. W rzeczywistości jedyną drogą wiodącą ku rozwojowi dyscypliny miało być pracowite poszukiwanie korelacji między poszczególnymi zjawiskami obserwowanymi przez uczonych52. Pisząc w istocie polemiczny traktat teoretyczny, Sorokin zdecydował się na czysto tematyczny układ pracy, organizując ją podług skonstruowanych przez siebie szkół, do których częstokroć arbitralnie zaliczał idee poszczególnych uczonych, w rezultacie czego niektórzy, jak Spencer, trafili do kilku różnych „przegródek”. Wymiar czasu jest szczątkowo obecny tylko tam, gdzie mowa o rozwoju poszczególnych szkół oraz w retrospekcjach, w których wspomniani zostali ich prekursorzy. Horyzont czasowy pracy wytycza w zasadzie zakres tego, co autor uważał za godne debaty, współczesne mu teorie, wskutek czego w książce właściwie zabrakło miejsca dla Comte’a, niezwykle mało znalazło się go dla Spencera i w żaden sposób nie byli oni traktowani jako założyciele dyscypliny! Wiadomo, że praca czytana była jak historia dyscypliny53, jednak historyczny charakter zawdzięcza głównie temu, że pamięć autora sięgała dalej niż jego czytelników. Dla Sorokina najzupełniej nieistotna była kwestia przynależności dyscyplinarnej, a jego książka traktuje tak o ideach powstałych w ramach socjologii, jak i poza nią. Skądinąd, interesował go ściśle określony krąg tematyczny – analiza przyczynowa zjawisk makrospołecznych/historycznych, a więc problematyka „w mocnym sensie” makrosocjologiczna i częstokroć bliska raczej filozofii historii. Jak się zdaje, nie w pełni pokrywała się ona swym zakresem z obszarami dociekań, które w owych czasach uprawiano pod nazwą socjologii. Zorientowanemu na współczesność charakterowi pracy odpowiada typowa dla monografii forma edytorska z rozbudowanymi jak na standardy epoki odsyłaczami. 52

Tamże, s. 757–761. „Przybliżając czeskiemu dzieło Sorokina Contemporary Sociological Theories – Sociologické nauky přítomnosti, dajemy do ręki czeskiemu czytelnikowi najlepszą współczesną historię socjologii”. (Z przedmowy wydawcy do czeskiego wydania pracy – Předmluva vydavatelova w: Pitirim Sorokin, Sociologické nauky přítomnosti, wyd. cyt., s. 5, podkr. moje). 53




64

Jak już wspominałem, obok wielu innych przekładów praca doczekała się także czeskiej adaptacji, dokonanej przez Blaženę i Zdeňka Ullrichów, uczonych przynależnych do praskiej szkoły socjologicznej. W tej wersji praca uległa, ku żalowi autora czeskiej recenzji (ale opublikowanej w konkurencyjnej wobec prażan, brneńskiej „Sociologickej Revui”), znacznym skrótom. Objęły one nie tylko rozdział o szkole Le Playa, licząc w sumie około 180 stron oryginalnego tekstu. Zdaniem redaktora czeskiego wydania sam Sorokin miał je uważać za dokonane w inteligentny sposób i zgadzać się z większością z nich. Poza przekładem oryginalnego tekstu książka zawierała dodatkowo obszerny rozdział o rozwoju psychologii społecznej oraz dwa inne, kilkustronicowe: o socjologii Maxa Webera, oraz – zdaniem wspomnianego czeskiego recenzenta zbyt zdawkową i obarczoną błędami – historię czeskiej socjologii54. Wszystkie one były dziełem Ullricha. Można odnieść wrażenie, że zmiany, a zwłaszcza dodatki zamieszczone w czeskim wydaniu, opublikowanym niecałe dziesięć lat po oryginale, pokazują, jak szybko książka Sorokina zaczęła uchodzić za w pewnym stopniu anachroniczną i częściowo rozmijającą się ze stanem i charakterem dyscypliny. Bardziej długowieczna od Contemporary Sociological Theories i zupełnie inna w charakterze była wydana niespełna dziesięć lat później książka Social Thought from Lore to Science autorstwa dwójki amerykańskich autorów, Harry’ego Elmera Barnesa i Howarda P. Beckera. Jej pomysłodawcą był Barnes (1889–1968), uznany historyk z Uniwersytetu Columbii, autor licznych opracowań z zakresu historii intelektualnej (w tym z historii socjologii) oraz socjologii historycznej. Stworzył on pierwszy szkic książki i robocze wersje części rozdziałów, ukończył zaś dzieło wspólnie z nie mniej uznanym socjologiem, Howardem P. Beckerem (1889–1960) oraz grupą innych współpracowników, wśród

54

Bruno Zwicker, recenzja z: Pitirim Sorokin, Sociologické nauky přítomnosti, Jan Laichter, Praha 1936, „Sociologická revue”, nr 1–2/1936, s. 128; Zdeněk Ullrich, Poznámka o úpravě anglického originálu… w: Pitirim Sorokin, Sociologické nauky přítomnosti, wyd. cyt., s. 681. Więcej o sporze Brno – Praga w kolejnym podrozdziale niniejszego tekstu.




65

których był między innymi ekonomista Emile Benoit-Smullyan55. Becker był postacią dobrze znaną w Europie Środkowo-Wschodniej. W latach dwudziestych studiował w Kolonii u Leopolda von Wiesego, by ostatecznie otrzymać doktorat w roku 1930 na Uniwersytecie Chicagowskim. Jego debiutem książkowym była wydana w roku 1932 praca, stanowiąca adaptację systemu socjologicznego von Wiesego, zaś pracę nauczycielską rozpoczął w roku 1928 na Uniwersytecie Pensylwanii, następnie uczył na różnych uniwersytetach, by w roku 1937 osiąść w Wisconsin56. Przychylnie przyjęta książka doczekała się za życia autorów trzech sukcesywnie aktualizowanych angielskich wydań. Była też przekładana na języki obce, przy czym dwa z jej trzech tomów doczekały się spóźnionego polskiego wydania w latach sześćdziesiątych XX wieku, stając się rówieśnikiem pierwszego polskiego podręcznika historii socjologii, autorstwa Jana Szczepańskiego (o którym będzie mowa w dalszej części tekstu)57. Licząca łącznie około tysiąc trzysta stron książka Beckera i Barnesa składa się z dwóch wyraźnie odrębnych części, z których pierwsza (w wydaniu trzecim z roku 1961 podzielona na dwa tomy, we wcześniejszych zaś publikowana jako jedna całość) dotyczy rozwoju myśli społecznej do początków socjologii, druga zaś – myśli socjologicznej w poszczególnych krajach i regionach świata. Pracę otwierają wprowadzenia do kolejnych edycji, z których najdłuższe, kilkustronicowe wprowadzenie do pierwszego wydania, obok dowcipnej opowieści o genezie i udziale obu współautorów w powstaniu książki, zawiera informację o przyjętych przez nich 55

Howard Becker, Harry E. Barnes, Social Thought from Lore to Science…, vol. 1, wyd. cyt., s. XXV–XXVII. 56 Hans H. Gerth, Howard H. Becker 1899–1960 (nekrolog), „American Sociological Review”, nr 5/1960, s. 743–744. 57 Pierwsze wydanie ukazało się w roku 1937. Pisząc niniejszy tekst korzystałem z wydania drugiego (Howard Becker, Harry E. Barnes, Social Thought from Lore to Science [Second Edition], Harren Press, Washington 1952, vol. I–II) i trzeciego (Social Thought from Lore to Science, wyd. cyt.), do którego będzie odnosić się dalszy opis i przypisy. Polski przekład: Howard Becker, Harry E. Barnes, Rozwój myśli społecznej od wiedzy ludowej do socjologii, wyd. cyt. Przekłady cytatów zaczerpnąłem z polskiego wydania dzieła.




66

założeniach. Myśl społeczną potraktowali oni jako dystynktywny rodzaj refleksji, dający się odróżnić chociażby od myśli etycznej czy politycznej. Jej rozwój opisywali w kategoriach przejścia między dwoma opozycyjnymi – sakralnym i świeckim – sposobami myślenia. Ich rozróżnienie było w istocie tożsame z tytułowym rozróżnieniem między wiedzą ludową a nauką. Tę pierwszą miała cechować „aureola emocjonalności, aura niewypowiedzialności”, podczas gdy: „Wedle naszego sposobu użycia tego słowa, wszelka systematyczna, rozumowo komunikowalna, świecka analiza określonego zespołu danych empirycznych, «subiektywnych» czy «obiektywnych», stanowi naukę; np. filologia klasyczna czy psychologia introspekcyjna na równi z chemią czy fizyką”. Tak pojmowana naukowość miała stanowić cechę zarówno nauk przyrodniczych, jak humanistycznych. Wiedzy ludowej poświęcony został pierwszy tom (pierwszego wydania), nauce zaś – istotowo odmiennej i dla autorów bezspornie wyższej formie myśli – większość drugiego: „Rozmaite rodzaje wiedzy ludowej wciąż nas trapią tu i ówdzie, ale możemy zazwyczaj poświęcić większą część dostępnego miejsca stosunkowo niedawnym (od czasów Herberta Spencera, powiedzmy) postępom socjologii, nauki społecznej dostarczającej podstawowych uogólnień, na których jej siostrzane specjalizacje wznoszą swe okazałe budowle”. Jeśli chodzi o społeczeństwo, to podstawową (choć nie jedyną) nauką społeczną miała być socjologia58. Stosownie do tej deklaracji tom pierwszy poświęcony został wyłącznie myśli przednaukowej. Część opisową otwiera przeto rozdział o typowych cechach myśli społecznej ludów przedpiśmiennych, po czym następuje opis idei starożytnego Dalekiego i Bliskiego Wschodu, a następnie opowieść o wpływie charakteru życia społecznego w starożytnej Grecji i Rzymie na tamtejszą myśl społeczną, omówioną w kolejnym, piątym rozdziale. Kilka kolejnych rozdziałów poświęcono myśli chrześcijańskiej – jej genezie i charakterystycznym formom, od narodzin po świętego Tomasza z Akwinu, następnie zaś ulegającej stopniowej sekularyzacji myśli średniowiecznej, ideom humanizmu i protestantyzmowi. Rozdział 58 Howard Becker, Harry E. Barnes, Social Thought from Lore to Science…, vol. 1, wyd. cyt., s. XXII–XXIV; cytaty – s. (odpowiednio) XXIII, XXII–XXIII.




67

dziewiąty dotyczył nowych idei i sposobów myślenia, wykształconych podczas „rewolucji naukowej” XVI i XVII wieku. O naukach przyrodniczych napisano w nim stosunkowo niewiele, za to omówiono twórczość kilku myślicieli społecznych owego okresu. Dwa ostatnie rozdziały poświęcone zostały nowym ideom polityki, w szczególności teoriom umowy społecznej oraz koncepcjom powstałym u progu oświecenia. Dla pierwszego tomu charakterystyczne są skrótowe omówienia idei stworzonych przez wielu autorów, uznawanych przez Beckera i Barnesa za ważnych i charakterystycznych dla swych epok i nurtów intelektualnych. Towarzyszą im rozległe opisy tła społecznego, z reguły traktowanego jako czynnik kształtujący treści myśli społecznej. W tomie drugim więcej miejsca poświęcono na ogół teoriom niż ich tłu – czyżby bardziej już niezależnym od kontekstu społecznego? Otwiera go przegląd teorii stanu natury, od tych najdawniejszych do XVIII-wiecznych, po którym następuje omówienie teorii postępu. Kolejny rozdział dotyczy myślicieli XVIII wieku reprezentujących coraz bardziej różnicujące się nauki społeczne. Następny, piętnasty rozdział, zatytułowany The Transition to Objective Social Science and to Comte’s Version of Sociology, poświęcony został ideom Auguste’a Comte’a. Są w nim rozważania na temat ich genezy (włącznie z omówieniem prac Henriego Saint-Simona), jego życia, dzieła i umysłowości, następnie jego organicystycznej wizji społeczeństwa, na jej zaś tle – Comte’owskiej wizji społecznych zadań socjologii. Kolejny rozdział dotyczy XIX-wiecznych idei reformy społecznej. Punkt wyjścia dla ich opisu stanowiła diagnoza problemów społeczeństwa epoki rewolucji przemysłowej. Na tym tle przedstawiono panoramę idei społecznych i politycznych XIX wieku, od liberalizmu po różne wersje socjalizmu i anarchizmu; mowa była zarówno o różnego typu myślicielach, od ekonomistów po literatów, jak i o konkretnych działaniach reformatorskich. Odrębny rozdział dotyczy marksizmu i socjalizmu po Marksie. Choć Becker i Barnes wyrazili uznanie dla naukowej wartości marksizmu, opisali program społeczno-polityczny raczej niż, jak to bywało we wcześniej omawianych dziełach, (ekonomistyczną) doktrynę teoretyczną59. 59 Howard Becker, Harry E. Barnes, Social Thought From Lore to Science…, vol. 2, wyd. cyt., s. 642–662.




68

W dalszej części pracy autorzy wrócili do socjologii, opisując organicyzm, uważany przez nich za połączenie pozytywizmu z ideą ewolucji. Najwięcej miejsca poświęcili Spencerowi, ale dokonali też lakonicznego przeglądu dziejów idei społecznego organizmu oraz zwięźle opisali koncepcje innych twórców nurtu, takich jak Lilienfeld, Schäffle, Worms czy Fouillée. Oceniając go, odwołali się do twórczości Wormsa, który z czasem porzucił organicyzm na rzecz psychologizmu. Punkt wyjścia dla opisu darwinizmu społecznego stanowiła dla Beckera i Barnesa teoria Thomasa Malthusa, który zainspirował Karola Darwina, nie będącego skądinąd społecznym darwinistą. Rekapitulując dzieje podobnych teorii, twórcy Social Thought From Lore to Science wspomnieli opisywanego przez Gumplowicza Ibn Chalduna oraz wielu innych autorów, od Machiavellego czy Hobbesa po „pierwszego zdeklarowanego społecznego darwinistę”, Waltera Bagehota60. Najwięcej miejsca poświęcono samemu Gumplowiczowi, choć znalazło się w rozdziale o społecznym darwinizmie miejsce i dla socjologów takich jak Gustav Ratzenhofer, Jacques Novikow, Lester F. Ward czy Franz Oppenheimer. Jak więc widać, określenie „społeczny darwinizm” miało dla autorów szeroki sens, odnosząc się do różnorodnych teorii. Ostatni numerowany rozdział drugiego tomu miał bardziej współczesny charakter, dotycząc perspektyw socjologii historycznej, pojmowanej jako posługująca się solidniejszymi metodami filozofia historii. Wśród socjologów i antropologów uprawiających studia nad podobną problematyką Becker i Barnes przywołali Maxa i Alfreda Weberów, za szczególnie użyteczne uznając stosowane przez tego pierwszego narzędzie teoretyczne, typ idealny. Drugi tom trzeciego wydania pracy zamyka dodane w roku 1951 nienumerowane, ale obszerne uzupełnienie Commentary on Value System Terminology, będące próbą odpowiedzi na pytanie o aktualność kategorii pojęciowych użytych w książce i rozwinięciem tytułowej typologii. Druga część Social Thought From Lore to Science ma odmienną strukturę, jako że została poświęcona rozwojowi socjologii w poszczególnych krajach i regionach. Zasadniczo tematem są jej nowsze dzieje jako mniej 60

Tamże, s. 711.




69

więcej ukształtowanej dyscypliny naukowej, ale wskutek odmiennej organizacji materiału książka nie jest wolna od powtórzeń pojawiających się, gdy autorzy wracali do socjologów, których idee opisano już w poprzedzającym tomie. Wybór takiej formy stanowił wynik postrzegania socjologii jako zakorzenionej w lokalnych językach i uwarunkowanej przez specyfikę lokalnych kultur, w przeciwieństwie do nieznających narodowych granic nauk przyrodniczych61. Do lokalnej specyfiki historycznej i kulturowej Barnes i Becker odwoływali się jako do tła pozwalającego zrozumieć opisany w tomie instytucjonalny rozwój dyscypliny w poszczególnych krajach, do pewnego stopnia także rodzaj podejmowanej problematyki, sposoby jej analizowania, a nawet treść koncepcji teoretycznych. Otwierający tom rozdział dotyczy socjologii (a raczej słabości i braku akademickiej socjologii) w Wielkiej Brytanii, od oświecenia poprzez Spencera po Morrisa Ginsberga. Kolejny rozdział poświęcono krajom francuskojęzycznym – naukom społecznym w samej Francji oraz we francuskojęzycznej Szwajcarii i w Belgii. Liczący około pięćdziesięciu stron opis socjologii francuskiej rozpoczyna wzmianka o dociekaniach autorów oświeceniowych, po której następuje omówienie losów dyscypliny od Le Playa, poprzez Durkheima i jego licznych konkurentów aż po okres międzywojenny. Jeśli chodzi o inne kraje francuskojęzyczne, to najwięcej bodaj miejsca poświęcono działalności Guillaume’a DeGreefa. Trzeci rozdział tomu dotyczy krajów, gdzie używane są języki germańskie: niemieckojęzycznych Niemiec i Austrii, Holandii oraz krajów skandynawskich. Najwięcej, bo około pięćdziesiąt stron, poświęcono tym pierwszym, opisując powoli otwierające się na nową dyscyplinę niemieckie instytucje naukowe, a przede wszystkim dzieła twórców uprawiających dociekania o charakterze socjologicznym, od Johanna Herbarta jako inspiratora wielu psychologizujących nurtów myśli społecznej, na czele z psychologią ludów, po autorów okresu międzywojennego, jak ostro skrytykowani Othmar Spann i Alfred Vierkandt, czy wysoko oceniany Leopold von Wiese. Podobną objętość i charakter ma rozdział dotyczący Stanów Zjednoczonych, nieco krótszy zaś odnosi się do Włoch, gdzie najwięcej miejsca poświęcono oczywiście Vilfredowi Pareto. 61

Tamże, s. 793.




70

Niezwykłą cechą pracy Beckera i Barnesa jest obecność rozdziałów opisujących socjologię spoza kręgu krajów Zachodu (co prawda materiał w nich zawarty pochodził głównie z drugiej ręki, co nie mogło nie spowodować pewnej wybiórczości i przekłamań). W pierwszym z nich omówiono socjologię rosyjską, w której autorzy wyodrębnili nurty: polityczny i niepolityczny. Do politycznego nurtu zaliczyli wielu autorów, począwszy od będących ideologami narodnictwa subiektywistów po Włodzimierza Lenina do niepolitycznego między innymi Leona Petrażyckiego. Kolejny rozdział obejmuje zakresem Europę Wschodnią, Bałkany i Turcję. Pierwszy z zawartych w nim podrozdziałów to opis socjologii czechosłowackiej62, kolejny – uprawianej w Czechosłowacji emigracyjnej socjologii ukraińskiej, następne zaś – polskiej, węgierskiej, jugosłowiańskiej, rumuńskiej, a wreszcie tureckiej. Zależnie od stopnia ich rozwoju opisano w nich dzieła o istotnie socjologicznym charakterze, socjologizującą twórczość z pokrewnych dyscyplin, a nawet aktywność przekładową, przybliżającą lokalnej publiczności myśl zachodnią, nie wspominając o działalności organizacyjnej, omawianej w całym tomie. W kolejnym rozdziale opisano dzieje dyscypliny w Hiszpanii i Portugalii oraz (w jednym podrozdziale) w Ameryce Łacińskiej. Na koniec Becker i Barnes zajęli się socjologią w Azji: jej zalążkom w Indiach i Chinach oraz znacznie lepiej rozwiniętym elementom w Japonii. Tekst pierwszego wydania dzieła zamyka epilog, przypominający wprowadzony na początku książki schemat rozwoju wiedzy społecznej. Późniejsze edycje zawierają ciekawy dodatek, zatytułowany (w wydaniu z roku 1961) 1937–1960 Appendix on Sociological Trends. Na ponad stu stronach omówiono w nim w formie kalendarium najważniejsze wydarzenia w rozwoju socjologii. Choć zwłaszcza na jego początku i do pewnego stopnia na końcu mowa jest i o socjologii w innych krajach, większość tekstu dotyczy socjologii w USA i została napisana z wyraźnie amerykocentrycznej perspektywy. Skądinąd owo skupienie uwagi na rodzimym polu naukowym jest samo w sobie dowodem nie tylko etnocentryzmu, 62 Rozdział ten został przetłumaczony na język czeski i wydany w Pradze jako samodzielna broszura: Howard Becker, Sociologie v Československu, przeł. R. Franzl, nakł. własnym tłum., Praha 1947.




71

dostrzeganego zresztą przez Beckera i Barnesa u wielu amerykańskich uczonych i będącego przedmiotem ich troski63, ale zarazem rzeczywistej amerykanizacji światowej socjologii64. Dodatek stanowi skądinąd świadectwo sporu w obrębie amerykańskiej socjologii, gdzie znaczącą pozycję zdobyła orientacja socjopsychologiczna, odwołująca się do metody sondażowej, której ideologię stanowiły idee nowego scjentyzmu, rozwijane przez George’a Lundberga i Stuarta Dodda. Ten kierunek przemian dyscypliny może posłużyć za nieco ironiczny komentarz do zaproponowanego przez autorów schematu rozwoju wiedzy społecznej od wiedzy ludowej do prawdziwie naukowej socjologii: w myśl głosicieli nowej, neoscjentystycznej wiary – do których z pewnością nie przynależeli sami Barnes i Becker – jej dzieje miały się bowiem dopiero zaczynać65! Struktura narracji Social Thought From Lore to Science jest zasadniczo niespójna, w wyniku czego książka rozpada się na dwie, a w późniejszych wydaniach na trzy, skonstruowane według odmiennych zasad, części. Pierwsza, stanowiąca (w trzecim wydaniu) dwa otwierające tomy, jest opisem domniemanej genezy socjologii. Jej strukturę zdominował porządek chronologiczny – choć jest on do pewnego stopnia pomieszany z tematycznym, to i w poszczególnych rozdziałach, dotyczących konkretnych rodzin idei czy koncepcji teoretycznych, chronologia pozostaje ważnym czynnikiem organizującym opowieść. W rezultacie całość sprawia wrażenie jednej, mniej więcej spójnej, narracji – wyrazistej, wigowskiej wersji dziejów dyscypliny, w której z mroków ułomnej i obarczonej licznymi ograniczeniami wiedzy ludowej wyłania się racjonalna refleksja, prowadząca z czasem do powstania prawdziwie naukowej socjologii. W ten sposób nauka ta, której historia nie stanowi wyłącznego tematu dzieła, jawi się jako triumf rozumu i owoc wielowiekowej ewolucji nie tylko dyscypliny, ale myśli ludzkiej jako takiej. Więcej nawet: kierunek i tempo rozwoju myśli współgra z kierunkiem przemian społecznych! Postacie i dzieła pojedynczych uczonych są głęboko zanurzone w całościowej opowieści o rozwoju myśli, choć częściej może niż u Sorokina 63

Tamże, s. LVIII. Zob. też tamże, s. LXXVI. 65 Tamże, s. LXVI. 64




72

służą nie tyle za egzemplifikacje tego, co typowe, ile za przykłady idei reprezentatywnych i ważnych dzięki swej indywidualnej wartości. W tym kontekście zmiana zasady organizacji narracji z historycznej na językowo-geograficzną wydaje się naturalna: historia powstania naukowej socjologii jest w zasadzie zamknięta, a reszta to historia współczesna, związana bezpośrednio z teraźniejszością. Dobry opis współczesności wymaga skupienia się na innych, praktycznych aspektach funkcjonowania socjologii, czego naturalnym skutkiem wydaje się zmiana jego zawartości, w większym niż poprzednio stopniu dotyczących instytucji naukowych oraz twórczości poszczególnych socjologów. Rzecz jasna, zakresy obu rodzajów historii nachodzą na siebie, czego skutkiem są powtórzenia pojawiające się, kiedy mowa jest o faktach i postaciach przynależnych do obydwu, jak Herbert Spencer. Mniej jasny jest powód zmiany zasady organizacji materiału omawianego w dodatku do trzeciego tomu na niemalże rocznikową anarrację, stawiającą przed czytelnikiem wszystkie, niemałe, problemy związane z interpretacją tej formy nieopowieści historycznej, jak etnocentryzm i chaotyczna wybiórczość, wynik braku jakiejś wyraźnie określonej zasady selekcji materiału (lub jej nieznajomości przez czytelnika)66. Inna sprawa, że trudno sobie wyobrazić taką metodę aktualizacji tomu, która pozwalałaby zachować jego spójność i nie zakładałaby całkowitej przeróbki tekstu, zdezaktualizowanego nawet, jeśli chodzi o jego główne założenia67! W opinii samych autorów, Social Thought From Lore to Science przeznaczona była dla szerszej, niekoniecznie fachowej publiczności, aczkolwiek trzeci tom zainteresować mógł raczej specjalistów68. Odpowiada temu prostota i lekkość stylu, aczkolwiek książka ma w zasadzie formę 66

Hayden White, Znaczenie narracyjności dla przedstawiania rzeczywistości, przeł. M. Wilczyński, w: Hayden White, Poetyka pisarstwa historycznego, wyd. cyt., s. 141–157. 67 Mam na myśli pojawienie się teoretyków i ideologów sondaży głoszących, że dopiero ich twórczość otwiera prawdziwie naukowy etap rozwoju socjologii – zob. akapit wyżej i s. LXVI trzeciego tomu Social Thought From Lore to Science. 68 Howard Becker, Harry E. Barnes, Social Thought From Lore to Science…, vol. 3, wyd. cyt., s. 794.




73

monograficzną, mającą najwyraźniej zadowolić także akademickiego czytelnika. Jak już wspomniałem, praca Beckera i Barnesa doczekała się częściowego polskiego przekładu. Pierwotnie chodziło o powielony maszynopis powstały na potrzeby dydaktyki na Uniwersytecie Warszawskim, nieco zaś później ukazała się i normalna, książkowa wersja dzieła69. Polskie wydanie pracy Beckera i Barnesa jest wielce ułomne, jako że brakuje w nim stanowiącego jej bodaj największą wartość trzeciego tomu. Jako że nigdzie nie poinformowano o owym braku, a oryginalne przedmowy do kolejnych wydań zostały pracowicie, acz nie do końca skutecznie, wyczyszczone z wszelkich wzmianek o zawartości i pierwotnej organizacji książki70, nieświadomy czytelnik mógłby odnieść wrażenie, że obcuje z całością dzieła. Poza większością oryginalnej treści pracy Beckera i Barnesa Rozwój myśli społecznej od wiedzy ludowej do socjologii zawiera nieco rozwlekły wstęp autorstwa Jerzego Szackiego, stanowiący adaptację artykułu Perspektywa historii myśli społecznej, opublikowanego w roku 1962 w „Studiach Socjologicznych”71. Skonstatował on w nim zapóźnienie prawie nieistniejącej jako dyscyplina historii myśli społecznej, bądź uprawianej na sorokinowski sposób jako dyskusja z mylnymi poglądami poprzedników, bądź zwyczajnie lekceważonej – i jedno, i drugie stanowiło skutek 69

Howard Becker, Harry E. Barnes, Historie myśli społecznej, t. 1–6, Warszawa 1960 (maszynopis); Howard Becker, Harry E. Barnes, Rozwój myśli społecznej…, wyd. cyt. 70 Co doprowadziło do nonsensownych, acz zabawnych rezultatów: w przedmowie do pierwszego oryginalnego wydania Barnes i Becker opisali odmienność metod zastosowanych w obu tomach – fragment ten pozostał, (nie) odnosząc się teraz do dwóch tomów polskiego przekładu, odpowiadających oryginalnemu pierwszemu tomowi (Howard Becker, Harry E. Barnes, Social Thought from Lore to Science…, vol. 1, wyd. cyt., s. XXIII–XXIV; Howard Becker, Harry E. Barnes, Rozwój myśli społecznej…, t. 1, s. 41–44)! Nie usunięto też z wprowadzenia podziękowań dla osób, które pomagały autorom zebrać niewykorzystane w wydanym w Polsce tekście informacje o socjologii w różnych zakątkach świata… 71 Jerzy Szacki, Perspektywa historii myśli społecznej, „Studia Socjologiczne”, nr 1/1962.




74

pozytywistycznej wiary, że prawdziwa nauka interesuje się faktami, a nie własną historią. Jego zdaniem w rzeczywistości mogłaby ona być przydatna uczonemu, uprawiającemu odmienne przecież od przyrodniczych nauki społeczne – zwłaszcza jeśli, jak sugeruje autor, byłaby uprawiana w socjologiczny sposób, akcentujący związek myśli z jej społecznym kontekstem. Zdaniem Szackiego amerykańscy autorzy byli prekursorami podobnego typu badań72.

Wczesne rodzime opowieści o historii socjologii: Chalupný i Hertz Choć pierwsze systematyczne rekapitulacje dziejów, a właściwie początków rodzimej socjologii pojawiły się jeszcze przed jej instytucjonalizacją73, na rodzimego autorstwa polskie i czeskie prezentacje dziejów światowej socjologii trzeba było poczekać nieco dłużej. Pierwsza z nich (a dokładniej mówiąc, jej pierwsza część) została wydana w Czechach u progu lat dwudziestych, w Polsce zaś podobna publikacja pojawiła się dziesięć lat później. Najwcześniejszą opublikowaną w tych krajach pracą podobnego typu była pierwsza część drugiego tomu obszernego systemu socjologii autorstwa Emanuela Chalupnégo, która ujrzała światło dzienne w roku 192274. Emanuel Chalupný (1879–1958) to jedna z ciekawszych postaci w dziejach czeskiej socjologii. Uczony ten studiował na wydziałach prawa oraz filozoficznym czeskiego uniwersytetu w Pradze, uczestnicząc między innymi w wykładach filozofa, socjologa i polityka Tomáša Garrigue Masaryka, najsławniejszego z ojców założycieli czeskiej 72

Jerzy Szacki, Wstęp. Perspektywa historii myśli społecznej, w: Howard Becker, Harry E. Barnes, Rozwój myśli społecznej…, t. 1, s. 13–37. Choć w tekście Szackiego dyskutowana jest perspektywa marksistowska jako punkt wyjścia dla podobnych studiów, nie podejmuję się rozstrzygać, na ile chodzi tu o mimikrę, a na ile o rzeczywiste zainteresowania autora. 73 Jan Stanisław Bystroń, Pojęcie narodu w socjologii polskiej, wyd. cyt. oraz tegoż, Rozwój problemu socjologicznego w nauce polskiej, „Rok Polski” 1916 t. l. 74 Emanuel Chalupný, Sociologie, díl II: Dějiný sociologie, sv. 1. Od prvopočátku až po Comtea, nákladem vlástním, Praha 1922.




75

socjologii i późniejszego pierwszego prezydenta Republiki Czechosłowackiej75. Po ukończeniu studiów w roku 1903 rozpoczął działalność dziennikarską i polityczną na rzecz jego partii (realistów), trafiając do redakcji jej organu prasowego, „Času” oraz zostając wybranym do władz partyjnych. Niebawem, skłócony z redaktorem naczelnym pisma, opuścił w burzliwych okolicznościach i redakcję, i partię. Rozstanie skwitował z czasem broszurą, w wielce negatywnym tonie opisującą partyjne realia. Był to pierwszy z niezliczonych sporów, w które się nieustannie wdawał. Choć ku udziałowi w nich wiodła go zapewne moralna pryncypialność i przekonanie o własnej słuszności raczej niż duma lub wygórowane ambicje – o ile oczywiście jedno da się odróżnić od drugiego – na skutek tych konfliktów wielce ucierpiała jego kariera naukowa. Uzyskać habilitację zdołał Chalupný dopiero za drugim podejściem, zostając w roku 1923 docentem socjologii na Uniwersytecie Masaryka w Brnie. Swoje książki wydawał najczęściej własnym nakładem, przez wiele lat utrzymując się z niewygórowanych dochodów przynoszonych przez kancelarię adwokacką prowadzoną w Táborze, gdzie mieszkał. Od roku 1928 uczył w praskiej Svobodnej škole politických nauk – szkole wyższej nieuznawanej przez państwo. Mimo że Chalupný uzyskał w roku 1936 tytuł profesora nadzwyczajnego uniwersytetu w Brnie, nie otrzymał tam płatnego angażu i nadal więcej uczył w Pradze, choć nie na uniwersytecie. Przyczyną były napięte stosunki z praskimi uczonymi, a w szczególności trwała animozja, wywołana, lub może raczej stanowiąca przyczynę serii konfliktów z Josefem Králem, wiodącą postacią praskiej socjologii. Miały one wielki wpływ nie tylko na losy Chalupnégo, ale całych czeskich nauk społecznych. Skłócony z Chalupnym ambitny Král nie wziął udziału w pracach nad założeniem pierwszego czeskiego pisma 75

Informacje o życiu i działalności Chalupnégo zaczerpnąłem w przeważającej mierze z tekstów Josefa Zumra Život a dílo Emanuela Chalupného, Heleny Pavlincovej Chalupný a Brno, Emanuela Pecky Spory a polemiky Emanuele Chalupného oraz Emila Voráčka Emanuel Chalupný, problémy rozvoje sociologie v Československu 20. let a vznik Masarykovy sociologické společnosti, wszystkie w: Josef Zumr (red.), Emanuel Chalupný, česká kultura, česká sociologie a Tábor, Filosofia, Praha 1999.




76

socjologicznego, „Sociologickej revui”, która od roku 1930 zaczęła się ukazywać w Brnie, wydając zamiast tego w Pradze własne „Sociální problémy”. Z czasem wycofał się też z prac zrzeszającej czechosłowackich socjologów Masarykovej sociologickej společnosti (Masarykowskiego Towarzystwa Socjologicznego), by w połowie lat trzydziestych nie tylko samemu z niej wystąpić, ale i pociągnąć za sobą swoich zwolenników oraz założyć z nimi Společnost pro sociální badání (Towarzystwo Badań Społecznych). Praskie pismo publikowało z reguły negatywne – nawiasem mówiąc, częstokroć zasłużenie krytyczne – a nierzadko i złośliwe recenzje prac uczonego z Táboru. Pod koniec lat trzydziestych wywołało to otwartą polemikę redakcji brneńskiego pisma, które wcześniej traktowało praskich oponentów z większą kurtuazją76. Podczas okupacji Chalupný nie przerwał pracy pisarskiej i aktywności publikacyjnej, po wojnie zaś na krótko wrócił na brneński uniwersytet, póki komuniści nie podjęli rozprawy z „burżuazyjną socjologią”, likwidując ją jako samodzielną dyscyplinę naukową, w rezultacie czego trafił w roku 1950 na przymusową emeryturę. Emanuel Chalupný pozostawił po sobie niezwykle obszerne i różnorodne dzieło, nie ograniczające się do twórczości socjologicznej. Jeszcze przed pierwszą wojną światową opublikował cykl monografii historycznych o działaczach czeskiego odrodzenia narodowego. Jeśli chodzi o socjologię, to tę gałąź jego twórczości otwiera praca badawcza o klasie robotniczej Táboru, napisana wspólnie z Josefem Pavlíkiem, nosząca tytuł Poměry dělnictva táborského („Kondycja robotników Táboru”), a opublikowana w roku 1903. Systemotwórcze ambicje autora zdradza 76

Większość starszej literatury na temat dziejów czeskiej socjologii (jej przegląd zawiera moja książka Narodowość jako problem naukowy, wyd. cyt., s. 11, 140–141) skupiała się bardziej na szkole brneńskiej i prezentowała raczej jej stanowisko, starając się zarazem unikać otwartego opisywania sporu. Zmieniło to ukazanie się prac Zdeňka R. Nešpora Institucionální zázemí české sociologie před nastupem marxismu (Sociologický ústav AV ČR, Praha 2007) oraz Ne/naboženské naděje intelektuálů. Vývoj české sociologie náboženství (Scriptorium, Praha 2008) których autor opisuje go w otwarty sposób, negatywnie oceniając postawę i dorobek uczonych szkoły brneńskiej, nieco bezkrytycznie biorąc za dobrą monetę wszystkie argumenty prażan (np. Institucionální zázemí… s. 18–19).




77

już dwutomowy (sic!) Úvod do sociologie („Wstęp do socjologii”) z roku 1905. Najważniejszy składnik dorobku socjologicznego Chalupnégo stanowi wielotomowa Sociologia, stanowiąca próbę stworzenia wyczerpującego systemu socjologii, której kolejne tomy wydawał w latach 1916–194877. Jego skrócony zarys zawiera niewielka książka, nosząca dość oczywisty tytuł Systém sociologie v náčrtku („System socjologii w zarysie”), opublikowana w roku 1927 po ukraińsku w piśmie „Suspilstwo”, a później także jako samodzielna broszura. Jej czeskie wydanie ukazało się w roku 192878. Wzmianka o głównym dziele Chalupnégo jest niezbędna, ponieważ dwa tomy jego historii socjologii nie stanowią odrębnej, niezależnej pracy, a fragment większej całości. Wskutek tego zwłaszcza wydana w roku 1948 druga część pracy pełna jest odnośników do wcześniejszych tomów Sociologii, gdzie Chalupný zajmował się już twórczością niektórych autorów. W podobnych sytuacjach, chcąc uniknąć powtórzeń, nie omawiał jej ponownie szczegółowo i poprzestawał zazwyczaj na odsyłaczu. Opisanie całości ogromnego i niezbyt przejrzystego dzieła stanowi dość kłopotliwe zadanie. Jego strukturę określa Chalupnégo koncepcja socjologii, wypada więc zacząć od kilku słów na jej temat. Czeski autor definiował tę dziedzinę niezwykle szeroko, jako naukę o kulturze, czyli cywilizacji, używając obu tych terminów zamiennie jako nazwy dla całości zjawisk wytwarzanych przez człowieka. Odciął się w ten sposób zarówno od Comte’owskiej koncepcji dyscypliny, jego zdaniem sprowadzającej ją do badań nad zjawiskami uspołecznienia, jak i od nurtu biologizującego, ucieleśnianego przez Spencera, w którym brak wyraźnej dystynkcji między przyrodą a społeczeństwem. Jak niegdyś dla Auguste’a Comte’a, a później dla ojca czeskiej socjologii Tomáša G. Masaryka, nader ważna była dla Chalupnégo, mogąca już wówczas uchodzić za nieco passé kwestia miejsca socjologii w klasyfikacji nauk. Jego zdaniem była ona jedną z nauk abstrakcyjnych, do których zaliczał kolejno: 77 Poszczególne (nie wszystkie) tomy jego Sociologii, często nierozcięte, stanowią dziś najczęściej spotykane w czeskich antykwariatach dzieła socjologiczne. 78 Emanuel Chalupný, Systém sociologie v náčrtku, nákladem vlastním, Praha 1928, s. 135.




78

matematykę, mechanikę, fizykę, chemię, biologię, socjologię, psychologię oraz logikę. Od klasyfikacji stworzonych przez poprzedników odróżniała go obecność psychologii (dodanej już przez Masaryka, jednak ulokowanej przezeń między biologią a socjologią) i logiki, a zwłaszcza kołowy, nie zaś hierarchiczny, charakter tego uporządkowania – logika zamykała krąg nauk, znajdując się między psychologią a matematyką. Chalupný rozróżniał nauki abstrakcyjne, czy też ogólne (ponad którymi znajduje się jeszcze bardziej abstrakcyjna filozofia) oraz kolejne poziomy coraz to bardziej wyspecjalizowanych nauk konkretnych. Choć na schemacie przedstawiającym ów „pionowy” porządek widniała linia dzieląca dyscypliny na przyrodnicze i o kulturze, czeski autor podkreślał orientacyjny jedynie charakter wszelkich takich podziałów79. Jak widać, Chalupnégo koncepcja socjologii nosi cechy socjologicznego imperializmu, obszar zainteresowań dyscypliny został bowiem zarysowany niezwykle szeroko, obejmując, na poziomie nauk abstrakcyjnych, większość problematyki humanistyki i nauk społecznych. Dla struktury Sociologii kluczowe znaczenie ma klasyfikacja składników cywilizacji, które dzielił na: czynniki (przyrodnicze i kulturowe), wytwory (akcje i fikcje) oraz czynności. W każdej z kategorii wyodrębniał ponadto szereg bardziej szczegółowych podkategorii, tworząc złożony system krzyżujących się klasyfikacji zjawisk. Obok badania trzech wymienionych składników cywilizacji zadaniem socjologii miały być studia nad jej rozwojem. Odwołując się do Comte’owskiego rozróżnienia między społeczną statyką i dynamiką Chalupný uznał, że dociekania nad zjawiskami z dwóch pierwszych kategorii wchodzą bezspornie w zakres statyki społecznej, fenomeny przynależne do drugiej mogą zostać uznane zarówno za domenę statyki, jak i dynamiki, a studia nad rozwojem cywilizacji to bez wątpienia domena dynamiki. Stosownie do tego całość jego dzieła dzieli się na pięć zasadniczych części, w większości składających się z kilku tomów każda. Dwa pierwsze stanowiły rodzaj prolegomeny do socjologii – zostały poświęcone jej podstawom i miejscu w systemie nauk oraz historii dyscypliny, trzy ostatnie 79

Emanuel Chalupný, Systém sociologie v náčrtku, wyd. cyt., s. 19–33.




79

zaś – właściwemu, pozytywnemu dorobkowi socjologii. Dotyczyły go części trzecia i czwarta, poświęcone statyce społecznej (przy czym trzecia dotyczyła czynników cywilizacji, czwarta – jej wytworów i czynności społecznych), a także piąta, poświęcona dynamice społecznej80. Choć sama koncepcja dzieła wydaje się w miarę logiczna, nie do końca da się to powiedzieć o rzeczywistej Sociologii. Po pierwsze, ogromny jest zakres problematyki będącej przedmiotem zainteresowania socjologii, rozumianej tak, jak ją definiował Chalupný: że obejmuje ona wszystko, co ma jakikolwiek związek z ludźmi i ich życiem społecznym. Ponieważ dzieło powstawało przez wiele lat, a kolejne tomy nie były pisane po kolei, będąc niekiedy wydawane po kilkakroć w zmodyfikowanej formie, wnosi to do niego element nieładu. Poza tym, twórczość czeskiego autora cechuje eklektyzm. Jeden z krytyków jego Úvodu do sociologie ironizował, że Chalupný „Z dziesięciu książek napisał jedenastą” i już pierwsze tomy Sociologii spotkały się z zarzutem braku oryginalności i kompilacyjnego charakteru. Niespójne były też podstawy teoretyczne, jako że wśród inspiracji autora, obok Auguste’a Comte’a jako twórcy służącego mu za punkt wyjścia projektu naukowej socjologii i Lestera F. Warda jako autora wzorcowego systemu socjologii, byli i inni, wielce zróżnicowani uczeni, przywoływani, kiedy uznawał to za stosowne. Niemniej, jak zauważył Miloslav Petrusek, eklektyzm był nieuniknioną ceną za rozległość podejmowanej problematyki, a Chalupný przynajmniej usystematyzował i na własny sposób zorganizował pochodzący z różnych źródeł materiał81. Jak niejednorodne jest całe dzieło, tak różnią się charakterem i oba tomy jego drugiej części, wydane w odstępie ćwierćwiecza. Pierwszy, liczący 184 strony, tom zaczyna się niejako „z marszu”. Po jednostronicowej przedmowie dotyczącej planów autora i faktycznych postępów 80

Emanuel Chalupný, Systém sociologie v náčrtku, wyd. cyt., s. 56–97; Miloslav Petrusek, Místo Emanuela Chalupného ve vývoji československé sociologie w: Josef Zumr (red.), Emanuel Chalupný, česká kultura…, wyd. cyt., s. 69. 81 Emanuel Pecka, Spory a polemiky…, wyd. cyt., s. 40–41; Miloslav Petrusek, Místo Emanuela Chalupného…, wyd. cyt., s. 69. Cytowany sąd pochodzi od Josefa Svatopluka Machara (tamże).




80

pracy nad kolejnymi tomami Sociologii następuje zaledwie trzyzdaniowy wstęp. Chalupný zadeklarował w nim: „Początki socjologii sięgają w starożytność bez mała tak daleko jak ludzkie poznanie. Gdybyśmy badali baśnie o pochodzeniu ludzkości, znaleźlibyśmy […] ślady dążenia do poznania zadania cywilizacji i jej podstawy, a więc naiwnie rozumiane elementy teorii socjologicznej”82. Stosownie do tej deklaracji większość książki poświęcona jest twórczości presocjologicznej. Jej treść podzielono na dwie części, z których pierwsza dotyczy starożytności, druga zaś, o wiele obszerniejsza, nowożytności aż do powstania socjologii. Część pierwsza zawiera rozdziały na temat myśli społecznej w Azji, Grecji oraz u schyłku starożytności. Każdy z nich zawiera z kolei (numerowane w sposób ciągły w całej książce) paragrafy poświęcone już to poszczególnym myślicielom, takim jak otwierający tom Laozi, już to regionom, krajom, czy też nurtom intelektualnym, jak myśl Starego Testamentu (w rozdziale o Azji), albo rzymska myśl prawna (w rozdziale o schyłku antyku). Część druga dzieli się na dziewięć rozdziałów, dotyczących poszczególnych epok i nurtów myśli europejskiej, od średniowiecza po Comte’a. Układ tekstu ujawnia, że szczególnie duże znaczenie przypisywał Chalupný twórczości dwóch autorów, Giambattisty Vico i Auguste’a Comte’a, którym poświęcił osobne rozdziały – w przypadku tego drugiego obejmujący też twórczość jego niegdysiejszego mistrza, Saint-Simona. Autor hojnie szafował terminem „socjologia”, stosując go do wszelkich uogólniających opisów społeczeństwa. Rozdział o myśli renesansowej nosi więc tytuł Počátky a hlavní proudy novověké sociologie („Początki i główne nurty nowożytnej socjologii”), a nagłówek rozdziału o myśli Vico określa go mianem „pierwszego socjologa specjalisty”. Zarazem jednak nie ulega wątpliwości, że najważniejszą postacią w dziejach dyscypliny jest Comte jako twórca syntezujący wątki antycypowane już przez innych twórców na wcześniejszych etapach rozwoju nauki: „…większość idei i koncepcji Comte’a została zarysowana poprzez trwający kilka stuleci rozwój myśli zachodnioeuropejskiej i na początku 82

Emanuel Chalupný, Sociologie, díl II: Dějiný sociologie, sv. 1., wyd. cyt., s. 9.




81

XIX wieku dojrzała już do takiej aktualności i znaczenia, że stało się nieuniknione, by jakiś myśliciel poczynił decydujący krok, a więc by zebrał owe rozmaite źródła w jeden prąd nowej, ogólnej nauki, nauki o ludzkości, o cywilizacji. Krok ten zostałby wykonany i bez Comte’a […] i bez niego rozwój myślenia socjologicznego w XVIII i XIX wieku zmierzał do wytworzenia nauki o cywilizacji”. Poświęcony Comte’owi rozdział zawiera przegląd i pochwałę dzieła, które darzyli szacunkiem nawet jego krytycy i którego oryginalność oraz znaczenie nie ulega wątpliwości. Nawet późnocomte’owski utopizm religijny wydawał się Chalupnému integralnym składnikiem twórczości francuskiego myśliciela, ponieważ widział w nim twórcę syntezującego różne nurty nowożytnej myśli społecznej, w tym nurt utopijny. Jego pojawienie się w dziele filozofa dowodzić miało, że pozytywizm to dobry program dla nauki, ale nie dla religii czy filozofii. W rozdziale o Comcie znajduje się też skrótowa prezentacja jego metody socjologicznej, statyki i dynamiki społecznej. Tę ostatnią autor uznał za składnik dorobku francuskiego myśliciela ważniejszy od słabej statyki. Jego zdaniem szczególnie korzystnie wypadała ona na tle twórczości Hegla83. Ogólna ocena dzieła i nieco paradoksalnej, także dla Chalupnégo, postaci Comte’a jako założyciela nowoczesnej nauki, a zarazem oderwanego od realiów marzyciela, jest wręcz entuzjastyczna. W oczach czeskiego autora jego projekt nauki otwierał epokę prawdziwie naukowych dociekań nad społeczeństwem. Nic więc dziwnego, że opis twórczości Comte’a, stanowiącej prawdziwy przełom w rozwoju myśli społecznej, wieńczy tom traktujący o prehistorii socjologii. W pewnym sensie rozdział ten stanowi swoiste historyczne wyjaśnienie całego projektu systemu jako próby wcielenia w życie możliwej wreszcie do zrealizowania Comte’owskiej idei prawdziwie naukowego (a w ujęciu Chalupnégo – syntetycznego) opisu społeczeństwa. W stosownych rozdziałach Chalupný dość obszernie zrelacjonował i korzystnie na tle epoki ocenił twórczość rodzimych autorów, Petra Chelčickégo i Jana Amosa Komenskiego84. 83 84

Tamże, s. 162–178 (cytat na s. 165). Tamże, s. 39–43, 62–68.




82

Drugi tom historii socjologii, dotyczący rozwoju socjologii w XIX wieku, ujrzał światło dzienne dopiero w roku 1948. Zamieszczona w nim dedykacja, poświęcająca go pamięci zmarłego we wrześniu tego roku prezydenta Edvarda Beneša pokazuje, jak bardzo nie w czas się ukazał – tuż przed likwidacją dyscypliny przez komunistów, stanowiąc łabędzi śpiew nie tylko Sociologii Chalupnégo, ale tradycyjnej, „burżuazyjnej” czeskiej socjologii jako takiej. Mimo że Inocenc Arnošt Bláha zdążył jeszcze opublikować przyjacielską recenzję w ukazującej się do początku lat pięćdziesiątych „Sociologickej revui”, praca w zasadzie wpadła w „czarną dziurę” po unicestwionej dyscyplinie, stając się bodaj najtrudniej dostępnym tomem serii85. Liczącą blisko pięćset stron książkę otwiera kilkustronicowa tym razem przedmowa, poświęcona okupacyjnym niedolom autora i jego systemu, którego poprzedni tom wyszedł w roku 1941 w formie zniekształconej przez cenzurę – mimo niemalże heroicznych, jeśli wierzyć jego własnej relacji, wysiłków broniącego go twórcy. Jej celem jest w istocie obrona autora i jego książki przed zarzutem propagowania nazistowskich treści w zamieszczonym w niej opisie hitlerowskiej polityki społecznej. Nie odnosząc się do zasadności podobnych zarzutów, warto zauważyć, że w życiu i twórczości czeskiego socjologa można znaleźć fakty, dające się zinterpretować jako świadectwa politycznej naiwności (lub oportunizmu)86. Po przedmowie następuje właściwy wstęp, dotyczący koncepcji drugiego tomu historii socjologii Chalupnégo, zestawionego przezeń z innymi podobnymi pracami, takimi jak książki Bartha, Sorokina, Barnesa i Beckera oraz Ellwooda. Różnić je miał od nich konsekwentnie chronologiczny układ oraz brak dążenia do kompletności, ta bowiem cechować miała cały system, a nie część, jaką był drugi tom historii dyscypliny. Ponadto autor wprowadził we wstępie własną periodyzację rozwoju socjologii. Jego zdaniem można było wyznaczyć trzy 85

Emanuel Chalupný, Sociologie, díl II: Dějiný sociologie, sv. 2. wyd. cyt., s. 5; recenzja Bláhy ukazała się w „Sociologickej revui”, nr 1–3/1949. 86 Emanuel Chalupný, Sociologie, díl II: Dějiný sociologie, sv. 2., wyd. cyt., s. 7–14; por. Zdeňěk R. Nešpor, Institucionální zázemí české sociologie před nastupem marxismu, wyd. cyt., s. 21–22.




83

etapy, trwające mniej więcej po trzydzieści lat: okres przygotowawczy, który otwierała publikacja dzieł Comte’a na przełomie lat trzydziestych i czterdziestych XIX wieku, a którego koniec zwiastowało pojawienie się w połowie lat siedemdziesiątych The Study of Sociology i The Principles of Sociology Herberta Spencera. Jego dzieła stały się inspiracją dla socjologów w trakcie trwającego kolejne trzydzieści lat pierwszego okresu budowania dyscypliny, po którym nastąpić miał trwający do publikacji pracy Chalupnégo drugi okres budowania87. Jak widać, wbrew zawartej w pierwszym tomie sugestii, że od Comte’a zaczyna się w zasadzie współczesna, naukowa socjologia, chronologiczny układ materiału i periodyzacja użyta w drugim tomie sugerują, że co najwyżej rozpoczął on proces jej budowy. Nazwanie trzeciego okresu rozwoju dyscypliny drugim okresem budowania każe się zastanowić, czy powodem użycia podobnej terminologii było tylko przesuwanie się horyzontu współczesności, czy może także bardziej sceptyczna ocena efektów jej rozwoju? Stosownie do przyjętej periodyzacji oraz zakresu czasowego podanego w tytule tomu, w którym mowa była o socjologii XIX wieku, podzielił go Chalupný na dwie części, z których pierwsza dotyczyła pionierów socjologii przynależnych do okresu przygotowawczego, druga zaś budowniczych, działających w początkowym okresie budowania socjologii. W twórczości autorów z okresu przygotowawczego rozróżnił on, czyniąc je tematami osobnych rozdziałów, pośrednie i bezpośrednie próby założenia dyscypliny. Dodatkowo w każdym z owych rozdziałów wyróżnił, poświęcając im stosowne podrozdziały, próby syntetyczne oraz próby dotyczące wyspecjalizowanych subdyscyplin. Wśród bezpośrednich prób założenia socjologii Chalupný umieścił, poświęcając im specjalny podrozdział, twórczość socjologizujących artystów (literatów) i eseistów. Kryterium podziału na pośrednie i bezpośrednie próby ufundowania nowej dyscypliny stanowił, jak się zdaje, stopień socjologicznej samoświadomości ich twórców, jednak fakt, że do tych pierwszych zaliczono Queteleta czy Buckle’a, do drugich zaś Balzaca i Tołstoja, czyni to rozróżnienie nie do końca czytelnym. 87 Emanuel Chalupný, Sociologie, díl II: Dějiný sociologie, sv. 2., wyd. cyt., s. 21–24.




84

Druga część tomu, dotycząca pierwszych budowniczych socjologii, jest uporządkowana w inny sposób. Otwiera go rozdział noszący tytuł Zakladatelé („Założyciele”), zawierający dwa podrozdziały poświęcone twórczości myślicieli, których uważał Chalupný za najważniejszych obok Comte’a założycieli socjologii – Herberta Spencera i Lestera F. Warda. Byli to jedyni twórcy, którym poświęcono całe podrozdziały, pozostałych omówiono skrótowo w pojedynczych paragrafach lub wzmiankowano w paragrafach poświęconych kilku uczonym. O ile historyczne znaczenie Spencera nie ulegało w czasach Chalupnégo wątpliwości, o tyle ranga dzieł Warda nie była równie oczywista i sam autor narzekał na fakt ich niedocenienia, zarówno za granicą, jak i w Czechach. Szczególną zaletą prac Warda było bliskie czeskiemu uczonemu dążenie do stworzenia kompletnego systemu wiedzy 88. Drugi rozdział drugiej części tomu dotyczy twórców określonych mianem „współpracowników” (założycieli socjologii?). Otwiera go opis socjologii ogólnej pierwszego dziesięciolecia po Spencerze (przy czym tytuł poświęconego jej podrozdziału sugeruje, że pozostawała ona pod wpływem naturalizmu i etnologii), po niej zaś opowieść o socjologiach szczegółowych (speciální), a wreszcie o procesie rozprzestrzeniania się socjologii po świecie, ze szczególnym uwzględnieniem Europy, w tym Środkowej i Wschodniej. W paragrafie o Czechach wspomniano o Masaryku, we fragmencie o Niemczech – o Nietzschem89. Czwarty podrozdział dotyczy psychologizmu, a otwierają go cztery paragrafy na temat szczególnie cenionego przez Chalupnégo Tarde’a. Kolejny podrozdział nosi tytuł Dozvuky naturalismu („Echa naturalizmu”) i jest poświęcony rozmaitym teoriom zainspirowanym naukami przyrodniczymi, w tym społecznemu darwinizmowi. Zamykają pracę podrozdziały o późniejszej twórczości z socjologii samodzielnej (ogólnej?) i szczegółowej, o dalszej międzynarodowej ekspansji socjologii, a wreszcie zakończenie. W rozdziale o socjologii ogólnej dwa paragrafy poświęcono twórczości Durkheima, budzącej szczególną niechęć czeskiego autora. Chalupný krytykował 88 89

Tamże, s. 170–184. Tamże, s. 222–224, 231–233.




85

francuskiego socjologa za jednostronny obiektywizm oraz za szczególnie mu niemiły dogmatyzm teoretyczny90. Tak jak i w poprzednim tomie, narracja układa się w zasadniczo jednolitą, choć niezbyt wyrazistą opowieść o rozwoju dyscypliny. Podkreśla to ciągła numeracja paragrafów, obok podrozdziałów będących zasadniczą jednostką organizacji tekstu. Lektura tomu nie pozostawia wątpliwości, że Chalupný posiadał jasne wyobrażenie na temat właściwego celu i drogi rozwoju dyscypliny oraz trafnej interpretacji dzieł jej klasyków. Jego sądy, nieraz arbitralne, były wyrażane w sposób dobitny, czasem nawet emocjonalny wedle standardów właściwych dzisiejszym, a może nawet ówczesnym wypowiedziom naukowym. Podobnie jak Barthowi i Sorokinowi, autorowi chodziło więc tyleż o przedstawienie istniejącego dorobku teoretycznego, co o polemikę z nim i przedstawienie własnego stanowiska. Jednakże, publikując swe dzieło kilkadziesiąt lat później, Chalupný uczynił swym tematem także przemiany teorii, przez co historia dyscypliny stała się rzeczywistym tematem książki, nie zaś jedynie możliwym sposobem jej lektury. Jeśli chodzi o koncepcję socjologii stanowiącą przesłankę jego sądów, to czeski autor był najwyraźniej gorącym zwolennikiem socjologii jako samodzielnej nauki, nie wzorującej się ani nie korzystającej zbyt gorliwie z inspiracji innych nauk. Zarazem sądził, że socjologowie powinni, wyrażając to jego językiem, doceniać zarówno obiektywny, jak i subiektywny aspekt zjawisk społecznych, co w praktyce wyrażało się najczęściej w krytyce obiektywizmu i pozytywnych ocenach psychologizujących podejść teoretycznych. Monograficznemu raczej niż podręcznikowemu charakterowi pracy Chalupnégo odpowiada takaż forma edytorska, z rozległymi przypisami i ze szczegółowym indeksem osób (choć bez bibliografii), połączona – jak to bywało i z innymi pracami tego autora – z dość niechlujną edycją i redakcją. W dziele Chalupnégo można znaleźć informacje o ponad setce autorów. Mimo że wzmianki o nich zostały wpisane w narrację o szerszych nurtach i kierunkach teoretycznych, które tworzyli, to czeski socjolog 90

Tamże, s. 331–342.




86

rzeczywiście napisał o twórczości większości z nich, nie zaś jedynie użył ich dzieł i nazwisk jako przykładów lub ilustracji owych kierunków. Opowieść Chalupnégo, dotycząca w przeważającej mierze idei naukowych, incydentalnie odnosi się też do rozwoju instytucji naukowych – tak w rozdziałach o rozwoju socjologii w poszczególnych krajach i regionach, jak i w opisach działalności niektórych socjologów. Co ciekawe, dość mało miejsca w tomie poświęcono rodzimym twórcom. Najwięcej, bo kilka stron, zajął osobny paragraf odnoszący się do twórczości Gustava Adolfa Lindnera, zainspirowanego filozofią Johanna Friedricha Herbarta prekursora czeskiej socjologii. Oprócz tego w paragrafie na temat społecznego darwinizmu znalazła się wzmianka o twórcy „Sokoła”, Miroslavie Tyršu. Krótką historię rozwoju socjologii w Czechach zawierają też dwa poświęcone mu paragrafy w podrozdziałach na temat międzynarodowej ekspansji socjologii. Zaskakująco skrótowe są zawarte w nich wzmianki o dziele i aktywności Masaryka, najsławniejszego wszak twórcy czeskich nauk społecznych. Zdaniem Chalupnégo, nie udało mu się stworzyć należytego fundamentu intelektualnego dla czeskiej socjologii, czego świadectwem jest fakt niedokończenia przezeń planowanego systemu – podręcznika socjologii. Fragment na temat Masaryka nie zawiera nawet odsyłacza do innych traktujących o nim tekstów Chalupnégo91! Fakt, że tytuły paragrafów poświęconych działalności René Wormsa i twórczości Luciena Lévy-Bruhla zawierają po ich nazwiskach numer jeden, każe sądzić, że nie miały one pozostać jedynym miejscem ich prezentacji. Mniej jednoznaczne wnioski wynikają z nieobecności w tomie tak ważnych postaci socjologii przełomu wieku XIX i XX, jak chociażby Georg Simmel czy Werner Sombart. Ten drugi bywał z reguły ignorowany w podobnych publikacjach, jednak biorąc pod uwagę charakter i zawartość tomu, można sądzić, że czeski autor nie poskąpiłby chyba obydwu odrobiny miejsca i uwagi. W przypadku Simmla pojawiła się wzmianka zawierająca zastrzeżenie, że najważniejsze z jego socjologicznych prac należą do XX wieku92. Wydaje się więc, że Chalupný planował 91 92

Tamże, s. 420–421. Tamże, s. 407.




87

napisanie kolejnego tomu, poświęconego trzeciemu etapowi budowania dyscypliny. Co prawda, gdyby faktycznie powstał, i tak nie miałby szans na publikację. Pierwszą polską książką, mającą służyć jako systematyczna prezentacja twórców światowej socjologii, była popularna praca Aleksandra Hertza (1895–1983). Hertz to bodaj jedyny z autorów opisanych tutaj prac, który nie był profesjonalnym uczonym i w przeciwieństwie do Chalupnégo chyba nie aspirował do tej roli. Absolwent filozofii Uniwersytetu Warszawskiego pracował głównie jako dziennikarz, choć zajmował się także nauczaniem socjologii w warszawskim Państwowym Instytucie Pedagogiki Specjalnej i w Państwowym Instytucie Sztuki Teatralnej oraz w wileńskiej Szkole Nauk Politycznych przy Instytucie Badań Europy Wschodniej. Niezależnie od braku akademickiej afiliacji napisał Hertz kilka tekstów ważnych dla dziejów polskiej socjologii. W latach 1929–1931 opublikował on w miesięczniku „Wiedza i Życie”, w którego redakcji pracował, serię artykułów poświęconych klasykom socjologii. Ich rozszerzone wersje złożyły się na wydaną w roku 1933 niewielką, zaledwie stupięćdziesięciostronicową książkę Klasycy socjologii. Jej kontynuacją była opublikowana w roku 1938 nieco obszerniejsza praca o socjologii współczesnej93. Książkę Hertza otwiera wstęp, w którym mowa o osobliwości socjologii, wynikającej z jej młodości i swoistości jej losów historycznych, a polegającej na tym, że brak w niej zgody co do podstawowych twierdzeń. Założyciele dyscypliny dążyli do stworzenia własnych systemów teoretycznych, na dodatek częstokroć służących im do formułowania sądów normatywnych na temat życia społecznego, do dziś zaś pozostaje ona na tyle niejednorodna, że nie można się jej nauczyć z podręczników. W tej sytuacji zapoznanie się z nią jest niemożliwe bez wstępu historycznego, którego stworzenie stanowiło główny cel autora. Podkreślił on jednak, że chciał w ten sposób pomóc amatorom i samoukom raczej, niż 93 Włodzimierz Wincławski, Słownik biograficzny socjologii polskiej, t. 1 (A–H), PWN, Warszawa 2001, s. 227–229; Aleksander Hertz, Klasycy socjologji, Wiedza i Życie, Warszawa 1933, s. 5–10; Aleksander Hertz, Socjologja współczesna, Wiedza i Życie, Warszawa 1938.




88

zainteresować fachową publiczność. Jeżeli chodzi o dobór opisywanych dzieł i twórców, to autor kierował się ich znaczeniem dla rozwoju dyscypliny. Znalazły się zatem wśród nich zarówno postacie już właściwie zapomniane jak Comte, Spencer czy Fouillée, jak i twórcy żywi i wciąż na nowo czytani, tacy jak Marks albo Durkheim. Z nieco innego powodu trafił do pracy rozdział o szkole antropologicznej, jako że zadecydował o tym jej rozgłos i rola odgrywana we współczesnych autorowi debatach, przez co jej opis stanowił głos w dyskusji o współczesnej kulturze94. Pierwszy z sześciu rozdziałów pracy traktuje o twórczości Auguste’a Comte’a, przedstawionego w kontekście epoki jako twórca jednego z dwóch (obok heglizmu) wielkich XIX-wiecznych systemów filozoficznych. Hertz przedstawił skrótowo jego życie i przywołał dwa dzieła, Kurs filozofii pozytywnej i System polityki pozytywnej, ale opisując twórczość, nie odsyłał do konkretnych tekstów. Podstawowe założenia Comte’owskiej filozofii pozytywnej ukazane zostały na tle jego filozofii historii. Hertz przedstawił miejsce socjologii w systemie nauk, jej zadania i metody, w tym zwłaszcza metodę historyczną, zarys statyki i dynamiki społecznej oraz krótką, sceptyczną ocenę dzieła francuskiego autora. Drugi rozdział, poświęcony Herbertowi Spencerowi, otwiera wzmianka o rozwoju biologii w XIX wieku i dziejach analogii organizm – społeczeństwo. Mowa jest też o odmiennym od francuskiego angielskim tle kulturowym, cechującym się praktycyzmem i przesyconym duchem liberalizmu ekonomicznego. Rozdział zawiera krótki przegląd dzieł i opis twórczości Spencera, łączącej indywidualizm z ewolucjonizmem i bazującej na organicystycznej analogii. Stanowisko to zostało krytycznie ocenione przez Hertza, negatywnie oceniającego naturalistyczną socjologię i podkreślającego słabości Spencerowskich analogii. Podobne oceny można znaleźć i w kolejnym rozdziale, dotyczącym kierunku biologicznego, którego pierwszy podrozdział nie przypadkiem nosi tytuł Pod znakiem Spencera. Hertz opowiedział w nim o panującym w XIX wieku entuzjazmie wobec rozwoju nauk przyrodniczych, w tym biologii, na tym zaś tle dość obszernie opisał nurt nią zainspirowany, wspominając 94

Aleksander Hertz, Klasycy socjologji, wyd. cyt., s. 5–10.




89

o ideach kluczowych twórców tego nurtu, takich jak von Lilienfeld, Schäffle czy Worms. Analizując ich idee, pokazał pożytki i błędy rozumowania przez analogię95. Osobny rozdział poświęcono szkole antropogeograficznej i antropologicznej. Zdaniem Hertza pradzieje tej szkoły sięgały epoki wcześniejszej niż czasy jej założyciela, za którego uważał Johanna Gottfrieda Herdera. W podrozdziałach poświęconych Arthurowi de Gobineau, Georgesowi Vacherowi de Lapogue’owi i Houstonowi Stewartowi Chamberlainowi autor poddał zasadniczej krytyce naukową i moralną wartość ich prac96. Przedostatni rozdział dotyczył Karola Marksa. Trudno nie dostrzec, porównując książkę Hertza z innymi podobnymi dziełami z epoki, że potraktowanie go na równi z założycielami socjologii i poświęcenie mu całego rozdziału stanowiło wielce nieoczywiste posunięcie. Podobnie jak w pozostałych rozdziałach, w tym także zostało zarysowane szersze tło społeczne omawianej twórczości – panorama społeczeństwa okresu rewolucji przemysłowej – przedstawiono także losy jej autora. Hertz podkreślił dialektyczne korzenie koncepcji Marksa, zwrócił uwagę na dokonaną przez niego krytykę organicyzmu, za klucz do Marksowskiej koncepcji socjologicznej uznając determinizm gospodarczy i ideę walki klas. Jego największym osiągnięciem miało być ich odkrycie, najważniejszą zaś wadą jego twórczości – jednostronność97. Zamyka Klasyków socjologii rozdział dotyczący Émila Durkheima. I tu opisano kontekst ideowy dzieła, zamierzonego jako uzasadnienie solidaryzmu społecznego i podstawa laickiej moralności. Na tym tle przedstawiona została działalność organizatorska i naukowa Durkheima, w tym wydawanie przezeń „Année sociologique”; przy tej okazji autor wspomniał i o polskim reprezentancie durkheimizmu, Stefanie Czarnowskim. Następnie opisał Hertz Durkheimowską metodę socjologiczną, mającą stanowić fundament samodzielności socjologii jako nauki, oraz zajął się jej kluczowymi kategoriami teoretycznymi, takimi jak fakt społeczny, świadomość zbiorowa, a wreszcie zawartą w pismach francuskiego twórcy wizją 95

Tamże, s. 39–82. Tamże, s. 85–107. 97 Tamże, s. 109–128. 96




90

rozwoju dziejowego oraz typów i przemian solidarności społecznej. Podkreślił także jego rosnące od Samobójstwa zainteresowanie problematyką moralną, a wreszcie zajął się stworzoną przez niego koncepcją religii. I ten rozdział zamyka ocena twórcy i jego szkoły, mimo pewnych słabości niezwykle wpływowej i posiadającej ogromne znaczenie dla rozwoju dyscypliny98. Czasopiśmienna geneza książki Hertza silnie wpłynęła na strukturę zawartej w niej opowieści, która rozpada się na sześć (nie licząc wstępu) słabo powiązanych – mimo pojawiających się w nich łączników i nawiązań – luźno uporządkowanych chronologicznie rozdziałów, podzielonych śródtytułami na podrozdziały. Zawarty tu opis dziejów socjologii jest wybiórczy: praca dotyczy wyłącznie europejskich twórców, których dobór był niezwykle selektywny: obok oczywistych dla tego typu dzieła bohaterów, takich jak Comte, Spencer czy Durkheim, można tam znaleźć i Marksa – postać, którą wedle standardów epoki można było spokojnie pominąć. Równocześnie nieobecni w niej są tak znani i wpływowi autorzy, jak chociażby Ludwik Gumplowicz czy Georg Simmel. Jedynie do pewnego stopnia osobliwości te tłumaczy niewielka objętość i popularny z założenia charakter pracy. Jeżeli chodzi o formę książki, to odbiły się na niej popularyzatorskie ambicje autora – pozbawiona jest ona odsyłaczy i zawiera jedynie nieliczne wzmianki na temat opracowań dotyczących opisywanych koncepcji. Zarazem jednak, choć przystępna, zawiera praca Hertza solidną porcję wiedzy o każdej z przedstawionych w niej postaci (choć nie o rozwoju myśli socjologicznej!), będąc wolna od nadmiernych uproszczeń i dydaktyzmu.

Nieco o kontekstach II: od historii socjologii do klasycznej socjologii Chcąc zrozumieć zmianę charakteru opowieści o dziejach myśli socjologicznej, jaka zaszła kilkanaście, kilkadziesiąt lat po zakończeniu drugiej wojny światowej, warto przypomnieć o przemianach, jakie zaszły wówczas na mapie światowej socjologii. Przed wojną dyscyplina 98

Tamże, s. 131–149.




91

miała swe katedry na uniwersytetach stosunkowo niewielu krajów Europy, ale i tam nie zawsze posiadała solidne zaplecze instytucjonalne. Wojna i wojenne straty przyczyniły się do jej osłabienia w wielu z państw okupowanych przez Trzecią Rzeszę. W samych Niemczech, gdzie przed rokiem 1933 nauka ta zdawała się przeżywać niespotykany rozkwit, rządy niechętnych dyscyplinie nazistów spowodowały załamanie dynamiki jej rozwoju. Choć socjologii udało się przetrwać na uniwersytetach, wiele jej brakowało do utraconej świetności99. W krajach Europy Środkowo-Wschodniej bezpośrednio po zakończeniu wojny nauki społeczne mogły się początkowo rozwijać, nie napotykając większych ograniczeń, ale już na przełomie lat czterdziestych i pięćdziesiątych „burżuazyjna” (a w praktyce wszelka) socjologia została wymazana z listy dyscyplin akademickich. Gdzieniegdzie socjologowie utrzymali posady w placówkach naukowych, przy czym w Polsce po kilku latach przerwy przystąpili do odtwarzania dyscypliny, razem z nową generacją uczonych-marksistów, wychowanków komunistycznych instytucji edukacyjnych. W większości krajów regionu, w tym w niegdysiejszych socjologicznych potęgach, takich jak Czechosłowacja czy Rumunia, proces ten zaczął się dopiero w latach sześćdziesiątych, przy czym dyscyplinę tworzyli w istocie na nowo marksiści, na nowych podstawach teoretycznych i instytucjonalnych. Osłabienie Europy miało charakter przejściowy i nie oznaczało upadku tej nauki. W tym samym czasie, gdy w krajach komunistycznych likwidowano socjologię, zaczęła się jej ekspansja i rozwój w regionach, gdzie dotąd funkcjonowała na marginesie życia akademickiego, jak Wielka Brytania i Skandynawia100. Wzoru nauki, który tam zaczął obowiązywać, nie dostarczała jednak tradycja europejska (co w humanistyce znaczyło częstokroć niemiecka, ewentualnie francuska), ale nowa socjologia amerykańska, atrakcyjna zarówno dzięki 99

O stosunkach między socjologami a ruchami i reżimami totalitarnej prawicy zob. Stephen Turner, Dirk Käsler (red.), Sociology Responds to Fascism, Routledge, London – New York 1992. 100 Michael Voříšek, The Reform Generation, wyd. cyt., s. 32–56, 133–191, 294–367.




92

bezspornym osiągnięciom naukowym, jak i uznawana przez wielu za wzorzec nauk społecznych społeczeństwa demokratycznego101. W tym samym czasie w Stanach Zjednoczonych socjologia przeżywała prawdziwy boom: prywatne i państwowe instytucje hojną jak nigdy dotąd ręką finansowały badania, a napływ kandydatów na studia spowodował ich ekspansję i związany z tym wzrost liczby nauczycieli akademickich. Towarzyszyła temu zmiana generacyjna, przy czym, częściowo wskutek powolności reprodukcji kadry naukowej w okresie międzywojennym, stanowiska profesorów zajęły w wielu przypadkach osoby bądź nie posiadające pełnych, formalnych kwalifikacji socjologicznych, bądź imigranci z Europy. Ekspansji towarzyszyła zmiana dominujących metod badawczych i orientacji teoretycznej, jako że na czoło wysunęła się – tyleż inspirowana psychologią społeczną, co przyczyniająca się do jej gwałtownego rozwoju – analiza ilościowa danych pochodzących z badań sondażowych. Oczywistym potwierdzeniem ich dominacji wydawały się rzeczywiste, niebagatelne osiągnięcia poznawcze możliwe dzięki zastosowaniu nowych metod, skłaniające instytucje zainteresowane potencjalnymi wynikami do dalszego inwestowania w tak obiecujące badania. Ideologicznego uzasadnienia dla przekonania o ich rzekomo bezprecedensowej wartości naukowej dostarczała fala neopozytywistycznego scjentyzmu, uprawianego zarówno jako metateoria, jak i skrywającego się pod postacią metodologii102. Rzecz jasna, nie obyło się przy tym bez konfliktów, jednak grunt pod zwycięstwo nowej orientacji położyła już w okresie międzywojennym ekspansja scjentyzmu, propagowanego przez uczonych z Uniwersytetu Columbii. Ułatwiły je wewnętrzne spory skutkujące osłabieniem odległych od nowej socjologii, a dominujących wcześniej w socjologii amerykańskiej socjologów z Uniwersytetu Chicagowskiego103. 101

Fredrik W. Thue, In Quest of a Democratic Social Order, wyd. cyt., s. 127–190. Jonathan H. Turner, Stephen Turner, Socjologia amerykańska w poszukiwaniu tożsamości, wyd. cyt., s. 53–75; o literaturze metodologicznej zob. Jennifer Platt, A History of Sociological Research Methods in America 1920–1960, Cambridge University Press, Cambridge – New York – Melbourne 1996. 103 Por Dorothy Ross, The Origins of American Social Science, Cambridge University Press, Cambridge (i in.) 1991, s. 390–407, 428–448; Patricia Madoo Lenger102




93

Zwycięstwo nie oznaczało zglajszachtowania dyscypliny, w której reprezentanci „starego” i „nowego” koegzystowali właściwie do kolejnej rewolucji naukowej, która wybuchła pod koniec lat sześćdziesiątych. Sama nowa socjologia amerykańska nie była jednolita, jako że w dziedzinie teorii socjologicznej dominującą pozycję zajął abstrakcyjny i odległy od praktyki badawczej parsonsowski funkcjonalizm oraz jego derywaty104. Tak czy inaczej pojawiła się nowa socjologia, w istotnym stopniu – dotyczy to zwłaszcza socjologii sondażowej – odrzucająca lub przynajmniej dążąca do rewizji zastanej tradycji socjologicznej. Niezależnie od dzisiejszej oceny głównego nurtu powojennej socjologii amerykańskiej jej atrakcyjność jako wzorca nie ulegała wątpliwości, choć nie zawsze była ona przyjmowana bez zastrzeżeń. Co równie ważne, jej szerokiemu oddziaływaniu sprzyjały nowe ramy organizacyjne międzynarodowych nauk społecznych, w których ważne miejsce zajęła stworzona pod patronatem UNESCO International Sociological Association, a także hojne programy pomocowe amerykańskich fundacji, w tym w szczególności Fundacji Rockefellera i Forda, wspierających rozwój europejskich nauk społecznych, w tym także w Europie Wschodniej, a w praktyce głównie w Polsce, co traktowano – zapewne dotyczy to zarówno ofiarodawców, jak i ówczesnych władz Polski – jako formę dywersji ideologicznej105. Moim zadaniem jest nie tyle opisanie rewolucji, jaka zaszła w naukach społecznych, ile zdanie sprawy z konsekwencji, jakie miała dla mann, The Founding of the American Sociological Review: The Anatomy of a Rebellion, „American Sociological Review”, nr 2/1979. 104 Inna sprawa, że funkcjonalistyczny aparat pojęciowy, w tym Parsonsowska koncepcja jednostki/działania, nieźle współbrzmiał z radykalnie indywidualistycznym instrumentarium pojęciowym sondażystów. 105 Fredrik W. Thue, In Quest of a Democratic Social Order, wyd. cyt., s. 157– 160, 283. O Polsce i Fundacji Forda: Antoni Sułek, „Do Ameryki!” Polscy socjologowie w USA po przełomie 1956 roku i rozwój socjologii empirycznej w Polsce, w: Zbigniew Kurcz, Iwona Taranowicz (red.), Okolice socjologicznej tożsamości. Księga poświęcona pamięci Wojciecha Sitka, UMCS, Lublin 2010; Volker R. Berghahn, America and the Intellectual Cold Wars in Europe. Shepard Stone Between Philanthropy, Academy and Diplomacy, Princeton University Press, Princeton – Oxford 2001, s. 190–194.




94

obrazu przeszłości dyscypliny. Niestety zmiana społecznej organizacji oraz skali światowej socjologii utrudnia realizację tego zadania. Problemem jest sama wielkość pola nauk społecznych i rozmiar produkcji naukowej, która niepomiernie wzrosła, skutkując jej względną nieprzejrzystością. O ile można zidentyfikować (a może tylko dziś, z dystansu kilkudziesięciu lat, wydaje się, że można to uczynić?) kluczowe dzieła okresu międzywojennego, które stanowiły wzorzec opowieści o rozwoju teorii socjologicznej, takie jak prace Sorokina czy Beckera i Barnesa, o tyle uczynienie tego w odniesieniu do powojennego piśmiennictwa jest o wiele trudniejsze. Nie chodzi przy tym tylko o jego ilość, ale także wielkie zróżnicowanie, jako że zawiera ono ogromną liczbę nader różnorodnych dzieł, od pisanych przez świadomych swoistości materii i warsztatu historycznego historyków socjologii, po teksty wykorzystujące nazwiska i wybrane pomysły „klasyków” jako materiał do budowy oryginalnych konstrukcji teoretycznych. W tej sytuacji zarysowanie kontekstu, w jakim powstawały polskie i czeskie dzieła, wymagać będzie przedstawienia o wiele większej liczby – w bardziej niż poprzednio arbitralny sposób uznanych za najważniejsze i najbardziej charakterystyczne – prac zagranicznych autorów. Mimo głębokich przemian powojennej socjologii, charakter opowieści o dziejach myśli socjologicznej dość jeszcze długo pozostawał zbliżony do wzorca, jaki stanowiły książki Beckera i Barnesa, a zwłaszcza Sorokina (choć zazwyczaj zawierały one mniej, ferowanych bez Sorokinowskiej pewności siebie, ocen prawdziwości opisywanych teorii)106. Na dowód można przywołać dwie popularne, opublikowane kilkanaście lat po wojnie amerykańskie prace: wydaną w roku 1955 Sociological Theory. Its Nature and Growth Nicolasa S. Timasheffa (1886–1970) i pochodzącą z roku 1960 The Nature and Types of Sociological Theory Dona Martindale’a (ur. 1915)107. Obaj autorzy nie byli skłonni przyjąć nową socjologię z całym dobrodziejstwem inwentarza. Pierwszy bez 106

Raewyn Connell, Why is Classical Theory Classical, wyd. cyt., s. 1539. Nicolas S. Timasheff, Sociological Theory. Its Nature and Growth, Doubleday & Company, Inc., Garden City 1955; Don Martindale, The Nature and Types of Sociological Theory, Houghton Mifflin Company, Boston 1960. 107




95

wątpienia sympatyzował z funkcjonalizmem, w którym widział nadzieję teorii socjologicznej, podczas gdy drugi był bardziej sceptyczny, zarzucając funkcjonalistom zacieranie związków łączących ich z XIX-wiecznym organicyzmem czy też używanie wielce złożonego języka do głoszenia banałów. Obu niemiły był radykalny pozytywizm pełniący rolę ideologii socjologii sondażowej, o ile jednak Timasheffowi niemiły był jedynie skrajny operacjonizm, to Martindale zdecydowanie odrzucał cały nurt, nie wahając się wyrazić tego we właściwy sobie, ironiczny sposób. Obydwaj uczeni wierzyli w perspektywę konwergencji teorii socjologicznej, przy czym pierwszy z nich, opisując jej obecny, acz z wolna przemijający stan, odwoływał się do zwyczajowych twierdzeń o naukowej niedojrzałości socjologii, drugi zaś osłabiał utopijny charakter wypowiedzi o możliwości integracji pokaźną dozą ironii108. Co najciekawsze, obie prace były zorganizowane w podobny sposób i miały podobny typ zawartości, nie różniącej się od tej spotykanej w przedwojennych książkach. Treść zarówno dzieła Timasheffa, jak i Martindale’a organizowała kombinacja systematyki z chronologią, przy czym dominującą rolę odgrywała systematyka, ta druga wpływała zaś w pewnym stopniu na kolejność rozdziałów w Sociological Theory i na organizację treści poszczególnych rozdziałów The Nature and Types of Sociological Theory. Obie książki zawierały informację o szerokiej panoramie socjologii i o ideach głoszonych przez liczną rzeszę uczonych, przy czym o ile Timasheff trzymał się raczej socjologii, to Martindale chętnie wskazywał przednaukowych prekursorów teorii socjologicznych oraz pisywał o autorach nie będących socjologami, w tym zwłaszcza o filozofach. Warto też wspomnieć o obecności w książce wywodzącego się z Rosji Timasheffa znaczących wzmianek o socjologii rosyjskiej, w tym solidnego 108

Nicolas S. Timasheff, Sociological Theory, wyd. cyt., s. 10, 228–229, 293–299; Don Martindale, The Nature and Types of Sociological Theory, s. 428, 499, 542–543. Jako próbka Martindale’owskiej ironii i świadectwo jego stosunku do socjologicznego neopozytywizmu niech posłuży cytat: „Niech nikt nie mówi, że Lundberg to handlarz posępności, który pozostawia człowieka bez nadziei. Podobnej ilości słownej magii nie widziano w krajach anglosaskich od [czasu] czarownika Merlina na dworze Króla Artura” (tamże, s. 121).




96

omówienia teorii XIX-wiecznego subiektywizmu. Tym, co najwyraźniej różni dwie prace, jest podręcznikowy charakter pierwszej z nich oraz bardziej monograficzny – drugiej. Skutkiem jest większa autorska swoboda, pozwalająca na przykład zaliczyć autorowi Nature and Types of Sociological Theory twórczość Znanieckiego czy Homansa do socjologicznego funkcjonalizmu. Książki podobne do prac Timasheffa czy Martindale’a nie pozostały jedynym rodzajem całościowych opowieści o historii/klasycznej socjologii. Jak słusznie zauważyła Raewyn Connell, nowa socjologia – w ujęciu samej Connell przede wszystkim nowy porządek światowej socjologii z Ameryką jako centrum – wymagała odrzucenia lub przewartościowania dotychczas obowiązującej przeszłości. Spowodowało to pojawienie się nowego typu prac, traktujących o niewielkiej liczbie, po reinterpretacji wciąż nadających się do wykorzystania, klasyków socjologii. Za pierwszą z nich uchodzi przedwojenna jeszcze, po raz pierwszy opublikowana w roku 1937, książka The Structure of Social Action pióra głównego teoretyka funkcjonalizmu, Talcotta Parsonsa109. Zamierzeniem jej autora było napisanie monografii teoretycznej, a nie przeglądu dziejów czy dorobku teoretycznego socjologii, ani tym bardziej tekstu mającego służyć jako podręcznik, odbiega więc ona od reszty literatury tu analizowanej. Trudno byłoby jednak o niej nie wspomnieć, tak ze względu na jej znaczenie, jak i quasi-historyczny charakter. Punkt wyjścia Parsonsa stanowiła opinia Crane’a Brintona, iż nikt obecnie nie czyta Spencera, skomentowana przezeń: „Musimy się zgodzić z tym werdyktem. Spencer jest martwy. Ale kto go zabił i w jaki sposób? Oto jest pytanie110”. Autor łączy owo „zabójstwo” z rzekomym stopniowym ukształtowaniem się woluntarystycznej teorii działania, pozytywnie zweryfikowanej dzięki swej zgodności z faktami i mającej ponoć w pewnym sensie godzić (tak odmiennych) teoretyków, 109

Raewyn Connell, Why is Classical Theory Classical, wyd. cyt., s. 1535–1539; Talcott Parsons, The Structure of Social Action. A Study in Social Theory with Special Reference to a Group of Recent European Writers, t. 1/2, The Free Press – Collier-Macmillan Limited, New York – London 1968. 110 Talcott Parsons, The Structure of Social Action, t. 1, wyd. cyt., s. 3.




97

jak Durkheim i Weber. Wpisuje to Parsonsowskie przedsięwzięcie reinterpretacji dziedzictwa teoretycznego w pseudohistoryczną ramę, obejmującą domniemaną konwergencję dwóch tradycji XIX-wiecznej myśli społecznej: pozytywistyczno-utylitarystycznej i idealistycznej111. Wyznaczniki jej finalnych etapów stanowić miały stosownie zinterpretowane dzieła ekonomisty Alfreda Marshalla oraz socjologów Émila Durkheima, Vilfreda Pareto i Maxa Webera. O ile rozdział o Marshallu zachowuje czysto analityczny charakter, o tyle rozdziały późniejsze, a zwłaszcza drugi tom pracy poświęcony głównie Weberowi, zbliżają się do typowej dla przeglądów dziejów myśli teoretycznej mieszanki opowieści historycznej z opisem, dyskusją teoretyczną. Choć w tekście wymieniono wielu uczonych, dzieła tylko trzech stanowią dyscyplinarny kanon. Trudno zaliczyć doń Marshalla, któremu poświęcono tylko jeden rozdział; skądinąd także pozycja Pareto w triumwiracie klasyków wydaje się słabsza. Fakt, że jego pozycja w przeglądach dziejów teorii socjologicznej bywa zróżnicowana, i że niekiedy wypada on z zestawu klasycznych autorów, stanowi dowód, że oryginalny Parsonsowski projekt kanonu bynajmniej nie uzyskał powszechnej akceptacji. Skądinąd, książka Parsonsa nie od razu zyskała popularność – stanowiła ona bardziej skutek niż przyczynę wysokiej pozycji zajmowanej przez jej autora w amerykańskiej socjologii. Nie była najwyraźniej jedynym, a co najwyżej pierwszym wśród wielu podobnych, częściowo komplementarnych, częściowo zaś konkurencyjnych projektów112. Co ciekawe, bodaj najstarszy z kanonów klasyków socjologii, przedstawionych w publikacji z założenia pomyślanej jako systematyczna 111

Tamże, s. 11; Talcott Parsons, The Structure of Social Action, t. 2, wyd. cyt., s. 719–724. 112 Raewyn Connell, Why is Classical Theory Classical, wyd. cyt., s. 1535–1539. Wiele lat później także czołowy twórca socjologii sondażowej, Paul Lazarsfeld, zwrócił się ku historii, inspirując powstanie cyklu prac poświęconych dziejom badań empirycznych. W rzeczywistości dotyczyły one nie tyle dziejów badań socjologicznych, co badań społecznych prowadzonych przy użyciu metod ilościowych (por. Anthony Oberschall, Empirical Social Research in Germany 1848–1914, Basic Books, New York 1965, tegoż (red.), The Establishment of Empirical Sociology: Studies in Continuity, Discontinuity, and Institutionalization, Harper & Row, New York 1972).




98

prezentacja dziejów myśli socjologicznej, to projekt tradycji naukowej stworzony przez otwartego oponenta głównego nurtu amerykańskiej socjologii, autora głośnej Wyobraźni socjologicznej, złośliwej i celnej krytyki zarówno funkcjonalizmu, jak i socjologii sondażowej, C. Wrighta Millsa (1916–1982). W pracy tej pojawiła się figura klasycznego analityka socjologicznego jako wzoru pokazującego, jak powinno się uprawiać socjologię. Znaczenie Millsa dla powstania klasycznej socjologii trudno przeceniać już choćby dlatego, że wraz z Hansem H. Gerthem był on twórcą wydanego w roku 1947, zatytułowanego From Max Weber wyboru z dzieła Maxa Webera, przez kilkadziesiąt lat pozostającego dla większości amerykańskich uczonych głównym źródłem wiedzy o jego koncepcjach. W pełni rozwiniętą wizję dziejów/tradycji socjologii przedstawił Mills w formie opublikowanego w roku 1960 (a więc ponad dwadzieścia lat po wydaniu The Structure of Social Action!) wyboru klasycznych tekstów Images of Man. The Classic Tradition in Sociological Thinking113. Książka ta to obszerny, ponadpięćsetstronicowy zbiór tekstów, opatrzonych niedługim, liczącym siedemnaście stron wstępem. Autor postawił w nim diagnozę współczesnej mu socjologii jako dyscypliny próbującej imitować nauki przyrodnicze, podzielonej na coraz bardziej wyspecjalizowane subdyscypliny, skupione na sobie samych i na własnym dążeniu do spełniania wygórowanych, formalnych standardów naukowości. W tej sytuacji szczególnie ważna wydała mu się klasyczna tradycja socjologiczna. Mills postrzegał ją w sposób nacechowany rzadko spotykaną samoświadomością, widząc w niej z jednej strony konstrukt na nowo tworzony przez każdego ze stykających się z nią uczonych, z drugiej zaś wierząc, że zawiera ona treści określające ich sposób myślenia: „Każdy myśliciel próbuje wybrać swą własną przeszłość intelektualną i jest przez nią równocześnie kształtowany”. Swą aktualność klasyczna 113

Raewyn Connell, Why is Classical Theory Classical, wyd. cyt., s. 1539; C. Wright Mills, Wyobraźnia socjologiczna, wyd. cyt.; Hans H. Gerth, C. Wright Mills (wstęp, red. i przekł.), From Max Weber. Essays in Sociology, Oxford University Press, New York 1946.; C. Wright Mills (red.), Images of Man. The Classic Tradition in Sociological Thinking, George Brazilier, Inc., New York 1960.




99

socjologia zawdzięczać miała temu, że nie zawierała precyzyjnych, gotowych do przetestowania hipotez, a ogólne sposoby interpretacji czy modele, których przyjęcie nie oznaczało akceptacji żadnych konkretnych teorii. Przeciwnie, miały one dawać możliwość spojrzenia na problemy z różnych punktów widzenia i co najwyżej ujawniać najbardziej ogólne trendy społecznych przemian. Było to cenne wobec dostrzeganego przez autora kryzysu refleksji społecznej, której rolę lepiej spełniała historia, krytyka literacka czy wnikliwe dziennikarstwo niż zajęta w wielkiej mierze pozornymi problemami współczesna mu socjologia114. Szczególną rolę w dziedzictwie klasycznej socjologii przypisywał Mills przemilczanemu w Stanach Zjednoczonych dziełu Marksa. Jego zdaniem, gdyby do klasycznej spuścizny włączyć także dzieło Zygmunta Freuda, to okazałoby się, że nadal określała ona sposoby myślenia badaczy i teoretyków społecznych115. Nie jest jednak pewne, czy Millsowski kanon klasyków rzeczywiście stanowił spuściznę, do której przyznałaby się większość ówczesnych socjologów. Sposób ich doboru, w znacznej mierze uwarunkowany osobistymi preferencjami, których Mills nie starał się ukrywać, jest wielce znaczący, stanowiąc świadectwo zainteresowania, którym darzył problemy polityki i jej społecznych uwarunkowań, zwłaszcza w kontekście przemian współczesnego mu społeczeństwa kapitalistycznego. Wybór podzielono na trzy części, dotyczące kolejno: problemów poznawczych wiedzy o społeczeństwie, najważniejszych typów społeczeństw i kierunków przemian społecznych, a wreszcie kryzysu współczesnej jednostki. Wypełniły go dość długie i nie poddane istotnym skrótom teksty autorów, których obecność w zbiorze nie zawsze jest oczywista. Jest to wynik zarówno uwzględnienia autorów rzadko zaliczanych do socjologicznego kanonu, jak i (znaczącej?) nieobecności innych. Zostali więc uwzględnieni tacy autorzy, jak Walter Lippmann, Karl Mannheim, Gaetano Mosca, Robert Michels czy Joseph Schumpeter, ale zabrakło w nim Comte’a i nie znalazło się w zasadzie miejsce dla tradycji organicystycznej i ewolucjonistycznej (choć uwzględniono 114 C. Wright Mills, Introduction: The Classic Tradition w (tegoż, red.), Images of Man, wyd. cyt., s. 1–9 (cytat na s. 2). 115 Tamże, s. 5.




100

w zbiorze dwa teksty Spencera). Słabo reprezentowana jest też socjologia amerykańska, obecna jedynie za sprawą dwóch tekstów Veblena oraz typologii osobowości społecznych Thomasa i Znanieckiego. W książce znalazło się miejsce dla jednego tylko tekstu głównego źródła inspiracji teoretycznych szkoły chicagowskiej, Georga Simmla. Najbardziej charakterystyczne prace w nowym stylu, mogące aspirować do roli dzieł założycielskich klasycznej socjologii pojmowanej jako gatunek pisarstwa socjologicznego, to jeszcze późniejsze, pochodzące z połowy lat sześćdziesiątych książki Raymonda Arona Main Currents in Sociological Thought i Roberta Nisbeta The Sociological Tradition116. Aron (1905–1983) to jedna z najwyrazistszych postaci powojennego życia intelektualnego. Absolwent École Normale Supérieure, który studiował także w Niemczech (w Berlinie i Kolonii) i początkowo pracował w ENS, na krótko zaś przed wybuchem wojny na uniwersytecie w Tuluzie. Jego debiut książkowy stanowiła wydana w roku 1935 praca o współczesnej socjologii niemieckiej117. Podczas wojny był Aron redaktorem wydawanej w Londynie gazety Wolnych Francuzów „France Libre”, a po wojnie kontynuował pracę dziennikarską na łamach „Le Figaro”. Stał się najważniejszym intelektualnym oponentem francuskiej lewicy i czołową postacią antykomunistycznej, liberalnej prawicy. Twórczość Arona, pozostająca poza głównymi nurtami francuskiej – a może nie tylko francuskiej? – socjologii była wielce zróżnicowana, obejmując wiele dziedzin, od filozofii historii przez socjologię historyczną, po stosunki międzynarodowe. Większość jego zainteresowań skupiała się wokół polityki, którą badał, komentował i uprawiał jako polityk-intelektualista (nie zawsze należycie oddzielając te trzy rodzaje aktywności) nic więc dziwnego, że to jej dotyczy lwia część jego publikacji. Choć był wybitnym znawcą myśli socjologicznej, trudno nie odnieść wrażenia, 116

Raymond Aron, Main Currents in Sociological Thought, t. 1: Montesquieu, Comte, Marx, Tocqueville, The Sociologists and the Revolution of 1848, t. 2: Pareto, Weber, Durkheim, Penguin Books, London 1976; Robert A. Nisbet, The Sociological Tradition, Heinemann, London 1973. 117 Wydanie angielskie: Raymond Aron, German Sociology, transl. by M. i T. Bottomore, The Free Press of Glencoe, New York 1964.




101

że dyscyplina ta stanowiła dlań jedynie jedno z pobocznych zainteresowań118. Jego praca o klasycznej socjologii powstała, gdy był u szczytu sławy jako profesor paryskiej Sorbony oraz znany na całym świecie intelektualista. O randze autora świadczy fakt równoczesnej publikacji dzieła po angielsku i po francusku, nie wspominając o późniejszych przekładach na inne języki119. Angielskie wydanie stanowią dwa opublikowane w przeciągu dwóch lat tomy, w wydaniu, z którego korzystałem liczące łącznie około 550 stron. Stanowią one rozwinięcie wykładu o wielkich doktrynach socjologii historycznej, wygłoszonego dla studentów wydziału humanistycznego uniwersytetu paryskiego120. Kształt książki Arona wyraźnie odbiega od starszych dzieł podobnego typu – składa się ona z długich, napisanych „z oddechem” rozdziałów, podzielonych na również dość długie podrozdziały. Otwiera ją wstęp, w którym za punkt wyjścia posłużyło autorowi przeciwstawienie dwóch perspektyw obecnych na międzynarodowej arenie naukowej – marksistowskiej (przy czym autor miał na myśli oficjalny, radziecki marksizm) i mniej zideologizowanej socjologii amerykańskiej. W przestrzeni między tymi przeciwstawnymi tradycjami, czy sposobami uprawiania dyscypliny, miały się lokować nauki społeczne takich krajów, jak Francja czy Polska. Zdaniem Arona wspólne zarówno myśli Marksowskiej, jak socjologicznej, było to, że stanowiły próbę poradzenia sobie z fenomenem społeczeństwa nowoczesnego. Jego zdaniem kluczowe, niejako definicyjne, cechy nowej dyscypliny stanowiły: aspirowanie do prawdziwie naukowego, obiektywnego poznania oraz zainteresowanie badaniem społeczeństwa (czy zjawisk społecznych) jako odrębnej sfery rzeczywistości121. 118

Raymond Aron, Wspomnienia, przeł. G. Śleszyńska, Sprawy Polityczne, Wołomin 2007; Miloslav Petrusek, Fenomenolog a analytik svobody i zla. Raymond Aron (1905–2005), „Sociologický časopis”, nr 5/2005. 119 Raymond Aron, Main Currents in Sociological Thought, t.I/II, wyd. cyt. (pierwsze wyd. ang. – odpowiednio – 1965 i 1967, wyd. franc.: Les Étapes de la pensée sociologique, Gallimard, Paris 1967). 120 Raymond Aron, Main Currents in Sociological Thought, t. 2, wyd. cyt., s. 7. 121 Raymond Aron, Main Currents in Sociological Thought, t. 1, wyd. cyt., s. 14–15.




102

Zasadnicza zawartość pierwszego tomu składa się z pięciu rozdziałów, poświęconych kolejno Montesquieu, Comte’owi, Marksowi i de Tocqueville’owi, a wreszcie ich reakcji na rewolucję 1848 roku. Jak więc widać, tylko jeden z bohaterów tomu przynależy do historii socjologii, choć twórczość Marksa bywa zwyczajowo opisywana w dziełach o niej traktujących. Obecność Montesquieu była nieoczywista dla samego Arona, który uznał go za zaledwie prekursora dyscypliny, z którą miało go łączyć dążenie do uczynienia historii zrozumiałą poprzez rozpoznanie praw nią kierujących. Zarazem autor uważał go tyleż za socjologa, co za ostatniego z klasycznych filozofów polityki, którego od XIX-wiecznych następców dzielił brak wiary w postęp. Pisząc o nim, Aron odwoływał się głównie do książki O duchu praw, nie opowiadając o życiu jej twórcy, ani nie dokonując systematycznego przeglądu jego dzieła. Analizując je, szukał wyłącznie odpowiedzi na swe własne pytania, dotyczące domniemanych naukowych i socjologicznych zamierzeń Montesquieu. Rozdział drugi traktuje o Auguście Comcie, którego Aron uważał za socjologa ludzkości i społecznej jedności. Rozpoczął swój opis od wyróżnienia trzech faz rozwoju jego idei, od najwcześniejszej, poprzez etap systemu filozofii pozytywnej, po trzecią, najpóźniejszą, którą zapoczątkowało wydanie rozprawy o polityce pozytywnej. Opisując dzieło Comte’a wyszedł Aron od prawa trzech stadiów i przedstawił Comte’a jako myśliciela zainteresowanego przede wszystkim refleksją nad rozwijającym się industrializmem. Chętnie porównywał go z Montesquieu, pokazując na tym tle ograniczenia jego idei, w tym zwłaszcza jednostronne zainteresowanie rozwojem ludzkiego umysłu. Rekonstruując je, Aron respektował porządek chronologiczny przemian dzieła Comte’a. Następny rozdział Main Currents in Sociological Thought dotyczy Karola Marksa. Autor zdecydował się nie analizować całej niejednorodnej tradycji marksistowskiej, a jedynie dzieło twórcy Kapitału, zawężając zresztą zakres swej analizy do jego późniejszej twórczości i rekonstruując jego idee wyłącznie w oparciu o nią. Skądinąd, w książce mowa jest jedynie o dziele Marksa, zaś nazwisko Engelsa pojawia się w tomie zaledwie sześć razy. Aron, traktując przynależność niemieckiego autora




103

do socjologii jako rzecz oczywistą, podkreślał że on sam uważał się za uczonego, nawet jeśli był równocześnie prorokiem politycznym122. Analizę dzieła Marksa dopełnia opis dziejów jego interpretacji, kontrowersji i krytyki, z jakim się ono spotkało. Trzeci rozdział pierwszego tomu poświęcono Alexisowi de Tocqueville’owi, którego twórczość według Arona była dotąd przez socjologów pomijana. Jego zdaniem, podobnie jak dwóch wcześniej opisanych autorów, de Tocqueville’a interesowała kondycja nowoczesnego społeczeństwa, przy czym o ile Comte’a ciekawił przede wszystkim industrializm, a Marks był zainteresowany kapitalizmem, to de Tocqueville interesował się demokratycznym ładem społecznym, pojmowanym szerzej niż jako zjawisko polityczne. W rozdziale tym najwięcej miejsca poświęcono losom autora i jego dziełu, w największym też stopniu struktura owego dzieła określa porządek interpretacji – zapewne z powodu jego względnego ubóstwa (w porównaniu z twórczością Comte’a czy Marksa) oraz odmienności od tego, co w myśl kryteriów wyznaczonych przez samego Arona należałoby uznać za socjologię. Jest więc w nim mowa głównie o de Tocqueville’u – myślicielu politycznym, odpowiadającym na pytania w istocie najbardziej interesujące francuskiego intelektualistę. Zamykający tom rozdział o reakcji trzech „socjologów” na rewolucję 1848 stanowi klamrę spinającą opowieść. Jak stwierdził Aron, byli oni wyrazistymi reprezentantami trzech doktryn, czy też perspektyw poznawczych: liberalnej socjologii politycznej, do której należeli Montesquieu i de Tocqueville, i za spadkobiercę której sam się uważał; socjologii poszukującej społecznego konsensusu, zapoczątkowanej przez Comte’a i rozwiniętej przez Durkheima, której spadkobiercami są w pewnym stopniu współcześni niemarksistowscy socjologowie; a wreszcie bojowej, utopijnej tradycji marksowskiej. Choć (z perspektywy lat sześćdziesiątych) historycznie największy sukces odniosła ta ostatnia, to każda z nich przyczyniła się do rozszerzenia wiedzy o nowoczesnym społeczeństwie, analizując trzy główne aspekty nowoczesności: demokrację, industrializm i kapitalizm123. 122 123

Tamże, s. 115–116 Tamże, s. 258–260.




104

Przedmowa do drugiego tomu, opublikowanego dwa lata po pierwszym, zawiera odpowiedź na krytykę, z którą on się spotkał, w tym na zarzut nieokreśloności Aronowskiego pojęcia socjologii. Autor wskazał, że ani tytuł wykładu służącego za punkt wyjścia książki, ani jej francuskiego wydania nie obiecywały tak wiele, jak angielski tytuł, sugerujący iż chodzi o przegląd głównych nurtów myśli socjologicznej. Przypomniał, że punktem wyjścia było dla niego pytanie o jedność i ciągłość dyscypliny rozdartej między marksizmem a socjologią zachodnią. Uznał, że można bez wątpienia mówić o ciągłości tradycji dyscyplinarnej, zapoczątkowanej przez uczonych-filozofów, opisanych w pierwszym tomie, której kontynuatorami mieli być twórcy współczesnej nauki; ciągłości między ideami Marksa i Webera a Webera i Parsonsa, czy też między Comtem i Durkheimem a Durkheimem i Maussem a Lévi-Straussem. By ją wydobyć na światło dzienne (ja sam powiedziałbym: skonstruować), potrzebna była nieco ogólnikowa definicja socjologii. Obok przedmowy tom zawiera wprowadzenie odnoszące się do jego zawartości. Aron wskazał w nim, że Durkheim, Pareto i Weber, o których twórczości w nim opowiadał, należeli do jednej generacji, żyjąc w epoce postrzeganej po latach jako belle époque, widząc w niej jednak czas kryzysu i bez optymizmu patrząc w przyszłość. Żaden z nich nie był zainteresowany upraszczającymi, materialistycznymi wyjaśnieniami rzeczywistości. Wszyscy, choć każdy na swój sposób, starali się odnaleźć fundamenty życia społecznego, tkwiące w podmywanej przez naukową racjonalność wierze. Istniejące między nimi zasadnicze różnice wynikały z tego, że każdy wywodził się z odmiennej, rodzimej tradycji intelektualnej. Pierwszy z omawianych przez Arona autorów to Durkheim, którego twórczość, czego nie ukrywał, niespecjalnie doń przemawiała. Opowieść o niej ma częściowo chronologiczny charakter, postępując zasadniczo od wcześniejszych do późniejszych prac – od O podziale pracy społecznej przez Samobójstwo po Elementarne formy życia religijnego (którym poświęcono aż dwa podrozdziały), choć programowe Zasady metody socjologicznej zostały omówione jako ostatnia z nich. Następne podrozdziały poświęcono wykładom o socjalizmie oraz socjologii i moralności, przy




105

czym ten ostatni stanowi zwieńczenie Aronowskiej analizy twórczości Durkheima. Autor postrzegał ją jako bezpośrednią kontynuację dzieła Comte’a, co skutkowało także powtórzeniem błędów popełnionych przez tego ostatniego. Aron podkreślał filozoficzne aspiracje autora Zasady metody socjologicznej i współwystępowanie w jego dziele rygorystycznego pozytywizmu i moralistycznych ciągot. Niestety, durkheimowski moralizm poszukiwał źródła wartości w zreifikowanym społeczeństwie jako takim, które w rzeczywistości nie istnieje, jako że jedyny realny obiekt dociekań socjologa stanowi mnogość różnych grup społecznych. To skądinąd trafne twierdzenie, sformułowane w dobitnej, bezosobowej formie, ujawnia obecność, by tak rzec, pewnych sorokinowskich ciągot w Aronowskiej interpretacji Durkheima124. Niejedyny to świadczący o ich obecności fragment książki125. Drugi z omawianych w tomie autorów to Vilfredo Pareto, z którego dzieła autor wziął pod uwagę jedynie Traktat z socjologii ogólnej. Zasadnicza część rozdziału jest tym razem bardziej opisowa, przy czym najwięcej miejsca poświęcono Paretowskiej analizie ludzkiego działania, nieco mniej zaś jego teorii elit. Zamykająca rozdział krytyczna analiza i uwagi końcowe to przede wszystkim próba umieszczenia Pareto w panoramie społeczno-ideowej przełomu XIX i XX wieku oraz krytyka jego koncepcji jako tyleż interesujących, co nieokreślonych126. Ostatnim autorem omawianym w tomie jest najbardziej przez Arona ceniony Max Weber. Poświęcony mu rozdział ma najbardziej analityczny charakter, odbijając domniemaną strukturę logiczną, nie zaś zawartość i porządek powstawania konkretnych dzieł. Tak więc otwiera go opis Weberowskiej teorii działania (rozróżnianych przez niemieckiego autora typów działania), po której omówiona została jego koncepcja nauki i metodologia, filozofia wartości i religii, Weberowski ogląd zjawisk ekonomicznych, a wreszcie socjologia polityki, konkretnie zaś jego koncepcja trzech typów panowania prawomocnego, powiązania z teorią działania. Co ciekawe, choć w swej debiutanckiej książce Raymond 124

Raymond Aron, Main Currents in Sociological Thought, t. 2, wyd. cyt., s. 103. Zob. tamże, s. 264–271. 126 Tamże, s. 166–183. 125




106

Aron uznał, że dzieło Webera przekracza granicę między dwoma podstawowymi typami niemieckiej socjologii – systematyczną i historyczną, ustanawiając paradygmat łączący obie perspektywy, to na kartach Main Currents in Sociological Thought niemiecki autor jawi się jako socjolog systematyk, co prawda zainteresowany metateoretycznymi i metodologicznymi problemami badań historycznych127. Podrozdział o socjologii polityki, a zarazem cały rozdział o Weberze zamyka fragment dotyczący kontrowersji wokół jego twórczości i jej rozbieżnych interpretacji. Cały tom z kolei kończy porównanie trzech koncepcji, ze szczególnym uwzględnieniem różnic między nimi, ujętych na tle panujących idei i problemów społeczeństw ich czasów. Jak widać, książka Arona różni się od wcześniejszych prac podobnego – ale czy rzeczywiście podobnego? – typu. Tekst ma bardziej analityczny charakter, zaś wnikliwa rekonstrukcja opisywanych idei stała się możliwa, odkąd radykalnemu zawężeniu uległ zakres opisywanej twórczości – zamiast wielu dziesiątek dogłębnej analizie poddano dzieła jedynie siedmiu myślicieli. Co ciekawe, socjologiczny kanon został tyleż zawężony, co rozszerzony wskutek włączenia doń prac dwóch autorów wcześniej słusznie ignorowanych przez historie dyscypliny: Montesquieu i de Tocqueville’a (wątpliwości co do tego pierwszego miał najwyraźniej nawet sam Aron) oraz wyeksponowania dzieła Marksa. Choć trudno było go zupełnie pominąć, to uczynienie zeń jednego z kamieni węgielnych tradycji socjologicznej było wielce nieoczywistym zabiegiem. Dziś pamięta się, że Aron wymyślił de Tocqueville’a – klasyka socjologii, warto też jednak zdać sobie sprawę, że jako jeden z pierwszych uczynił wielkim klasykiem i Marksa. Choć w Aronowskim określeniu socjologii za jej cechę definicyjną uznawano dążenie do ścisłej naukowości, sam autor nie przywiązywał do niego chyba większego znaczenia, jest bowiem wątpliwe, by można Montesquieu albo de Tocqueville’owi przypisać właściwą dawnym socjologom pogoń za naukowością. W rezultacie częściowemu, a w pierwszym tomie niemal całkowitemu, zatarciu uległ dyscyplinarny charakter opowieści, ważny w niektórych pracach o powstaniu i rozwoju 127 Raymond Aron, German Sociology, wyd. cyt., s. 67; Raymond Aron, Main Currents in Sociological Thought, t. 2, wyd. cyt., np. s. 202–210.




107

socjologii jako dziejach naukowej refleksji nad społeczeństwem. Jest to tym bardziej widoczne, że oba tomy zawierają dwie w zasadzie odrębne opowieści, między nimi zaś zieje pokoleniowa dziura, w którą trafiła twórczość tak ważnego autora jak Spencer, o uczonych mniejszej rangi nie wspominając. Tym, co określa znaczenie opowieści, jest nie tyle rozwój socjologii, co kontekst społeczno-polityczny, wyznaczany w pierwszym tomie – wyjąwszy prekursorskiego Montesquieu – przez nowoczesność i jej różne aspekty, opisane ponoć w dziełach analizowanych autorów, w drugim zaś przez przełom XIX i XX wieku, okres traktowany najwyraźniej jako moment narodzin współczesnego świata. Na uwagę zasługuje uporczywe podkreślanie przez Arona politycznych aspektów zarówno sytuacji społecznej, jak i analizowanej twórczości oraz uwaga poświęcona politycznemu znaczeniu i przesłaniu ideologicznemu opisywanych koncepcji. Inny typ obecnego w książce kontekstu wyjaśniającego myśl socjologiczną to narodowe tradycje intelektualne i ewentualnie położenie klasowe autorów. By wyeksponować makrospołeczne i polityczne tło socjologii, Aron zignorował bliższy, bardziej bezpośredni kontekst opisywanych dzieł, zarówno społeczny (uniwersytet, dyscyplina naukowa), jak intelektualny (tradycja dyscyplinarna – w odróżnieniu od narodowych tradycji intelektualnych), co znalazło odbicie w skrótowym opisie okoliczności działalności uczonych. W ten sposób możliwe było skonstruowanie nowej tradycji dyscypliny jako refleksji nad nowoczesnym społeczeństwem (i polityką), zapewniającej poszukiwaną przez Arona dyscyplinarną ciągłość i jedność, choć kosztem amputacji większości jej dotychczasowej historii. Mniej więcej w tym samym czasie co Main Currents in Sociological Thought, ukazała się i inna, jeszcze bardziej ekstrawagancka reinterpretacja dziejów myśli socjologicznej, The Sociological Tradition Roberta Nisbeta (1913–1996)128. Jej autor był absolwentem, a później profesorem socjologii uniwersytetu w Berkeley, w momencie zaś publikacji dzieła profesorem University of California w Riverside. Deklarowanym celem 128 Robert A. Nisbet, The Sociological Tradition, Heinemann, London 1973 (pierwsze wyd. 1967).




108

autora było odnalezienie domniemanych fundamentalnych idei, „które dają tradycji ciągłość z pokolenia na pokolenie oraz tożsamość wśród wszystkich innych dyscyplin tworzących humanistyczne i naukowe studia nad człowiekiem”. Pośród założycieli dyscypliny dwie najważniejsze postacie stanowić mieli Marks i de Tocqueville, przy czym rola tego drugiego miała być o wiele ważniejsza, a twórczość miała pozostawać bardziej aktualna129. Nisbet umieścił socjologię w kontekście trzech wielkich ideologii rozwijających się od Wielkiej Rewolucji Francuskiej: liberalizmu, radykalizmu i konserwatyzmu, wskazując na jej szczególne związki, względnie pokrewieństwo z tym ostatnim. Jego zdaniem tożsamość socjologii została zbudowana na fundamencie idei narodzonych w okresie złotej ery dyscypliny w latach 1830–1900130. Amerykański autor uważał, że powstanie i dziedzictwo ideowe dyscypliny stanowiło reakcję na dwa przełomy: polityczną rewolucję francuską oraz rewolucję przemysłową, traktowaną jako jednolity proces, nie odróżniany przez niego od rozwoju kapitalistycznych form gospodarowania. Nisbet przypisywał socjologii pięć kluczowych idei: wspólnoty, władzy prawomocnej (authority), statusu, świętości oraz alienacji i właśnie je, nie zaś twórczość jakichś konkretnych socjologów, uczynił tematem swej opowieści. Teoretycznie rzecz biorąc, pole dociekań socjologii miała wyznaczać przestrzeń między tymi ideami a ich opozycjami: przeciwieństwem wspólnoty było stowarzyszenie, władzy prawomocnej – władza, statusu – klasa społeczna, świętego – świeckie, zaś alienacji – postęp. W praktyce niektóre z idei Nisbet faktycznie traktował jak bieguny opozycji (uczynił tak ze wspólnotą, władzą prawomocną czy statusem społecznym), kiedy indziej socjologia miała się szczególnie interesować tylko jednym z członów (tak miało być ze świętością); w przypadku alienacji i postępu trudno w ogóle mówić o opozycji, jako że w istocie nie chodziło o dwa pojęcia, a o dwa odrębne, choć być może powiązane ze sobą zjawiska. Domniemane kluczowe idee socjologii okazywały się więc wielce niejednorodne co do charakteru, statusu i znaczenia dla myśli socjologicznej, co pozostawiało Nisbetowi 129 130

Tamże, s. vii–viii (cytat na s. vii). Tamże, s. 315–319.




109

swobodę w przypisywaniu ich poszczególnym socjologom. Szczególnie wyraźnie pokazuje to opozycja klasy i statusu społecznego, skonstruowana na bazie perwersyjnej reinterpretacji terminu „klasa społeczna”, z historycznego punktu widzenia opisującego nowoczesną formę stratyfikacji, właściwą społeczeństwu kapitalistycznemu, który autor skojarzył ze spuścizną feudalną (na dodatek w nietypowym, brytyjskim wydaniu), pojęcie statusu zaś uważając za właściwe nowoczesności, co pozwoliło unieważnić marksowskie pojęcie klasy131. Tym, co Nisbet w istocie odnalazł w spuściźnie socjologii, była nie tyle idea nauki o społeczeństwie, co filozofia społeczna niosąca określone przesłanie ideowe. Stosownie do tego rozszerzył kanon dyscypliny. Choć oczywiście do jego trzonu wciąż należeli socjologowie tacy jak Durkheim, Weber i Simmel, to włączył doń w szczególności konserwatywnych filozofów polityki, wśród których najważniejszy wydaje się Edmund Burke. Charakterystyczne jest, że dwaj główni protagoniści jego opowieści to postacie spoza socjologii, przy czym o ile w przypadku Marksa chodziło o rzeczywiście wpływowego myśliciela, to de Tocqueville (w którym Nisbet widział przede wszystkim autora O demokracji w Ameryce) był nie tylko niesocjologiem132, ale też myślicielem nie oddziałującym w żaden istotny sposób na XIX-wieczną myśl socjologiczną. The Sociological Tradition nie zawiera refleksji nad dyscyplinarnym charakterem socjologii, ale jej podjęcie oznaczałoby demontaż całej Nisbetowskiej konstrukcji. Jak to zwykle bywa w przypadku przedsięwzięć służących stworzeniu nowej tradycji – już to naukowej, już to politycznej – Nisbet przedstawiał swoje założenie, stanowiące radykalną reinterpretację spuścizny dyscypliny, jako prezentystyczne, niemniej prawdziwe badanie historyczne, prowadzone w ramach Lovejowskiej historii idei133. 131

Tamże, s. 174–220. Określenia „niesocjolog” używam tutaj i w dalszej części tekstu zgodnie z duchem definicji sformułowanej na s. 48 jako określenia myślicieli, którzy nie byli związani z instytucjonalną (w szerokim sensie słowa) socjologią, sami nie uważali się, ani też nie byli przez współczesnych uważani za socjologów. 133 Tamże, s. 3–5. 132




110

Z historycznego punktu widzenia jednak przesłanki The Sociological Tradition, jak choćby założenie o jednolitości i ciągłości tradycji socjologicznej, są wątpliwe, a wnioski trudne do obrony. Wynalezione przez autora kluczowe idee niełatwo nieraz wpisać w realne dzieła socjologów (z których wielu zignorował, zajmując się zamiast tego niesocjologami), a jego wywód ujawnia zainteresowanie nie pokrewieństwem, a jedynie analogiami między opisywanymi ideami. Historyczny sztafaż jest więc konwencją uprawomocniającą projekt tradycji, nie zaś świadectwem badań historycznych. Opisanie całości literatury opowiadającej w przekrojowy sposób historię myśli socjologicznej jest, rzecz jasna, niemożliwe – skądinąd, lektura nawet nieudanej próby realizacji podobnego zamierzenia byłaby zabójczo nudna. Chcąc mądrze opowiedzieć o polskich i czeskich opowieściach podobnego typu, trzeba jednak zarysować ich tło, co wymaga przedstawienia przynajmniej kilku innych dzieł. Nie ulega wątpliwości, że powinna się wśród nich znaleźć opublikowana u progu lat siedemdziesiątych książka Masters of Sociological Thought autorstwa Lewisa A. Cosera (1913– 2003)134. Urodzony w Berlinie w żydowskiej burżuazyjnej rodzinie Coser po dojściu Hitlera do władzy zmuszony był wyemigrować do Francji, by następnie tuż przed przystąpieniem Ameryki do wojny z Niemcami i ich sojusznikami wyjechać do Stanów Zjednoczonych. W pierwszym z krajów swej emigracji rozpoczął studia, w drugim uzyskał w roku 1954 doktorat i rozpoczął nieco spóźnioną karierę akademicką. Od młodości politycznie zaangażowany po stronie lewicy starał się łączyć aktywność publiczną z wolną od wartościowania twórczością akademicką. Uznanie przyniosła mu stworzona w latach pięćdziesiątych teoria konfliktu, pomyślana jako alternatywa czy raczej swoiste uzupełnienie funkcjonalizmu. Coser oublikował Masters of Sociological Thought, będąc profesorem State University of New York w Stony Brook135. 134

Lewis A. Coser, Masters of Sociological Thought. Ideas in Historical and Social Context, Harcourt Brace Jovanovich, New York – Chicago – San Francisco – Atlanta 1971. 135 Por. Lewis A. Coser, A Sociologist’s Atypical Life, „Annual Review of Sociology” 1993.




111

Zasadniczą część tomu, opatrzonego entuzjastyczną przedmową Roberta K. Mertona, otwiera wprowadzenie, w którym Coser stwierdził, ilustrując to przykładem amerykańskiego studenta, z którym rozmawiał, i który nie chciał lub nie potrafił zrozumieć Weberowskiej idei wolności od wartościowania, że do należytego zrozumienia historii teorii socjologicznej konieczna jest znajomość kontekstu intelektualnego i społecznego, w jakim powstała. Choć zdaniem Mertona historia nauki coraz częściej korzystała z dorobku socjologii, to sami socjologowie rzadko odwoływali się doń, zastanawiając się nad własną dyscypliną. W opinii Cosera nadszedł czas na realizację podobnego przedsięwzięcia, zaś jego książka miała stanowić (pierwszy?) doń przyczynek136. Stosownie do tej deklaracji zawartość każdego z dwunastu posiadających podobną budowę rozdziałów, poświęconych tytułowym mistrzom myśli socjologicznej, obejmowała pięć podrozdziałów. Podzielone na bardziej szczegółowe paragrafy o zróżnicowanej strukturze, traktowały one kolejno: o kluczowych dla Cosera elementach omawianych systemów teoretycznych, życiu ich twórców, kontekście intelektualnym (tradycjach, z których wyrastało ich dzieło) oraz społecznym, a wreszcie zawierały krótkie syntetyzujące podsumowania. Jeśli chodzi o wymienionych w tytule mistrzów myśli socjologicznej, to byli nimi: Auguste Comte, Karol Marks, Herbert Spencer, Émile Durkheim, Georg Simmel, Max Weber, Thorstein Veblen, Charles Horton Cooley, George Herbert Mead, Robert Ezra Park, Vilfredo Pareto, a wreszcie Karl Mannheim. Nie ma tu miejsca, by relacjonować treść każdego z rozdziałów, pokuszę się więc raczej o wskazanie typowych cech. Podrozdział dotyczący twórczości miewał zróżnicowaną treść, przy czym nie zawsze, choćby punktem wyjścia, była wyznawana przez opisywanego autora koncepcja nauki albo podstawowe założenia jego systemu. Na przykład, omawiając dzieło Spencera, Coser właściwie się nim nie zajmował, choć opisał wskazane przezeń trudności towarzyszące zdobywaniu wiedzy o społeczeństwie. Amerykański autor chętniej odwoływał się do idei, które sam uważał za klucz do interpretacji danego myśliciela; u Durkheima miał 136 Robert K. Merton, Foreword w: Lewis A. Coser, Masters of Sociological Thought, wyd. cyt., s. VII–VIII; tamże, s. IX, XVII–XXI.




112

to być antyredukcjonizm, u Webera zaś – wyróżnione przez niego cztery typy działania. Omawiając idee Spencera, Coser zaznaczył, że ich opis będzie szczególnie wybiórczy. W rzeczywistości, jak sam zresztą przyznawał, wszystkie jego opisy mają charakter wybiórczy, będąc bardziej relacjami z tego, co autor uważał za najistotniejsze, niż próbami spójnego przedstawienia relacjonowanych koncepcji137. Tak dobór bohaterów, jak i zawartość opisów ich twórczości stanowi świadectwo współczesnych Coserowi trendów i mód teoretycznych, co zdradza choćby obecność w rozdziale o twórczości Marksa obszernych rozważań na temat alienacji, czy potraktowanie socjologii wiedzy jako samodzielnego składnika dzieła takich autorów jak Durkheim czy Veblen (znamienna jest obecność w zbiorze Mannheima). Zawarte w książce życiorysy jej bohaterów są obszerniejsze i bardziej wnikliwe, niż to bywa w innych wprowadzeniach do klasycznej socjologii, co jest niewątpliwie skutkiem tego, że potraktowano je jako jeden z kluczy do ich twórczości; skądinąd wskutek tego ich treść bywa czasem redundantna względem podrozdziałów o społecznym kontekście twórczości. Zawartość podrozdziałów na temat kontekstu intelektualnego bywa zróżnicowana, bardziej niż opisy faktycznego kontekstu stanowiąc próby analizy wpływów (jak w przypadku inspiracji nie będącego zbyt gorliwym czytelnikiem Spencera), czasem zaś w istocie spekulacje o inspiracjach138. Można tam znaleźć zarówno rozważania na klasyczne tematy, takie jak natura relacji Comte – Saint-Simon, jak i charakterystyczne przeoczenia, w rodzaju uwzględnienia kantowskiej inspiracji Simmla, przy zignorowaniu neokantyzmu139. Opisane przez Cosera konteksty społeczne bywały zróżnicowane, obejmując tak charakter życia społecznego czy polityczny klimat epoki, jak i opowieści o stosunkach rodzinnych. Powtarzający się temat stanowi społeczny kontekst twórczości naukowej: rodzaje i typy publiczności, do których klasycy trafiali lub chcieli trafiać – czy też takiej, z którą musieli się 137 Lewis A. Coser, Masters of Sociological Thought, wyd. cyt., s. 129–130, 217–218 oraz 89. 138 Tamże, s. 107–111 i 149–153. 139 Tamże, s. 26–27 i 201–202.




113

liczyć. Interesujący jest chociażby podrozdział na temat form oddziaływania Durkheima, ważnego nie tylko jako pisarz, ale też jako wpływowy patron, mający istotny wpływ na francuskie życie akademickie, czy też informacja o kręgu amerykańskich wielbicieli Pareto140. Znaczący w tym kontekście jest brak podobnej refleksji o kierunkach i drogach odbioru Maxa Webera. Jak widać, Coser zmodernizował panteon klasyków dyscypliny, trudno jednak powiedzieć, by uczynił to w przemyślany sposób – w pracy widoczny jest brak namysłu nad naturą tytułowego „mistrzostwa”, charakteru klasycznego kanonu, czy też kwestii jego dyscyplinarności. Trudno też uznać, że książka faktycznie stanowiła, jak to sugerował we wstępie autor, przyczynek do socjologii socjologii. Bez wątpienia konteksty twórczości naukowej opisano w sposób mniej schematyczny niż to zwykle bywa, trudno to jednak uznać za socjologię. Prawdziwie socjologicznym składnikiem dzieła wydają się analizy publiczności naukowej, niemniej jednak całość wydaje się najbliższa analizie psychogenetycznej, jak ją nazywał jeden z bohaterów tomu, Karl Mannheim, polegającej na wyjaśnianiu dzieła przez odwołanie do życiorysu jego autora141. Nic w tym dziwnego, skoro metody analizy socjologicznej treści wiedzy naukowej miała dopiero stworzyć będąca zaledwie w powijakach nowa subdyscyplina socjologiczna, określana dziś mianem społecznych studiów nad nauką. Nie dyskwalifikuje to zawierającej porcję rzetelnej wiedzy i dobrze napisanej pracy, użytecznej zwłaszcza jako podręcznik, znakomicie zapewne ułatwiający studentom zrozumienie omawianych w nim „mistrzów socjologii”. Pod koniec lat siedemdziesiątych ukazało się dzieło zredagowane przez Toma Bottomore’a (1920–1992) i Roberta Nisbeta, będące obszernym, ponadsiedemsetstronicowym zbiorem tekstów autorów z obu

140

Tamże, s. 167–172 i 422–425; na temat Durkheima – patrona zob. Terry N. Clark, Prophets and Patrons. The French University and the Emergence of the Social Sciences, Harvard University Press, Cambridge, Mass. 1973. 141 Karl Mannheim, Ideologia i utopia, przeł. J. Miziński, Test, Lublin 1992, s. 20–23.




114

stron Atlantyku, zatytułowane A History of Sociological Analysis142. O Nisbecie i o jego interpretacji socjologii jako nauki o zasadniczo konserwatywnych korzeniach i przesłaniu ideowym była już mowa, zaś pierwszy ze współredaktorów to najważniejszy bodaj reprezentant marksizmu w socjologii brytyjskiej. Odmienne afiliacje ideowe redaktorów, będących zarazem współautorami wstępu i jednego z rozdziałów merytorycznych, mogłyby rodzić obawę o spójność dzieła, nie wydaje się jednak, by to właśnie one mu faktycznie zaszkodziły. Główną inspiracją publikacji miała być Schumpeterowska historia myśli ekonomicznej, tytułowa „historia analizy socjologicznej” zaś odnosić się miała nie tylko do teorii, ale także podejść metodologicznych i typów problematyki podejmowanej przez socjologię; szczególną uwagę poświęcono przy tym losom dyscypliny w Stanach Zjednoczonych. Jak twierdzili redaktorzy, praca miała ukazywać proces formowania się nowej dyscypliny, cechującej się niejednorodnością teoretyczną, nazywaną w modnym naonczas, kuhnowskim języku wieloparadygmatycznością – świadectwem jej rzekomej naukowej niedojrzałości. Tak jak wielu ich poprzedników, także Bottomore i Nisbet deklarowali wiarę w stopniową konwergencję teoretyczną i ujednolicenie przynajmniej elementarnych założeń oraz niektórych twierdzeń, oddając się marzeniu o osiągnięciu przez socjologię dojrzałości143. Główną zawartość tomu stanowią obszerne teksty autorstwa uznanych uczonych, poświęcone wybranym okresom, regionom, a przede wszystkim kierunkom myśli socjologicznej. Robert Bierstedt zaprezentował przegląd XVIII-wiecznej twórczości presocjologicznej, Kenneth Bock – teorie postępu, Robert Nisbet zaś, zaledwie wzmiankując o socjologii w ścisłym sensie tego słowa, myśl konserwatywną. Tom Bottomore z kolei opowiedział o dziejach marksizmu i jego relacjach z socjologią, a Julien Freund – o socjologii niemieckiej czasu Webera, zgodnie z obowiązującym zwyczajem wyolbrzymiając jego historyczne 142 Tom Bottomore, Robert Nisbet (eds.), A History of Sociological Analysis, Basic Books, New York 1978. 143 Robert Nisbet, Tom Bottomore, Introduction, w: (tychże, red.) A History of Sociological Analysis, wyd. cyt., s. VI–XVI.




115

znaczenie. Edward A. Tiryakian zajął się Durkheimem, zaś Anthony Giddens – pozytywizmem i jego krytykami, więcej uwagi poświęcając zresztą filozofii nauki niż socjologii. Tekst Lewisa Cosera dotyczył kontekstu, powstania i idei wybranych ojców założycieli socjologii amerykańskiej. Wśród dalszych artykułów tekst Wilberta Moore’a traktował o funkcjonalizmie, Alana Dawe’a o teorii działania, Harry’ego C. Bredemeiera o teorii wymiany, Berenice M. Fisher i Anselma Straussa o interakcjonizmie (a zdaniem autorów bardziej istotny wpływ miała nań spuścizna Parka niż Meada). Kurt H. Wolff zajął się fenomenologią i jej wpływem na socjologię, a Bottomore z Nisbetem skonstruowali zarys tradycji socjologii strukturalistycznej. Nieco odmienny charakter miały trzy ostatnie teksty. Frank Parkin i Steven Lukes zajęli się nie teoriami, a dwoma typami problematyki badawczej, odpowiednio – stratyfikacją i władzą, zaś James Coleman opowiedział o znaczeniu badań socjologicznych i koncepcjach odnoszących się do ich stosowania w polityce społecznej. Jak wskazuje już sama tematyka rozdziałów i nazwiska autorów, A History of Sociological Analysis to zbiór częstokroć udanych, ale mających ze sobą niewiele wspólnego tekstów, nie posiadający jako całość żadnej „wartości dodanej” ani niczego, co mogłoby go wynieść ponad typowe „historie myśli socjologicznej”. Składające się na tę książkę teksty mają wielce zróżnicowany charakter, od opowieści o ideach naukowych i ich kontekście (Cosera), przez projekty tradycji naukowej utrzymane w duchu prezentystycznej, projektującej „klasycznej socjologii” (jak tekst na temat strukturalizmu, swobodnie „winterpretowujący” początki popularnego nurtu teoretycznego w wybrane dzieła starszej socjologii francuskiej i niemieckiej), po teksty nie tyle traktujące o, co będące rozprawami z określonych teorii, jak artykuły Moore’a czy Wolffa. Wbrew twierdzeniu redaktorów, w dziele nie podjęto – może z wyjątkiem artykułu Cosera – kwestii faktycznego procesu kształtowania się dyscypliny i jej tożsamości, nie pokazując nawet kolei rozwoju myśli socjologicznej, wymiar historyczny zaś bywał traktowany z nonszalancją lub ignorowany, jak chociażby w tekście Lukesa.




116

Na koniec tej części mego przeglądu pozostawiłem dwie inne prace zbiorowe, jedną bardziej, drugą zaś mniej konwencjonalną, obie opublikowane w języku niemieckim. Owa konwencjonalna to przygotowany przez Dirka Käslera (ur. 1944) dwutomowy zbiór Klassiker des soziologischen Denkens, dzieło grupy znanych niemieckich autorów144. Otwierający pierwszy tom wstęp redaktora dzieła przedstawia je jako jedno z przedsięwzięć zmierzających ku uhistorycznieniu socjologii. Miało ono pozwolić skorygować kierunek dotychczasowego rozwoju dyscypliny, ahistorycznej i stającej się w coraz większej mierze technologią społeczną. W opozycji do takiego modelu nauki społecznej wyrosła nowa socjologia historyczna oraz wzrosło zainteresowanie jej dziejami. Käsler odwołał się, za Sheldonem S. Wolinem i Michelem Foucaultem, do wchodzącej wówczas w modę kategorii „dyskursu”, wskazując że celem zbioru jest analiza dyskursu teoretycznego socjologii, konceptualizowanego ze współczesnej perspektywy. Spośród potencjalnych sposobów opowiadania historii myśli socjologicznej wybrał analizę klasyków, ujmowanych nie historycznie, ale właśnie w kontekście dyskursu, przy czym zarówno ich dobór, jak i sposób analizy określać miał współczesny punkt widzenia145. W praktyce więc zarysowany przez Käslera aparat teoretyczny doskonale przysłużył się temu, by powstał tekst w niczym nie różniący się od innych klasycznych socjologii. W zamierzeniu redaktora każdy z rozdziałów poświęconych poszczególnym twórcom socjologii winien zawierać biografię, opis dzieła, metody, analizę znaczenia, jakie miał dany autor za życia oraz jakie ma dla współczesnej nauki. W praktyce jednak nie wszyscy autorzy rygorystycznie trzymali się tego wzorca. Tym, co odróżnia zbiór Käslera od innych podobnych prac, jest w gruncie rzeczy nadreprezentacja wśród jego bohaterów niemieckich uczonych – w pełni zamierzona i wynikająca z tego, że adresatem dzieła

144

Dirk Käsler (red.), Klassiker des soziologischen Denkens, Band I, Von Comte bis Durkheim, Verlag C.H. Beck, München 1976, Band II, Von Weber bis Mannheim, Verlag C.H. Beck, München 1978. 145 Dirk Käsler (red.), Klassiker des soziologischen Denkens, Band I, wyd. cyt., s. 10–15.




117

mieli być niemieccy czytelnicy146. W rezultacie pierwszy tom zawiera teksty: Otwina Massinga o Comcie, Helmuta Dahmera i Helmuta Fleischera o Marksie (nie Engelsie!), Paula Kellermanna o Spencerze, Pieta Tommissena o Parecie, Alfreda Bellebauma o Tönniesie, Petera Ernsta Schnabla o Simmlu oraz artykuł René Königa poświęcony Durkheimowi. Z kolei w drugim tomie znalazły się teksty: Hansa Joasa o Meadzie, Dirka Käslera o Maxie Weberze, Waltera L. Bühla o Maxie Schelerze, Wilfrieda Röhricha o Robercie Michelsie, Paula Trappego o Theodorze Geigerze, Kurta H. Wolffa na temat Mannheima oraz Richarda Grathoffa dotyczący Alfreda Schütza. O wiele bardziej oryginalny charakter ma praca niebędąca w istocie historią myśli socjologicznej – czterotomowa historia socjologii Wolfa Lepeniesa147. Urodzony w roku 1941 Lepenies studiował w Münster, gdzie w roku 1967 uzyskał doktorat, habilitację zaś w roku 1970 na Wolnym Uniwersytecie Berlińskim. Znakomicie obeznany z rodzimą, ale także z francuską i anglosaską twórczością z zakresu humanistyki i nauk społecznych, nie tylko zresztą socjologiczną, był Lepenies autorem wielu książek z pogranicza historii literatury, humanistyki i socjologii, spośród których bodaj największą sławę przyniosły mu opublikowane kilka lat po Geschichte der Soziologie i przełożone na wiele języków, w tym także na polski, Trzy kultury148. Zredagowana przez Lepeniesa praca jest obszerna, w paperbackowym wydaniu składa się z czterech tomów mających od około 350 do 550 zadrukowanych niewielką czcionką stron niedużego formatu. Cztery tomy zawierają wstęp redaktora i dzielą się na siedem części, z których każda poświęcona jest odmiennej problematyce. Merytoryczną zawartość dzieła stanowią publikowane wcześniej, acz stosunkowo nowej zazwyczaj daty, teksty różnych autorów.

146

Tamże, s. 17. Wolf Lepenies (Hg.), Geschichte der Soziologie. Studien zur kognitiven, sozialen und historischen Identität einer Disziplin, t. 1–4, Suhrkamp, Frankfurt am Main 1981. 148 Wolf Lepenies, Trzy kultury. Socjologia między nauką a literaturą, przeł. K. Krzemieniowa, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1997. 147




118

Pierwsza część dzieła, zatytułowana Soziologische Theorienbildung und Geschichte der Soziologie („Tworzenie się teorii socjologicznej i historia socjologii”), jest najbliższa klasycznej socjologii. Nie opowiada ona jednak o klasycznych socjologach, mając w pewnym sensie programowy charakter, służąc zdefiniowaniu oraz określeniu znaczenia, jakie może mieć dla współczesnej socjologii klasyka dyscypliny. Część ta zawiera więc między innymi znany tekst Roberta K. Mertona O historii i systematyce teorii socjologicznych, Anthony’ego Giddensa Classical Social Theory and the Origins of Modern Sociology, czy też Roberta Aluna Jonesa On Understanding a Sociological Classic, kończy ją zaś dokonana przez Jonesa i Sidneya Kronusa analiza wyników przeprowadzonego wśród socjologów sondażu na temat historii socjologii. O wiele ciekawsza dla kogoś zainteresowanego dziejami dyscypliny jest część druga, dotycząca problematyki bardziej chyba interesującej samego Lepeniesa, nosząca tytuł Soziologie-Geschichten: Autobiographie, Biographie und Erzählung („Historie socjologii: autobiografie, biografie i narracja”), w której zamieszczone zostały wybrane biografie oraz teksty autobiograficzne autorstwa między innymi Paula Lazarsfelda i Seymoura M. Lipseta. Część trzecia z kolei łączy rozważania teoretyczne na temat szkół naukowych z opisami faktycznych procesów instytucjonalizacji dyscypliny. Otwiera ją tekst Jerzego Szackiego o szkołach w socjologii, po którym następuje zbliżony tematycznie tekst Edwarda Tiryakiana, następnie zaś kilka artykułów o charakterze empirycznym, jak praca o etnometodologii autorstwa Nicholasa C. Mullinsa, seria artykułów o szkole Durkheima (zawierająca między innymi znany tekst Terry’ego N. Clarka o durkheimistach i instytucjach akademickich); a także prace na temat instytucjonalizacji socjologii niemieckiej, wśród których należy wymienić artykuł Heine von Alemanna Leopold von Wiese und das Forschunginstitut für Sozialwissenschaften in Köln 1919 bis 1934, uzupełniony dwoma materiałami o szkole frankfurckiej. Otwierająca trzeci tom Geschichte der Soziologie część czwarta nosi tytuł Kontinuuität und Diskontinuität in der empirischen Sozialforschung („Ciągłość i nieciągłość w empirycznych badaniach społecznych”), zaś jego treść jest typowa dla większości podobnie zatytułowanych tekstów,




119

odnosząc się nie tyle do dziejów badań socjologicznych, co historii zastosowań metod ilościowych w badaniach społecznych. Ciekawsza jest bez wątpienia część piąta, dotycząca stosunków między socjologią a naukami pokrewnymi, zarówno przyrodniczymi – jak biologia, o której napisał między innymi sam Lepenies – jak i humanistycznymi (historią). Dwie ostatnie części książki zawierają artykuły odnoszące się do lokalnych tradycji naukowych. Część szósta opowiada o ich powstawaniu na przykładach Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, Austrii i Francji, ostatnia zaś o ich wzajemnych relacjach, od wpływów i recepcji po socjologów-emigrantów i socjologię uprawianą na emigracji – w szczególności o niemieckich uczonych i ich losach w okresie Trzeciej Rzeszy. Książka Lepeniesa to dzieło, które można odbierać na wielu poziomach, mogące zainteresować fachowego czytelnika, jak i posłużyć jako materiał dydaktyczny, choć nie jako podręcznik i raczej dla zaawansowanych studentów. Jej zawartość odpowiada tytułowi, nie jest więc dziełem o klasycznej teorii socjologicznej, a część jej dotycząca rozważa zagadnienia właściwe klasycznej teorii jako dyscyplinie, nie opowiada zaś o konkretnych klasycznych teoriach. Niemieckiemu autorowi udało się przedstawić panoramę wybranych zagadnień i najważniejszych aspektów historii socjologii w taki sposób, że po jej lekturze czytelnik uzyskuje pewną realną wiedzę o dziejach dyscypliny, choć z natury Lepeniesowskiego przedsięwzięcia nieuchronnie wynika, że redaktor nie mógł i najwyraźniej nie zamierzał przedstawić wyczerpującego opisu żadnego z nich. Niezależnie od kompilacyjnego charakteru całość ma jednoznacznie autorski charakter, stanowiąc świadectwo wyjścia nie tylko poza klasyczną socjologię, ale także stworzenia pewnego wzoru historii dyscypliny, która byłaby pojmowana inaczej niż jako jednolita, linearna metanarracja.

Od Szczepańskiego do Szackiego Pierwsza polska książka stanowiąca przegląd dziejów światowej teorii socjologicznej i mająca w intencji autora spełniać standardy twórczości akademickiej, ukazała się dopiero w roku 1961, w okresie odradzania się polskiej socjologii. Była nią praca Jana Szczepańskiego (1913–2004)




120

Socjologia. Rozwój problematyki i metod 149. Autor był jednym z najwybitniejszych polskich socjologów, którego podręczniki – drugim były Elementarne pojęcia socjologii, po raz pierwszy wydane w roku 1963 – przez wiele lat służyły jako podstawowy materiał w dydaktyce dyscypliny150. Urodzony na Śląsku Cieszyńskim Szczepański151, student Floriana Znanieckiego, doktorat uzyskał na uniwersytecie w Poznaniu, po wojnie zaś pracował na Uniwersytecie Łódzkim, w latach pięćdziesiątych będąc nawet jego rektorem. Szczepański był też zatrudniony w Instytucie Filozofii i Socjologii PAN, którym krótko kierował po roku 1968. Jan Szczepański był jednym z tych polskich uczonych, którzy uzyskali szeroką międzynarodową renomę, czego wyrazem było sprawowanie przez niego w latach 1966–1970 funkcji przewodniczącego International Sociological Association. Jak informował we wprowadzeniu autor, książka stanowiła rozwinięcie jego notatek z wykładów wygłaszanych w latach 1947–1956 na Uniwersytecie Łódzkim. Nie wspomniał przy tym o wydanym w roku 1953 skrypcie Burżuazyjne doktryny socjologiczne XIX i XX wieku, w pewnym sensie pierwszej wersji późniejszej Socjologii, obejmującej większość jej treści i nie zawierającej bodaj niczego, czego musiałby się wstydzić osiem lat później152. Pokazuje to, że w Polsce okres stalinizmu oznaczał w istocie raczej niezbyt długie uśpienie i/lub mimikrę niż rzeczywistą likwidację dyscypliny. Jako że książka jest o wiele lepiej znana od skryptu, różnice między nimi bardziej szczegółowo opiszę później, przy omawianiu różnic dzielących kolejne wydania Socjologii. Mimo kontrowersji, jakie wzbudziła, i raczej nieprzychylnego przyjęcia przez fachowych recenzentów okazała się ona sukcesem wydawniczym, ukazały się bowiem 149

Jan Szczepański, Socjologia. Rozwój problematyki i metod, PWN, Warszawa 1961 (wyd. drugie: 1967, wyd. trzecie: 1969). 150 Jan Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii, wyd. cyt. (zob. też Socjologia podręcznikowa okresu „realnego socjalizmu” w kontekście historycznym i teoretycznym w niniejszym zbiorze). 151 Zapewne dzięki temu był obeznany z problematyką czechosłowacką – znał międzywojenną socjologię czeską i aktywnie władał językiem słowackim. 152 Jan Szczepański, Burżuazyjne doktryny socjologiczne XIX i XX wieku, PWN, Łódź 1953.




121

nie tylko dwie kolejne polskie edycje, ale także słowacki przekład, do początku lat osiemdziesiątych służący jako podstawowy czechosłowacki podręcznik klasycznej socjologii153. Z punktu widzenia autora sukces ten był zapewne dość paradoksalny, skoro w przedmowie do wznowień ze skromnością podkreślał, że podjął się napisania oraz zgodził się na reedycję Socjologii jedynie z powodu braku na rynku i w bibliotekach innej pozycji podobnego typu, nadającej się na lekturę dla studentów socjologii, a także absencji kompetentnego autora, bardziej niż sam Szczepański powołanego do realizacji podobnego przedsięwzięcia154. Jak informował we wstępie autor, Socjologia została napisana z myślą o jej wykorzystaniu do nauczania socjologii, choć nie jako podręcznik. Za najbardziej stosowną ze względu na śledzenie kumulatywności wiedzy uznał kombinację układu problemowego (tematycznego) z chronologicznym. Szczepański deklarował, że idee socjologiczne wyrastają z obiektywnej sytuacji społecznej i mogą wyrażać określone interesy klasowe155. W praktyce owo, skądinąd banalne, stwierdzenie pozostaje jedynie deklaracją, wyglądając na wymuszoną i pozbawioną większego znaczenia koncesję na rzecz marksizmu. W rzeczywistości problem społecznej genezy idei naukowych, niekoniecznie przecież ujmowanej w marksistowskich kategoriach, niezbyt interesował autora Socjologii, który zbył go kilkoma stereotypowymi zdaniami na temat przemian społecznych jako inspiracji dla pojawiania się nowych teorii156. Co się zaś tyczy marksizmu, to najwyraźniej w żadnej mierze nie określał on punktu widzenia autora książki. Inna rzecz, że gdyby nie została ona napisana w Polsce przełomu lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych, ilość miejsca mu poświęconego mogłaby się okazać jeszcze mniejsza. 153

Jerzy Szacki, recenzja z: Jan Szczepański, Socjologia. Rozwój problematyki i metod, PWN, Warszawa 1961, „Studia Socjologiczne”, nr 2/1961; Maria Hirszowicz, Rozbieżności teoretyczne czy podziały instyutucjonalne, „Kultura i Społeczeństwo”, nr 4/1961; słowacki przekład: Jan Szczepański, Sociológia: vývin problematiky a metód, Vydavateľstvo politickej literatúry, Bratislava 1967. 154 Jan Szczepański, Socjologia, wyd. drugie, wyd. cyt., s. 5. 155 Jan Szczepański, Socjologia, wyd. cyt., s. 5–6. 156 Np. tamże, s. 21–23, 423–424.




122

Licząca ponad pięćset (pierwsze wydanie) lub z górą czterysta (wydanie drugie i trzecie) stron książka dzieli się na kilkanaście rozdziałów. Pierwszy z nich dotyczy rozwoju i wybranych idei nowożytnej myśli społecznej do progu XIX wieku, traktowanych jako proces tworzenia się zalążków świeckiej, z czasem zyskującej cechy naukowości refleksji o społeczeństwie, drugi zaś traktuje o elementach teorii socjologicznej, jak je nazywa autor, u Henriego Saint-Simona. Rozdział trzeci poświęcony został twórczości Auguste’a Comte’a, czwarty zaś dwu ideologiom XIX wieku – liberalizmowi i socjalizmowi utopijnemu. Rozdział piąty dotyczy reformatorów społecznych, przy czym stosunkowo obszernie omówiono w nim poglądy i badania prowadzone przez Fredericka Le Playa oraz nieco bardziej skrótowo Charlesa Bootha. Tematem szóstego rozdziału jest marksizm, a w praktyce twórczość jego założycieli, Marksa i Engelsa157. Z wyjątkiem pierwszego, kilkunastostronicowego, każdy ze wspomnianych rozdziałów liczy po dwadzieścia kilka stron, także te poświęcone założycielowi socjologii Comte’owi oraz marksizmowi. Kolejne rozdziały są obszerniejsze oraz podzielone na uwzględnione w spisie treści podrozdziały. Rozdział siódmy omawia socjologię ewolucjonistyczną, przy czym najwięcej miejsca (nawet więcej niż Comte’owi) poświęcono Herbertowi Spencerowi, znaczenie mniej Lewisowi H. Morganowi. Pozostałe podrozdziały dotyczą pomniejszych ewolucjonistów oraz zawierają lakoniczne uwagi końcowe o teorii ewolucjonistycznej. Rozdział poświęcony socjologii naturalistycznej jest najobszerniejszy w całej książce, licząc bez mała siedemdziesiąt stron. Wypełniają go opisy kilkunastu kierunków teoretycznych i koncepcji będących dziełem indywidualnych twórców, a zainspirowanych dorobkiem i/lub domniemanymi metodami nauk przyrodniczych. Wśród nich znalazły się, między innymi, organicyzm, darwinizm, socjologiczne teorie wojny, kierunek rasowo-antropologiczny, a także mechanistyczny i fizykalistyczny. Jeżeli chodzi o poszczególnych twórców, to oddzielnymi podrozdziałami uhonorowano Ludwika Gumplowicza, Gustava Ratzenhofera, Michelangelo Vaccaro i Jacquesa Novikowa, przy czym jedynie pierwszemu 157

Tamże, s. 90–97, 100–119.




123

z nich poświęcono więcej niż dwustronicową wzmiankę. W rozdziale o koncepcjach psychologistycznych, otwieranym przez krótką notkę o niemieckiej „psychologii ludów” i nieco dłuższy fragment o psychologii tłumów, kilkanaście stron poświęcono koncepcji (niewymienionego z nazwiska w tytule) Zygmunta Freuda, a także próbom użycia psychoanalizy do wyjaśniania zjawisk społecznych. Zamyka ten fragment książki krótka wzmianka o psychologii społecznej jako odrębnej dyscyplinie naukowej. Następny, niewiele ponaddziesięciostronicowy, rozdział dotyczy twórczości Pareto, ale zawiera też podrozdział Ogólne uwagi o socjologii naturalistycznej (do której, jako swoista mieszanka mechanicyzmu i psychologizmu, należała i socjologia Pareto), rozumianej jako przeciwieństwo historyzmu. Zdaniem autora, choć XIX-wieczne naturalizmy zacieśniały horyzonty socjologii i hamowały postęp badań, to do nowszych tego typu koncepcji należy zapewne przyszłość. „Zażarte spory o stosowanie pomiaru i metod ilościowych w naukach społecznych zostały już rozstrzygnięte przez wykazanie, że tak zwane opisy jakościowe są tylko zamaskowanymi opisami ilościowymi [sic!]. Być może także, że postępy wiedzy wykażą, że spór między historyzmem i naturalizmem wynikał jedynie z niewiedzy i niedostatecznej znajomości faktów, ich struktury i elementów składowych.158” Rozdział jedenasty składa się ze wstępu, w którym zdefiniowano socjologizm jako stanowisko uznające społeczeństwo za odrębny rodzaj rzeczywistości i traktujące je jako decydujący czynnik określający charakter życia ludzi, co autor uznał za przejaw imperializmu socjologicznego159. Są w nim dwa podrozdziały – o pomniejszych przedstawicielach nurtu (Eugeniuszu Walentynowiczu de Robertym, skrótowo omówionym Jeanie Espinasie oraz wzmiankowanych Jeanie Izoulecie i Dumitru Drăghicescu) oraz stanowiące zasadniczą część rozdziału, dziewiętnastostronicowe omówienie twórczości Durkheima. Niezwykle interesująca jest zawartość rozdziału dwunastego, dotycząca, jak 158 159

Tamże, s. 293–294. Tamże, s. 295–296.




124

sugeruje tytuł, „socjologii humanistycznej”160. We wstępie za kluczową inspirację tego nurtu uznano antynaturalistyczną koncepcję humanistyki Wilhelma Diltheya, następnie zaś w osobnych podrozdziałach omówiono kolejno: poglądy tego myśliciela (co skądinąd stanowi nietypową dla Socjologii wycieczkę poza pole socjologii), koncepcję Maxa Webera (kilkanaście stron) oraz socjologię fenomenologiczną pierwszej połowy XX wieku (kilka stron, poświęconych głównie twórczości Alfreda Vierkandta). Równie obszerne jak omówienie Webera są podrozdziały o koncepcjach metodologicznych Williama Thomasa i Floriana Znanieckiego oraz o podstawowych założeniach przyjmowanych przez drugiego z nich i jego teorii socjologicznej. Poza polemiką Rickerta z Diltheyem, wspomnianą we fragmencie poświęconym Weberowi, pominięto neokantyzm – nurt filozoficzny będący najważniejszą bodaj inspiracją niemieckich nauk społecznych owego okresu, w tym także opisywanej w kolejnym rozdziale socjologii formalnej161. W rozdziale dwunastym omówione zostały idee Ferdinanda Tönniesa, Georga Simmla oraz koncepcje Leopolda von Wiesego, którym poświęcono najwięcej miejsca (fragmenty dotyczące dwóch ostatnich teorii stanowią samodzielne podrozdziały). Pierwsze wydanie książki Szczepańskiego zamykają rozdziały Od systemów do specjalizacji oraz Socjologia współczesna, w zauważalny sposób odbiegające od reszty dzieła. Pierwszy z nich zawiera krótkie wprowadzenie, po którym następują opowieści o losach socjologii we Francji, w niemal zlekceważonych w poprzednich rozdziałach Stanach Zjednoczonych, a także w innych krajach – w Niemczech, w Anglii i w Polsce. Są one niejako uzupełnieniem, traktującym o postaciach i ideach pomniejszej wagi, jeśli chodzi o rangę nadaną im w książce, a także 160

Użycie terminu pochodzącego z twórczości Znanieckiego, będącej wytworem innej już epoki, stanowi anachronizm i wydaje się wynikiem nieporozumienia. Słowo „humanistyczna” normalnie używane jest jako odpowiednik niemieckich „Geistwissenschaften”, o których pisał Dilthey, podczas gdy u Znanieckiego pojawiło się jako nawiązanie do koncepcji brytyjskiego pragmatysty, Ferdinanda C.S. Schillera, autora książek Humanism (1903) oraz Studies in Humanism (1907)! 161 Jan Szczepański, Socjologia, wyd. cyt., s. 319–320, 326–328.




125

o faktach w dziejach socjologii innych niż sama twórczość naukowa, pomijanych w pozostałej części książki. Rozdział ostatni to scjentystyczne w duchu wprowadzenie do metod (nieprzypadkowy jest sam wybór metod jako klucza do współczesności dyscypliny!) oraz obszarów zainteresowań współczesnej socjologii – osobno niemarksistowskiej i marksistowskiej. Ciekawe okazują się różnice między kolejnymi wydaniami dzieła, poczynając od poprzedzającego pierwsze wydanie, opublikowanego w roku 1953 skryptu Burżuazyjne doktryny socjologiczne. Jak już wspominałem, zawiera on większość treści dzieła, choć brak w nim zupełnie rozdziałów o XIX-wiecznych ideologiach, o badaniach reformatorów społecznych (przy czym o Le Playu napisano w rozdziale poświęconym socjologii francuskiej), o psychologizmie (fragment o biologizujących teoriach instynktywistycznych zawiera zdawkowe odrzucenie – nie potępienie czy szczegółową krytykę! – jego „skrajnej postaci”, teorii Freuda162) czy o Znanieckim. Tekst jest inaczej uporządkowany, podzielono go na mniejszą liczbę rozdziałów, przy czym trzy ostatnie dotyczą socjologii w poszczególnych krajach: Niemczech, Francji i Stanach Zjednoczonych. Zawartość dwóch pierwszych rozdziałów w późniejszej książce autor podzielił na opisy konkretnych orientacji teoretycznych, treść zaś ostatniego częściowo usunął, częściowo zaś umieścił w rozdziale o socjologii współczesnej. Jak na publikację wydaną w najczarniejszym okresie stalinizmu skrypt zadziwiająco mało odbiega od Socjologii. Rozwoju problematyki i metod, należącej do epoki, gdy istniała już względna swoboda uprawiania niemarksistowskiej refleksji nad społeczeństwem: ot, kilkakroć pojawia się komunistyczny żargon i szablony ideologiczne, jak w ocenie ewolucjonizmu jako sługi imperializmu, czy politycznym bardziej, niż opierającym się na argumentach merytorycznych odrzuceniu teorii rasowych163. Z pewnością Szczepańskiemu z lat sześćdziesiątych trudno byłoby się zgodzić z napisaną przez siebie, zapewne niebędącą

162

Jan Szczepański, Burżuazyjne doktryny socjologiczne XIX i XX wieku, wyd. cyt.,

s. 187. 163

Tamże, s. 122–123 i 170–171.




126

wyrazem rzeczywistych przekonań krytyką socjologii amerykańskiej jako „zachwaszczonego ogrodu”164… Interesujące są również różnice między pierwszym i kolejnymi wydaniami samej Socjologii. Znaczącą modyfikację stanowiło usunięcie z obu późniejszych edycji dwóch ostatnich rozdziałów, dotyczących rozwoju dyscypliny w XX wieku oraz teorii i metod XX-wiecznej socjologii. Po dokonaniu tego skrótu wieńczył je nienumerowany już, wprowadzający fragment rozdziału czternastego, z którego czytelnik dowiaduje się, że dawniej teorię socjologiczną tworzono na podstawie ogólnych koncepcji filozoficznych, czemu towarzyszyło wszakże i zadawanie mających sens pytań, które zaczynały żyć własnym życiem niejako „obok” niewczesnych pomysłów niecierpliwych teoretyków. Ostatnie zdanie książki brzmi wręcz jak podsumowanie prehistorii i wstęp do nowego rozdziału w dziejach dyscypliny: „Niezależnie czy też obok, a bardzo często w ramach różnych systemów socjologicznych, narastały takie sensowne odpowiedzi na sensowne pytania, zaczęły się krystalizować opisy, uogólnienia dotyczące poszczególnych dziedzin życia społecznego, zaczęły się specjalizować w tych zagadnieniach grupy fachowców, zaczęto rozwijać metody specjalne dla tych badań, odwracała się powoli uwaga od ogólnych konstrukcji teoretycznych i zaczął się proces tworzenia nowej socjologii”165. Oprócz tego późniejsze wydania pracy zaopatrzono w (niezbyt obszerną) bibliografię, a w wydaniu z roku 1969 usunięto z przypisów i z zamieszczonych na końcu każdego rozdziału Wskazówek do dalszej lektury publikacje autorstwa uczonych, których nazwiska znalazły się na indeksie po Marcu 1968, takich jak Zygmunt Bauman, Leszek Kołakowski czy Adam Schaff 166. Zamieszczone w Socjologii opowieści o poszczególnych uczonych składają się zazwyczaj z wprowadzena mówiącego o znaczeniu i/lub kontekście ich twórczości, skrótowej biografii, a czasem i przeglądu dzieła, 164 165

Tamże, s. 377. Jan Szczepański, Socjologia, wyd. cyt., s. 398; wyd. drugie, s. 406 (podkr.

aut.). 166 Usunięte w kolejnym wydaniu rekordy bibliograficzne – zob. Jan Szczepański, Socjologia: wyd. drugie, wyd. cyt, s. 120–121, 230 i 238.




127

a wreszcie opisu ich koncepcji (rzadko faktycznej zawartości ich konkretnych dzieł), począwszy od domniemanych podstawowych założeń po konkretne twierdzenia i obserwacje. Samodzielne rozdziały lub podrozdziały poświęcono dziewiętnastu uczonym lub duetom uczonych, niemal tyluż otrzymało przynajmniej dwustronicowe wzmianki, mniej więcej odpowiadające strukturą tym poprzednim. Krótsze wzmianki poświęcono co najmniej kilkudziesięciu koncepcjom i ich autorom, potraktowanym na ogół jako przykładowi reprezentanci szerszych nurtów. W znaczącej większości byli to socjologowie, rzadziej filozofowie, etnografowie lub inni teoretycy i badacze społeczni. Podręcznikowy charakter książki znalazł wyraz w jej redakcji i formie wydawniczej: zawiera ona stosunkowo nieliczne odsyłacze do literatury, a autor jedynie wyjątkowo przywoływał opracowania dotyczące opisywanych koncepcji, przez co rzadko można ustalić autorstwo konkretnych interpretacji omawianych idei – i w ogóle dostrzec nieoczywisty, jeżeli wolno tak powiedzieć: twórczy charakter proponowanych przezeń interpretacji. Każdy rozdział pracy zawiera krótki, liczący co najwyżej kilka pozycji, wykaz zalecanej literatury, zwykle obcojęzycznej, przy czym w późniejszych wydaniach wskazówki bibliograficzne zebrano dodatkowo na końcu pracy. Co ciekawe, stosunkowo niewiele miejsca poświęcono w książce autorom polskim i wywodzącym się z Polski. Wydzielone fragmenty przeznaczono na omówienie idei dwóch najbardziej znanych, Gumplowicza (bez szczególnego podkreślania jego polskości) oraz Floriana Znanieckiego, a także jego współpracy z Williamem I. Thomasem. Ponadto Szczepański zamieścił notki o Leonie Winiarskim i Leonie Petrażyckim w opisach szkół: mechanicystycznej i psychologistycznej. Pierwsze wydanie zawiera też mniej niż półstronicowy fragment poświęcony Polsce w rozdziale o socjologii w poszczególnych krajach167. Jeśli wierzyć Marii Hirszowicz, autorce marksistowskiej polemiki z dziełem Szczepańskiego, książka ta wzbudziła żywą dyskusję, a teksty jej poświęcone ukazały się w dwóch głównych polskich pismach socjologicznych. Jej własny tekst, opublikowany w „Kulturze i Społeczeństwie”, 167 Jan Szczepański, Socjologia, wyd. cyt., s. 176–183, 223–225, 255–256, 347– 383 oraz 420.




128

zawierał pochwalną opinię o dziele, które skrytykowała jednak za zawartość ostatniego rozdziału (pierwszego wydania) – za niejasność użytego tam rozgraniczenia między socjologią marksistowską i niemarksistowską oraz faktyczne rozróżnienie ich domen w oparciu o nieodpowiadające jej kryterium instytucjonalne. Kto wie, czy głównym, acz niewypowiedzianym zarzutem nie było w istocie zlekceważenie marksizmu, wliczając w to opisanie go na podstawie nielicznych źródeł z drugiej ręki – dwu radzieckich podręczników materializmu historycznego168? Na uwagę zasługuje zwłaszcza recenzja warszawskiego historyka idei Jerzego Szackiego, zamieszczona w „Studiach Socjologicznych”, antycypująca jego późniejsze dzieło na zbliżony temat. Opinia recenzenta była negatywna (w charakterystyczny dla siebie sposób wyraził ją, przywołując opinie tych z czytelników, którzy zapytani, „stwierdzają nie bez racji, że książka jest niedobra”169), przy czym jego zarzuty stanowiły w istocie katalog odchyleń od typu pracy, jaką najchętniej przeczytałby, względnie samemu napisał, recenzent. Jego zdaniem książka taka powinna się odnosić do twórczości mogącej współcześnie uchodzić za istotną, przy czym wierzył, że socjologię da się zdefiniować w kategoriach swoistej, acz ewoluującej problematyki badawczej. Jednak Szczepański, nie zastanawiając się specjalnie nad naturą dyscypliny, zajmował się w praktyce zazwyczaj twórczością, która uchodziła za socjologię, nieświadomie (?) odwołując się do kryterium instytucjonalnego. Zderzenie obu pojęć stanowiło źródło zarzutów w rodzaju niesłusznego ograniczenia pola dociekań do idei co najwyżej bezpośrednio poprzedzających socjologię oraz opisywania nieciekawej twórczości socjologicznej zamiast ważniejszych dla recenzenta koncepcji spoza dyscypliny, czy powstałych na długo przed jej narodzinami170.

168

Maria Hirszowicz, Rozbieżności historyczne czy podziały instytucjonalne, wyd. cyt., s. 155, 158. 169 Aleksander Wawer, Historie socjologii polskiej. Próba analizy stylistycznej, Warszawa 2002, s. 4 [praca seminaryjna]. 170 Jerzy Szacki, recenzja z: Jan Szczepański, Socjologia. Rozwój problematyki i metod, wyd. cyt., cytat na s. 317.




129

Następna polska historia socjologii pojawiła się na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych. Była to, zależnie od wydania, jednolub dwutomowa Historia myśli socjologicznej autorstwa właśnie Jerzego Szackiego. Urodzony w roku 1929 Szacki zdążył jeszcze przed likwidacją kierunku studiować socjologię na Uniwersytecie Warszawskim, doktorat uzyskał w roku 1959 w Instytucie Kształcenia Kadr Naukowych KC PZPR, przy czym wersję książkową jego pracy doktorskiej opublikowano w roku 1962 pod tytułem Ojczyzna, Naród, Rewolucja. Obok Bronisława Baczki czy Andrzeja Walickiego był członkiem grupy uczonych, określanych mianem warszawskiej szkoły historii idei171. Przez większość swej kariery naukowej Jerzy Szacki był związany z Uniwersytetem Warszawskim, gdzie kilkadziesiąt lat kierował Zakładem Historii Myśli Społecznej. W momencie wydania Historii był jedną z najwybitniejszych postaci polskiej socjologii, ciesząc się poważaniem tak z racji osiągnięć naukowych, jak niezależności. Szacki jest autorem licznych prac, spośród których, przez wzgląd na poruszaną w nich tematykę pamięci społecznej i osobliwości historii socjologii, warto wymienić chociażby Tradycję. Przegląd problematyki, czy zbiór Dylematy historiografii idei oraz inne szkice i studia, nie wspominając o licznych tekstach dotyczących bezpośrednio postaci i faktów z dziejów socjologii. Na długo przed napisaniem własnego dzieła o podobnej tematyce, dokonał też przekładu i dostarczył wstępu do książki Historia myśli społecznej od wiedzy ludowej do socjologii Howarda Beckera i Harry’ego Barnesa172. Inaczej niż większość jego poprzedników posiadał więc doświadczenie historyka idei, będąc żywo zainteresowanym kwestiami teoretycznymi odnoszącymi się do tego rodzaju twórczości i posiadając rzadko spotykaną wśród autorów opowieści o klasycznej socjologii samoświadomość 171

Więcej zob. w: Ryszard Sitek, Warszawska szkoła historii idei. Między historią a teraźniejszością, Scholar, Warszawa 2000. 172 Jerzy Szacki, Ojczyzna, naród rewolucja, PIW, Warszawa 1961; Jerzy Szacki, Tradycja. Przegląd problematyki, PWN, Warszawa 1971; Jerzy Szacki, Dylematy historiografii idei, PWN, Warszawa 1991; Jerzy Szacki, Wstęp. Perspektywa historii myśli społecznej, w: Howard P. Becker, Harry E. Barnes, Rozwój myśli społecznej…, t. 1, wyd. cyt.




130

metodologiczną. Co ciekawe, praca Szackiego została najpierw wydana w języku angielskim jako History of Sociological Thought, uzyskując na ogół pochlebne, choć nie entuzjastyczne recenzje i ugruntowując obecność autora w zachodnim obiegu naukowym173. W Polsce niedługo po angielskiej edycji ukazało się dwutomowe wydanie dzieła, zatytułowanego Historia myśli socjologicznej. Entuzjastycznie przyjęte, wnet doczekało się wznowienia174. Ponownie opublikowano pracę w zmienionej, tym razem jednotomowej, wersji w roku 2002175. Pierwsze polskie wydanie książki Szackiego dzieli się na dwie części, ale podział ów służył jedynie ułatwieniu publikacji obszernego, liczącego łącznie ponad dziewięćset stron dzieła – numeracja rozdziałów i stron jest w obu częściach ciągła176. W praktyce jednostką organizującą treść jest rozdział, mający względnie jednolitą formę – liczący od kilkunastu do kilkudziesięciu stron i złożony z kilku podrozdziałów, z których większość dzieli się na uwzględnione w spisie treści paragrafy. Owych rozdziałów jest w pracy dwadzieścia, poza nimi zaś znajduje się w niej półstronicowe Od autora, krótkie zakończenie oraz obszerna bibliografia, podzielona na działy odpowiadające organizacji treści.

173 Jerzy Szacki, History of Sociological Thought, Greenwood Press, Westport 1979; Robert Alun Jones, On Hybrids and Histories of Sociology, „Isis”, nr 3/1980; Gisela J. Hinkle, Frames of Sociological Dialogue in Historical Perspective, „Contemporary Sociology” nr 2/1981; C. Ken Watkins, recenzja z: Jerzy Szacki, History of Sociological Thought, Aldwych Press, London 1979, „The British Journal of Sociology”, nr 3/1981. 174 Andrzej Walicki, A New History of Sociology, „The Polish Sociological Bulletin” nr 4/1980 (recenzja angielskiego wydania książki); Władysław Kwaśniewicz, recenzja: Jerzy Szacki, History of Sociological Thought, Greenwood Press, Westport 1979 oraz z: (tegoż), Historia myśli socjologicznej, cz. 1/2, PWN, Warszawa 1981, „Studia Socjologiczne”, nr 1–2/1982. 175 Jerzy Szacki, Historia myśli socjologicznej, cz. 1/2, PWN, Warszawa 1981 (wyd. drugie: 1983; wyd. nowe: Historia myśli socjologicznej. Wydanie nowe, PWN, Warszawa 2002). 176 Zasadniczo mój opis dotyczy dwóch pierwszych polskich wydań dzieła. Różnice między nimi a wcześniejszym angielskojęzycznym oraz wydaniem polskim z roku 2002 zostaną wskazane w dalszej części tekstu.




131

Rozdział pierwszy, zatytułowany Pożytki i problemy historii socjologii i liczący szesnaście stron, stanowi wprowadzenie przybliżające stanowisko i zamiary autora dzieła177. Podobnego rodzaju, potraktowane z porównywalną powagą, treści pojawiły się wówczas w książkach z Polski i Czechosłowacji po raz pierwszy, co świadczy tyleż o świadomości teoretycznej autora, co o rosnącej problematyczności historii socjologii. Rozdział otwiera znamienne stwierdzenie o niewielkim zainteresowaniu socjologów historią ich dyscypliny178. Pierwszy z trzech składających się nań podrozdziałów zawiera uzasadnienie konieczności nauczania adeptów dziejów dyscypliny, co Szacki uczynił, wskazując na żywość klasyki oraz – powołując się na Stanisława Ossowskiego – na w zasadzie niekumulatywny charakter rozwoju nauk społecznych. Drugi rozdział, zatytułowany Trzy zakresy historii socjologii, opisuje możliwe sposoby jej pojmowania: jako dziejów dociekań nazywanych socjologią, jako historii problemów socjologicznych, jak je definiuje współczesna nauka, a wreszcie jako historii rozwoju naukowej metody badania zjawisk społecznych. Autor nazwał te rodzaje historii odpowiednio: historią socjologii, historią myśli socjologicznej i historią analizy socjologicznej. Uprawianie każdego z nich wiązało się ze swoistymi trudnościami oraz powodowało, że za socjologię były uznawane odmienne zjawiska. Opowiadając się po stronie historii myśli socjologicznej, za kluczowe dla pojawienia się tej nauki uważał cztery rewolucje: dokonane w starożytności wyodrębnienie porządku ludzkiego od świata przyrody, odróżnienie społeczeństwa od państwa, pojawienie się systematycznej refleksji nad społeczeństwem i stworzenie idei odkrywającej jego prawa nauki społecznej, co nastąpiło równocześnie z rozwojem nowoczesnego kapitalizmu, i co, w wersji zaproponowanej przez Auguste’a Comte’a, bywa często uznawane za początek dyscypliny. Czwarta rewolucja miała polegać na unaukowieniu dociekań nad społeczeństwem, co Szacki pojmował – nieco zaskakująco, biorąc pod uwagę wiedzę o stanie dyscypliny, jaką musiał posiadać u schyłku lat siedemdziesiątych – jako poddanie 177 Stanowi on zasadniczo rozszerzoną wersję wstępu do oryginalnego, angielskojęzycznego wydania. 178 Jerzy Szacki, Historia myśli socjologicznej, cz. 1, wyd. cyt., s. 13.




132

jej tworzenia formalnym regułom i kontroli danych empirycznych oraz oczyszczenie ze spekulacji religijnych i filozoficznych. Chcąc realizować program historii myśli socjologicznej, autor zdecydował się na opisywanie dociekań dotyczących problematyki w jego czasach uznawanej za socjologiczną, niezależnie od jej niegdysiejszej afiliacji dyscyplinarnej179. Przyjęcie podobnie prezentystycznej perspektywy, odległej od rzeczywistych badań historycznych, skutkowało pominięciem sporej części spuścizny socjologii i zdaje się świadczyć o braku zainteresowania historycznym aspektem kwestii jej dyscyplinarnej tożsamości. Szacki podkreślał niejednorodność teoretyczną nauk społecznych, przy czym w rozważaniach na jej temat obecne jest u niego przekonanie o ich niedojrzałości i rzekomym zapóźnieniu względem nauk przyrodniczych, a w istocie względem ich wyidealizowanego wyobrażenia180. Wspominając Contemporary Sociological Theories Sorokina, którego w ideach dawniejszych autorów interesowała głównie absolutna trafność ich koncepcji, autor podkreślił trudność dokonania tego rodzaju oceny, zaś odwołując się do marksizmu oraz socjologii wiedzy z lat trzydziestych – sześćdziesiątych, zadeklarował, że – inaczej niż amerykańskiego uczonego – nauka interesuje go bardziej jako ekspresja życia społecznego i forma społecznej samoświadomości181. Dalsza zawartość Historii myśli socjologicznej ma już opisowy charakter. Otwiera ją rozległy rozdział o rozwoju refleksji o społeczeństwie od starożytnej Grecji, poprzez Rzym, średniowieczną myśl chrześcijańską, odrodzenie, koncepcje stanu natury i prawa naturalnego Hobbesa i Locke’a, po Giambatistę Vico, którego dzieło autor uznał za założycielskie dla historii kultury. Kolejny rozdział poświęcony został oświeceniu. Szacki omówił w nim koncepcje francuskich pisarzy takich jak Voltaire, Montesquieu (jego twórczość autor, hojnie szafujący terminem „socjologia”, określił mianem „początków socjologii historycznej”), Turgot i Condorcet. Wspomniał również autorów brytyjskich, wśród których znaleźli się między innymi Hume, Bentham i Smith, a wreszcie 179

Tamże, s. 13–22. Tamże, s. 17. 181 Tamże, s. 22–28. 180




133

niemieckich, Kanta i Herdera. W rozdziale zamieszczono także notkę o oświeceniu w Polsce182. Czwarty rozdział został poświęcony postrewolucyjnym ideologiom politycznym, takim jak konserwatyzm, liberalizm, socjalizm i komunizm oraz uhonorowanej osobnym podrozdziałem twórczości Saint-Simona. Piąty poświęcono z kolei historiografii: francuskiemu dziejopisarstwu okresu restauracji, Joachimowi Lelewelowi, a wreszcie dziełu Alexisa de Tocqueville’a, określonemu mianem „socjologii historycznej”. Dalej omówiono heglizm, jego miejsce w panoramie duchowej epoki, kategorie takie jak społeczeństwo obywatelskie i państwo, a wreszcie Heglowską koncepcję rozwoju historycznego. Mniej więcej w połowie tomu znalazło się miejsce dla dość obszernego omówienia idei Marksa i Engelsa. Dopiero w rozdziale ósmym, noszącym tytuł Wczesny pozytywizm i początki socjologii: Comte, Mill i Quételet, została zamieszczona pierwsza wzmianka na temat socjologii w ścisłym sensie. Otwiera go charakterystyka cech wspólnych pierwszego pozytywizmu, po której następuje opis twórczości Comte’a, począwszy od założeń jego filozofii, miejsca, przedmiotu i roli pełnionej w jego projekcie przez socjologię, a skończywszy na statyce i dynamice społecznej. Sporo miejsca poświęcono dziełu Johna Stewarta Milla – jego filozofii społecznej i wizji zadań ekonomii, relacjom z Comtem, a wreszcie socjologicznym konsekwencjom jego filozofii. Zamykają rozdział: omówienie idei Queteleta oraz analiza dylematów, w jakie wikłał socjologię program wczesnego pozytywizmu. Pierwszą część książki wieńczą rozdziały o socjologii ewolucjonistycznej, psychologizmie oraz o socjologizmie. Każdy z nich otwiera charakterystyka danego podejścia, a kończy bilans wkładu wniesionego przez owe (domniemane) nurty teoretyczne w dorobek socjologii. Jeśli chodzi o ewolucjonizm, to dość obszernie omówiono główne założenia myśli ewolucjonistycznej, bardziej skrótowo zaś metodę porównawczą ewolucjonistów. Najwięcej miejsca zajmuje omówienie twórczości Herberta Spencera, uznanego przez Szackiego za sztandarowego twórcę nurtu, ale jest też tam nieco i o ewolucjonizmie w antropologii oraz 182

Nieobecną w angielskojęzycznym wydaniu dzieła.




134

o dostrzeganych przez różnych autorów czynnikach rozwoju społecznego. Rozdział kolejny, poświęcony psychologizmowi, zawiera omówienie psychologii ludów, psychologii tłumu i publiczności, koncepcji Williama McDougalla, a wreszcie najobszerniejsze z nich, opisy Freudowskiej psychoanalizy i teorii socjologicznych Pareto, także zaliczonych do tego nurtu. Rozdział na temat socjologizmu zawiera dość krótkie omówienie socjologii Gumplowicza, obszerny opis socjologii Durkheima, gdzie szczególną uwagę zwrócono na jej filozoficzne implikacje, oraz informację o losach szkoły Durkheimowskiej po śmierci jej założyciela. Drugą część książki Szackiego otwiera rozdział zatytułowany Absolutny historyzm i neokantowski formalizm. Przesłanki antypozytywistycznego zwrotu w socjologii. Jego zawartość stanowi opowieść o przesłankach domniemanego antypozytywistycznego zwrotu w socjologii, zainspirowanego ideami niemieckiego historyzmu z jego relatywizmem historycznym, naciskiem na unikalność i niepowtarzalność doświadczenia historycznego, całościowym podejściem do zjawisk historycznych, a wreszcie przekonaniem o swoistym, dostępnym rozumieniu, charakterze zjawisk badanych przez humanistykę. Spośród autorów reprezentujących ów nurt wymienieni zostali Friedrich Meinecke oraz Wilhelm Dilthey, przy czym opis Diltheyowskiej koncepcji humanistyki zajmuje największą część rozdziału. Z neokantyzmu Szacki wspomniał twórczość Rickerta, ale tylko jako filozofię kultury. Rzecz jasna, tak skonstruowane stanowisko teoretyczne jawi się jako wyraziste przeciwieństwo pozytywizmu. Kolejny rozdział poświęcono niemieckiej socjologii humanistycznej. Z oczywistych kłopotów z jej zdefiniowaniem częściowo zdawał sobie sprawę sam autor, stwierdzając: „Socjologia humanistyczna wydaje się czymś mniej określonym niż wiele innych omawianych w pracy kierunków”. Za jej charakterystyczne cechy uznał Szacki antynaturalizm, interakcjonizm, dostrzeganie podmiotowości człowieka w życiu społecznym, głoszenie postulatu rozumienia, a także traktowanie wiedzy socjologicznej jako źródła społecznej samowiedzy183. Trudno nie zauważyć, 183 Jerzy Szacki, Historia myśli socjologicznej, cz. 2, wyd. cyt., s. 495–496 (cytat na s. 495).




135

że taki zestaw cech odpowiada w istocie zainspirowanej (między innymi) przez symboliczny interakcjonizm i fenomenologię socjologii lat siedemdziesiątych XX wieku! Większość zawartości rozdziału stanowi opowieść o trójce autorów: Ferdinandzie Tönniesie, Georgu Simmlu oraz o – najbardziej wyczerpująco opisanym – Maxie Weberze. Za jego główne inspiracje autor uznał historyzm, zaledwie wspomniany neokantyzm, a wreszcie marksizm. Opis dzieła Webera przechodzi od założeń teoriopoznawczych i metodologii przez opis twórczości, w której Szacki, podobnie jak niegdyś Raymond Aron, dostrzegł elementy socjologii formalnej oraz historycznej184, wspominając i o jego koncepcji stratyfikacji społecznej. Typowe dla opisywanego dzieła podsumowanie rozdziału zawiera pochwałę dorobku niemieckiej socjologii humanistycznej, przewyższającej dotychczasową twórczość socjologiczną i przezwyciężającej wiele dylematów teoretycznych, na przykład znoszącej opozycję między psychologizmem a socjologizmem. Czternasty rozdział książki dotyczy różnych odmian marksizmu. Szacki wyjaśnił w nim przyczyny względnej izolacji marksizmu w XIX wieku, a następnie opowiedział o myśli II Międzynarodówki, o twórczości Ludwika Krzywickiego, rewolucyjnej wersji marksizmu, reprezentowanej przez autorów takich jak Włodzimierz Lenin, Antonio Gramsci czy György Lukács, a wreszcie o szkole frankfurckiej oraz o socjologii Karla Mannheima. Dalej omówiono dorobek amerykańskich filozofów, psychologów i socjologów, określanych przez Szackiego jako twórcy pragmatyzmu społecznego – Williama Jamesa, Jamesa M. Baldwina185, Johna Deweya, Charlesa H. Cooleya, Williama Thomasa, a wreszcie George’a Herberta Meada. Rozdział szesnasty z kolei nosi charakterystyczny tytuł Teoretyczny horyzont amerykańskiej socjologii opisowej. We wstępie autor zawęził jego problematykę do badań nad wspólnotami lokalnymi, sprowadzając amerykańską tradycję socjologiczną do refleksji nad podobnymi badaniami. Rozdział zawiera skrótowy opis prac badawczych prowadzonych przez chicagowskich uczonych, informację o ideach teoretycznych Roberta E. Parka, a następnie opis prac 184 185

Raymond Aron, German Sociology, wyd. cyt., s. 2, 92–106. Podrozdział nieobecny w angielskim wydaniu.




136

i koncepcji społecznej roli socjologii Roberta i Helen Lyndów. Autor Historii myśli socjologicznej najwyraźniej cenił je bardziej od twórczości autorów z Uniwersytetu Chicagowskiego, czy W. Lloyda Warnera, którego koncepcji teoretycznej – ideom zawartym w serii dzieł o mieście Newburryport (Yankee City) – poświęcony został kolejny fragment. Wobec ujawnionego w tytule rozdziału braku zainteresowania Szackiego pracą badawczą nie dziwi zamykająca rozdział, sceptyczna ocena amerykańskiej socjologii empirycznej186. Rozdział siedemnasty zawiera przegląd koncepcji antropologii kulturowej od pierwszego dziesięciolecia do lat sześćdziesiątych XX wieku. Rozdział osiemnasty, nieobecny w angielskojęzycznym wydaniu, poświęcony został głównym ideom socjologii Floriana Znanieckiego, w szczególności jej założeniom teoretycznym i metodologicznym. Za jej nazwę posłużył termin „socjologia humanistyczna”, użyty wcześniej jako nazwa niemieckiej socjologii przełomu wieków, co teoretycznie pozwalałoby ją włączyć w ramę interpretacyjną wyznaczaną przez rzekomy przełom teoretyczny w socjologii. Zawartość rozdziału pokazuje jednak, że faktycznie został Znaniecki wpisany w kontekst teorii socjologicznej okresu międzywojennego, skądinąd dość wybiórczo potraktowanej w Historii myśli socjologicznej187. Zamykają pracę rozdziały o neopozytywizmie i o teorii funkcjonalnej. W przypadku rozdziału dziewiętnastego – podobnie jak poprzedni dodanego do polskiej edycji – chodzi o omówienie jedynie idei teoretycznych Otto Neuratha i George’a Lundberga, z pominięciem stanowiącego o ich znaczeniu (przynajmniej w przypadku prac drugiego z wymienionych autorów) faktu, że idee te korespondowały ze zmianą charakteru badań socjologicznych, badawczymi i propagandowymi sukcesami metody sondażowej oraz ekspansją pozytywistycznej metodologii. Ta ostatnia pojawiła się w książce za sprawą wzmianki o twórczości Paula Lazarsfelda188. Jeśli chodzi o funkcjonalizm, to Szacki nie tylko 186

Jerzy Szacki, Historia myśli socjologicznej, cz. 2, wyd. cyt., s. 633–668. Tamże, s. 731–733. 188 Zob. Jennifer Platt, A History of Sociological Research Methods in America 1920– 1960, wyd. cyt.; Jerzy Szacki, Historia myśli socjologicznej, cz. 2, wyd. cyt., s. 816. 187




137

poświęcił kilkudziesiąt stron na opis systemu teoretycznego Talcotta Parsonsa, ale także przedstawił racje jego krytyków, teorię konfliktu jako jego potencjalną alternatywę, teorię wymiany, a wreszcie skonfrontował go z socjologią dnia codziennego. Podsumowaniem pracy jest napisane na potrzeby polskiego wydania zakończenie, w którym Jerzy Szacki podkreślił trwałość problemów, z którymi zmagała się zarówno dawna, jak i współczesna socjologia. Opisując je, odwołał się do modnego, Kuhnowskiego pojęcia paradygmatu. Zdaniem Szackiego mimo rozwoju instytucjonalnego i rosnącego skomplikowania teorii, problemy teoretyczne trwały i trudno było liczyć na ich rozwiązanie189. W roku 2002 ukazało się trzecie wydanie Historii myśli socjologicznej. Autor określił je jako „wydanie nowe”, a nie po prostu trzecie wydanie znanego już dzieła, deklarując że zostało ono w poważnym stopniu zmienione190. Przeróbki nie były rewolucyjne, niemniej istotne. Liczba rozdziałów wzrosła o dwa, pojawiło się kilka nowych podrozdziałów, kilka zmieniło tytuły, a jeden w ogóle zniknął. Modyfikacji uległo wiele szczegółowych twierdzeń i interpretacji – zmianie uległa zawartość i wymowa znacznej części tekstu, liczne fragmenty przerobiono albo wręcz napisano od nowa, gdzieniegdzie zaś pod kreską oddzielającą od głównego tekstu pojawiły się dodatkowe komentarze. Zmieniła się przywoływana przez autora literatura, zarówno jeśli chodzi o bibliografię, jak i przypisy, a czasem nawet tekst główny, wiele bowiem fragmentów niosących zasadniczo niezmieniony przekaz zostało rozszerzonych, a nawet napisanych na nowo, odsyłając do nowszej literatury. Jeśli chodzi o nowe rozdziały, to jeden z nich, umieszczony między opisami XX-wiecznej antropologii oraz socjologii Znanieckiego, poświęcony został teoriom cywilizacji, drugi zaś – najnowszej teorii socjologicznej. Opisane w pracy teorie cywilizacji są wielce zróżnicowane, od filozofii historii po historię społeczną – mowa w niej jest o koncepcjach Oswalda Spenglera, Alfreda Webera, Arnolda Toynbee’ego, Pitirima 189

Tamże, s. 781–782. Jerzy Szacki, Historia myśli socjologicznej. Wydanie nowe, PWN, Warszawa 2002, s. 1. 190




138

Sorokina, o twórczości szkoły Annales oraz socjologii Norberta Eliasa. Równie różnorodne są koncepcje omawiane w rozdziale o współczesnej socjologii, gdzie mowa jest o dyskusji na temat kryzysu socjologii, zapoczątkowanej przez Gouldnerowską książkę The Coming Crisis of Western Sociology191, o teoriach Anthony’ego Giddensa i Pierre’a Bourdieu, czy myśli Michela Foucaulta. Zamieszczono w nim też przegląd idei postmodernizmu, a także rekonstrukcję teorii działania komunikacyjnego Jürgena Habermasa. Co się tyczy treści dodanych w podrozdziałach, to wśród ideologii XIX wieku pojawił się nacjonalizm, a rozdział o niemieckiej socjologii humanistycznej został wzbogacony opisem dwóch wcieleń socjologii fenomenologicznych: skrótową wzmiankę o pierwszej (reprezentowanej przez Theodora Geigera i Alfreda Vierkandta, do której Szacki przypisuje też nieomawianego w pracy Maxa Schelera) i dość obszerny opis drugiej, stworzonej przez Alfreda Schütza. Opowieść o XX-wiecznej antropologii uzupełnił opis strukturalizmu Claude’a Lévi-Straussa, natomiast wśród oponentów funkcjonalizmu, opisanych w rozdziale poświęconym temu kierunkowi, pojawił się Erving Goffman; ponadto zaś wzbogaciła go informacja o neofunkcjonalizmie. Oczywiście, nie sposób tu omówić wszystkich zmian tekstu oraz zawartych w nim twierdzeń i interpretacji idei lub wydarzeń, ale jako przykład mogą posłużyć zmiany w proponowanej przez Szackiego interpretacji niemieckiej socjologii humanistycznej. Wyjaśnienia w formie przypisu, w subtelny sposób dystansującego się odeń, doczekał się nieoczywisty termin tytułowy. Stonowana została ocena znaczenia dzieła Diltheya; w większym też niż dotąd stopniu autor skłonny był tu i ówdzie dostrzec wpływ neokantyzmu192. Nie towarzyszył temu wszakże demontaż konstruktu „przełomu antypozytywistycznego” ani bardziej systematyczne przedstawienie ważnych dla metodologii nauk społecznych idei neokantyzmu. Za ilustrację skutków skorzystania z nowszej i rozleglejszej literatury najlepiej może posłużyć wstęp, noszący teraz tytuł Problemy i pożytki 191

Alvin W. Gouldner, The Coming Crisis of Western Sociology, wyd. cyt. Por. np. Jerzy Szacki, Historia myśli socjologicznej. Wydanie nowe, wyd. cyt., s. 426–427, 440. 192




139

historii socjologii – jak widać, problemy trafiły na pierwsze miejsce, zajmowane do tej pory przez pożytki. Punktem wyjścia wywodu stała się nie socjologia i jej historia, a historia nauki w ogóle oraz jej znaczenie dla rozwoju wiedzy naukowej jako takiej. W przypadku nauk społecznych problem stanowi ich rozpięcie między respektującą przeszłość tradycją humanistyczną a wpływową tradycją pozytywistyczną, która za wzór uznawała popularne wyobrażenia o naukach przyrodniczych: tak jak dla przyrodoznawcy, dla pozytywisty historia powinna być bez znaczenia dla teraźniejszości nauki. Jerzy Szacki zwrócił uwagę na konsekwencje szerokiego rozpowszechnienia się mitologicznego pojęcia historii nauki, w myśl którego dziejopisarstwo to nic innego niż dyskusja i krytyka (dawnych) kolegów po fachu. Choć przeciwstawił je bardziej stosownemu w kontekście dziejopisarstwa pojęciu historycznemu, uznał je zarazem za niezbędny czynnik pozwalający tworzyć tradycję dyscypliny. W nowej wersji wstępu autor więcej niż poprzednio miejsca poświęcił celom nauczania historii socjologii, do których zaliczył jej samodefiniowanie się – określanie jej dyscyplinarnej tożsamości. Identyczne pozostały trzy wyliczone przez Szackiego, możliwe podejścia do historii socjologii, nie wspominając o tym, że nie wycofał się on w żadnym stopniu z prezentyzmu193. Dzięki zmianom wprowadzonym w nowym wydaniu Historii myśli socjologicznej w wielu miejscach książki pojawiły się bardziej niż dotąd wyrafinowane interpretacje poszczególnych dzieł czy idei. Z drugiej strony wygląda jednak na to, że autor wprowadził do dzieła opisy zignorowanych wcześniej idei, które wydały mu się interesujące, nie zawsze troszcząc się, czy i jak pasują one do jego ogólnej koncepcji czy chociażby do rozdziałów, w które je włączono. Nie ulega wątpliwości, że nacjonalizm jest ważny, ale czy rzeczywiście był jedną z wielkich ideologii XIX wieku194? Wybór wartych opisania współczesnych teorii socjologicznych (w rzeczywistości nie tylko socjologicznych) czy teorii cywilizacji także pozostawia otwarte pytanie o klucz ich doboru. W niektórych miejscach 193

Tamże, s. 4–13. Por. Benedict Anderson, Wspólnoty wyobrażone, przeł. S. Amsterdamski, Znak – Fundacja im. Stefana Batorego, Kraków – Warszawa 1997, s. 19. 194




140

dzieła dodatki rozsadzają chronologiczno-tematyczny układ pracy: choć do rozdziału o socjologii niemieckiej przełomu XIX i XX wieku może pasować pierwsza socjologia fenomenologiczna, to raczej nie druga, jedna z prawie współczesnych, postfunkcjonalistycznych teorii socjologicznych! Z formalnego punktu widzenia książka Szackiego ma jednoznacznie podręcznikowy charakter, z minimum odsyłaczy do literatury i obszerną, zorganizowaną tematycznie bibliografią jako dodatkiem do głównego tekstu. Przypisy z reguły odsyłają do opracowań, nie zaś do omawianych dzieł, przy czym ich obecność wskazuje zazwyczaj, że autor chciał podkreślić wielość dozwolonych i/lub wskazać autorstwo konkretnych interpretacji. Znacznie częściej pojawiają się one we wstępie, który wygląda – zwłaszcza w nowym wydaniu – jak tekst o charakterze monograficznym. Nawiasem mówiąc, w nowym wydaniu dzieła zauważalnie wzrosła ogólna liczba odsyłaczy. Treść Historii myśli socjologicznej zorganizowana jest w typowy sposób, poprzez kombinację układu chronologicznego z tematycznym: ułożenie rozdziałów (lub grup rozdziałów) z grubsza odpowiada temu pierwszemu układowi, zaś ich zawartość – na ogół drugiemu. Rozdział, względnie podrozdział, poświęcony określonej koncepcji teoretycznej stanowi zazwyczaj odrębną opowieść; na jedną, większą narracyjną całość składają się otwierające drugą część dwa rozdziały o niemieckiej socjologii humanistycznej i jej źródłach. Autor skupił się nie na twórczości poszczególnych myślicieli, a na nurtach i kierunkach teoretycznych, przy czym realność ich istnienia czasem nie budzi wątpliwości, czasem zaś wydają się one jego własnymi konstruktami intelektualnymi, jak socjologia humanistyczna czy amerykańska socjologia opisowa. W przypadku idei jednoznacznie przypisanych do konkretnych twórców skutkuje to tym, że informacja o ich życiu i dziele, jeśli się w ogóle pojawia, bywa nad wyraz zdawkowa. Zazwyczaj opis koncepcji teoretycznej – wszystko jedno, czy będącej wytworem konkretnego badacza, czy bezimiennych twórców195 – otwiera informacja o jej głównych 195 Ściślej mówiąc, zaledwie wzmiankowanych przez krótkie wzmianki zawierające ich nazwiska, jak w przypadku chociażby wyliczonych i wybiórczo cytowanych




141

założeniach epistemologicznych i teoretycznych; nawiasem mówiąc, szczególne zainteresowanie metateorią wydaje się jedną ze swoistości dzieła Szackiego, odróżniających je od reszty podobnej literatury. Dalej następują kluczowe twierdzenia, tylko incydentalnie zaś pojawia się informacja o dorobku badawczym twórców i zwolenników omawianej koncepcji. Z reguły opisywane są abstrakcyjne idee, nie zaś faktyczna zawartość konkretnych dzieł, przy czym sposób opisu odrywa teorię od kontekstu, ewentualnie za wyjątkiem intelektualnego. Ten ostatni, o ile się pojawia, bywa zaledwie zarysowany. Jego obecność jako czynnika wyjaśniającego daną koncepcję teoretyczną, jak przypadku niemieckiej tradycji myśli historycznej, stanowi z reguły świadectwo zasługującej na szczególną uwagę lokalnej specyfiki. Jeśli chodzi o liczbę i rodzaj przedstawionych w książce twórców, to samodzielne rozdziały lub podrozdziały poświęcono około czterdziestu uczonym (w tym jednemu duetowi uczonych). Jako że opisy Szackiego dotyczą raczej koncepcji teoretycznych niż twórczości poszczególnych autorów, mniej ważni twórcy mają szansę pojawić się jedynie jako nazwiska przykłady, stanowiące ich charakterystyczne egzemplifikacje. Takie potraktowanie uznanych za mniej ważnych twórców zwiększa (w porównaniu chociażby z książką Szczepańskiego) dystans między „pierwszą ligą” autorów, posiadających pełne imiona i nazwiska oraz prawa autorskie do swej twórczości, a anonimowym „tłem”, gdzie nazwiska co najwyżej ilustrują wywód o abstrakcyjnych ideach. W takiej sytuacji nie pozostaje już miejsca dla twórców może nie pierwszorzędnych, ale wartych kilku choćby zdań. Co do samego doboru prezentowanego materiału, to porównanie Historii myśli socjologicznej z wcześniej wydanymi w Polsce i Czechosłowacji dziełami na podobny temat ujawnia dwa interesujące zjawiska. Pierwszym jest zawężenie socjologicznego kanonu przez usunięcie z niego całych nurtów i liczących się twórców nauki drugiej połowy XIX i pierwszej połowy XX wieku, stanowiące typową cechę nowszej literatury o klasycznej socjologii. Mniej typowa jest druga cecha pracy Szackiego (dwunastu) twórców ewolucjonizmu (Jerzy Szacki, Historia myśli socjologicznej, cz. 1, wyd. cyt., s. 300–313).




142

– radykalne rozszerzenie kanonu przez włączenie do niego twórczości spoza dyscypliny. Spośród około czterdziestu bohaterów rozdziałów i podrozdziałów, aż szesnastu to niesocjologowie! Owo rozszerzenie odbyło się na kilka sposobów: przez szerokie włączenie presocjologicznej twórczości naukowej, zaliczenie do kanonu dorobku pokrewnych nauk – głównie antropologii kulturowej, w mniejszym zakresie historiografii i innych dyscyplin. Włączono weń również dzieła z filozofii – zarówno społecznej, jak i filozofii nauk społecznych. W praktyce kryteria doboru materiału pozostają niejasne, zarówno jeśli chodzi o wybrane dyscypliny (skoro antropologia, to czemu nie ekonomia?), jak i o dzieła włączane do kanonu socjologii (jeśli de Tocqueville, a nawet Lelewel, to czemu nie chociażby Fustel de Coulanges?)196. Definiując przyjętą przez siebie perspektywę, Jerzy Szacki zadeklarował, że zajmie się twórczością traktującą o problemach współczesnej socjologii, niezależnie od jej dyscyplinarnej afiliacji. W praktyce, jak stwierdziła amerykańska recenzentka jego dzieła: „Jego przekonanie, że socjologia jest w jakiś sposób samoobejmującym się i całościowym zjawiskiem i że ma wspólną historię, niezależnie od rozbieżności i różnic, i że wszyscy socjologowie powinni rozumieć się nawzajem, jest być może nieco zbyt optymistyczne”. W rzeczywistości kryteria doboru opisywanego materiału nie zostały jasno zdefiniowane: „W istocie Szacki nigdzie nie zaznacza, co uważa za «socjologię», a co nie”197. Opisując swoje zamiary, autor Historii myśli socjologicznej przywołał Pitirima Sorokina jako autora opowieści o dziejach dyscypliny wierzącego w możliwość obiektywnej oceny prawdziwości dawnej twórczości socjologicznej i z zapałem formułującego swe jedynie słuszne oceny. Szacki zadeklarował, że w odróżnieniu od amerykańskiego autora dostrzega potrzebę relatywizacji ocen do kontekstu historycznego, zwłaszcza wobec nieusuwalnej zapewne wieloparadygmatyczności socjologii 196

Fakt, iż dla większości polskich socjologów Historia myśli socjologicznej to jedyna lektura dotycząca podobnej problematyki powoduje, że Jerzy Szacki jest de facto twórcą niepodważalnego klasycznego kanonu polskiej socjologii! 197 Gisela J. Hinkle, Frames of Sociological Dialogue in Historical Perspective, wyd. cyt., s. 205.




143

oraz pełnienia przez nią funkcji społecznej samorefleksji. Rzeczywiście wydaje się, że autor unikał ferowania kategorycznych ocen, a co najwyżej pozwalał sobie na ostrożnie sformułowane wypowiedzi na temat ich relatywnej wartości naukowej. Jest to przede wszystkim skutek zastosowania retoryki maskującej zdecydowany, może nawet arbitralny, charakter wygłaszanych przez niego sądów. W rzeczywistości Szacki nie stroni od autorytatywnych sądów na temat znaczenia spuścizny poszczególnych nurtów i koncepcji teoretycznych198. Tak oto socjologia humanistyczna przyczyniła się do rozwoju dyscypliny, otwierając ją na problematykę jednostki jako świadomie działającego społecznego aktora i przyczyniając się do przezwyciężenia opozycji między socjologizmem i psychologizmem, choć napotkała obiektywny problem braku aparatu pojęciowego, pozwalającego opisać zinstytucjonalizowany charakter jej zachowań (który zniszczono, krytykując organicyzm). Z kolei jej niewłaściwy stosunek do psychologii uniemożliwił zbudowanie odpowiedniej, psychologicznej teorii motywacji. Amerykańska socjologia opisowa przezwyciężyła spekulatywność dawniejszej socjologii, ale za cenę utknięcia w empirii, co pozwoliło stworzyć co najwyżej płytką teorię i uniemożliwiło jakąkolwiek syntezę teoretyczną199. Jak więc widać, przesłankę ocen Szackiego stanowi obecny stan socjologii, w której istnieją pojęcia takie, jak instytucja, rola społeczna czy definicja sytuacji (do których czyni aluzję, opisując pierwszy z problemów niemieckiej socjologii) oraz jego własne (acz uformowane przez praktykę socjologii jego czasu) przekonania na temat tego, jak powinna wyglądać nasza dyscyplina (na przykład powinna ona dysponować psychologiczną teorią motywacji oraz harmonijnie łączyć badania i teorię). Jak widać, opowieść Szackiego nie odbiega specjalnie od krytykowanej przezeń wigowskiej wersji historii nauki, patrzącej na nią z perspektywy dzisiejszych osiągnięć i wstecznie racjonalizującej (te przypominane przez siebie) zdarzenia jako wyznaczające słuszny kierunek jej rozwoju. Pokazuje to także typowy sposób wyjaśniania zdarzeń z dziejów dyscypliny, w pierwszej kolejności odsyłający do przyczyn intelektualnych, 198 199

Aleksander Wawer, Historie socjologii polskiej, wyd. cyt., s. 3–4. Jerzy Szacki, Historia myśli socjologicznej, cz. 2, wyd. cyt., s. 538–539, 668.




144

podczas gdy inne fakty pozostają co najwyżej sposobem wyjaśniania anomalii200. Pierwszą z podanych przez autora przyczyn długotrwałej izolacji marksizmu i socjologii jest burżuazyjny w treści charakter doktryny socjologii oraz jej naukowy i specjalistyczny charakter, a nie społeczna organizacja obu konkurujących wiar. To, że Gumplowicz jest dziś mniej modny niż Durkheim, tłumaczyć mają z kolei niekonsekwencje i słabości jego systemu, peryferyjność i ideologiczna dwuznaczność, nie zaś polityczne wpływy i sukcesy organizatorskie Durkheima201. W podobnej historii nauki nie ma miejsca na przypadek albo na modę jako czynnik każący włączyć do grona klasyków takich czy innych, do tej pory pozbawionych znaczenia, twórców. Tworzy ona „czarne skrzynki” niepodważalnie istotnych faktów historycznych (i równie niepodważalnie pozbawionych znaczenia niefaktów), kiedy zaś je zamyka, natychmiast zapomina, jak i kiedy zostały stworzone202. Jerzy Szacki bardzo wiele miejsca poświęcił polskim uczonym i polskiej myśli społecznej. Uczynił to na kilka sposobów. Po pierwsze, informacje o niej pojawiają się jako opowieści o lokalnych odpowiednikach i/lub recepcji zagranicznych – z reguły zachodnich – idei. W ten sposób zostało w książce przedstawione polskie oświecenie, twórczość Joachima Lelewela potraktowana jako analog romantycznej historiografii francuskiej, prace Ludwika Krzywickiego czy też (wymienionego jedynie w krótkiej wzmiance w nowym wydaniu dzieła) Kazimierza Kelles-Krauza jako przykłady lokalnej recepcji marksizmu203. Po drugie, idee stworzone przez trzech wywodzących się z Polski autorów zostały potraktowane jako oryginalne i z tego powodu godne opisu w stosownie wyodrębnionych fragmentach dzieła. Chodzi tu o Ludwika 200

Szacki odwołuje się więc do sposobu rozumowania, który Steven Shapin nazwał „modelem zniewalającym” socjologii wiedzy naukowej (Steven Shapin, Historia nauki i jej socjologiczne rekonstrukcje, przeł. M. Tempczyk, w: Barry Barnes, David Bloor (red.), Mocny program socjologii wiedzy, IFiS PAN, Warszawa 1993, s. 426–433). 201 Jerzy Szacki, Historia myśli socjologicznej, cz. 2, wyd. cyt., s. 541, cz. 1, wyd. cyt., s. 413. 202 Bruno Latour, Science in Action, wyd. cyt., s. 2–13. 203 Jerzy Szacki, Historia myśli socjologicznej, cz. 1, wyd. cyt., s. 146–149, 191– 192, Jerzy Szacki Historia myśli socjologiczne. Wydanie nowe, wyd. cyt., s. 502–505.




145

Gumplowicza, określonego mianem „autora polsko-żydowskiego pochodzenia”204, któremu poświęcono osobny podrozdział, Bronisława Malinowskiego, który dzieli rozdział o funkcjonalistycznej antropologii z Edwardem Radcliffe-Brownem, a wreszcie o Florianie Znanieckim. Obecność dwóch pierwszych można bez problemu uzasadnić ich znaczeniem dla rozwoju socjologii; oczywiście, jeśli czytelnik zaakceptuje przyjęty przez Szackiego sposób wyznaczenia granic dyscypliny. W przypadku Znanieckiego rzecz nie jest już tak prosta. Wydaje się, że właściwą przyczynę poświęcenia mu uwagi autor otwarcie, choć może mimowolnie, ujawnił w pierwszym zdaniu poświęconego mu rozdziału: „Chociaż nie zajmujemy się tu specjalnie historią socjologii polskiej, która wymaga osobnego opracowania, sporo miejsca musimy poświęcić Florianowi Znanieckiemu (1882–1958), jednemu z twórców polskiej socjologii jako dyscypliny akademickiej, założycielowi Instytutu Socjologicznego (1921) i «Przeglądu Socjologicznego», (1930), tj. pierwszego w Polsce czasopisma socjologicznego. Konieczność ta wynika nie tylko z faktu, że w rozwoju socjologii w naszym kraju odegrał on wyjątkowo doniosłą rolę organizacyjną, nauczycielską oraz inspiratorską, ale i stąd, że był wybitnym uczestnikiem światowego ruchu socjologicznego”. Nieco dalej można przeczytać: „Był drugim obok Bronisława Malinowskiego socjologiem polskim, który uzyskał światową sławę”205. Choć w przypadku innych autorów o ich uwzględnieniu decydowało domniemane obiektywne znaczenie dla rozwoju myśli socjologicznej, u Znanieckiego najwyraźniej zdecydowały dwa inne czynniki: rola ojca założyciela polskiej socjologii akademickiej oraz duma z posiadania międzynarodowej sławy naukowej. Co do wagi teorii polskiego socjologa istnieją wątpliwości, których Jerzy Szacki nie wahał się ujawnić, nawet jeśli sam uważał ją za oryginalną i ważną206. Ich rozstrzygnięcie 204

Jerzy Szacki, Historia myśli socjologicznej, cz. 1, wyd. cyt., s. 405 (podkr. moje). Jerzy Szacki, Historia myśli socjologicznej, cz. 2, wyd. cyt., s. 731. 206 Ocena ta wydaje się mniej przekonująca w kontekście faktu, że sam autor nie próbował przekonywać do dzieła polskiego uczonego międzynarodowych czytelników: w angielskim wydaniu o Znanieckim wspomniano jedynie (jeśli nie liczyć trzech liczących najwyżej kilka słów wzmianek) przy okazji omawiania koncepcji Williama I. 205




146

na korzyść Znanieckiego pozwalałoby go włączyć do kanonu klasycznej socjologii obok takich autorów okresu międzywojennego jak Leopold von Wiese, Charles Elwood, czy Pitirim Sorokin. Samo wyliczenie tych nazwisk, pominiętych przecież w Historii myśli socjologicznej (poza ostatnim, uwzględnionym w nowym wydaniu), ujawnia nieoczywistość jego obecności w panteonie klasyków. Poza wspomnianymi, w książce pojawiają się i inne nazwiska polskich autorów mogących być ewentualnie uznanymi za znaczących dla światowej socjologii, jak chociażby Winiarskiego czy Petrażyckiego. Ich obecność jest jednak incydentalna i służą oni jedynie jako przykładowi twórcy określonego typu teorii207. Stanowi to wynik tyleż zawężenia dyscyplinarnego kanonu, co zdepersonalizowanego stylu narracji.

Historie socjologii czasu „normalizacji” W przeciwieństwie do Polski, gdzie w latach pięćdziesiątych socjologia jedynie na kilka lat zniknęła z instytucji akademickich, by stosunkowo szybko się odrodzić (przy czym w jej odbudowie brały udział różne generacje uczonych), losy tej dyscypliny w komunistycznej Czechosłowacji były mniej szczęśliwe. W latach pięćdziesiątych praktycznie zlikwidowana, od początku kolejnej dekady odradzała się powoli, bez znaczniejszego udziału starszej generacji uczonych – nawet jeśli nadal żyli, a nawet byli aktywni na innych polach. Pod koniec lat sześćdziesiątych dyscyplinę spotkała kolejna katastrofa. Żywiołowo rozwijając się w swobodnej atmosferze praskiej wiosny, socjologia zaczęła prowadzić dociekania, które naruszały niedawne, a jak się niebawem okazało – także przyszłe – tabu. Co więcej, czechosłowacka socjologia lat sześćdziesiątych stanowiła w wielkiej mierze przedsięwzięcie generacji dojrzewających w okresie stalinizmu partyjnych reformatorów, a wielu uczonych było zaangażowanych w proces reform. W rezultacie, gdy po klęsce praskiej wiosny nowe, Husákowskie, Thomasa. Co prawda na fakt ten miał wpływ także pośpiech i nadmiernie rozrastająca się objętość dzieła (Wywiad z Jerzym Szackim, 2008). 207 Jerzy Szacki, Historia myśli socjologicznej, cz. 1, wyd. cyt., s. 355, 397, 381; cz. 2, wyd. cyt., s. 768.




147

kierownictwo polityczne ogłosiło normalizację, której częścią był polityczny rozrachunek z reformatorami i przykręcenie ideologicznej śruby, czystka dosięgła i socjologów208. Większość znaczących postaci usunięto, większość instytutów zlikwidowano, wcielając ich pracowników do instytucji łączących nauki społeczne i filozofię, lub do nowo założonych katedr marksizmu-leninizmu. Po kilku latach zaczęto je na nowo otwierać, już pod nowym kierownictwem i pod nowymi nazwami, w których uprawiana przez nie dyscyplina była teraz określana mianem „socjologii marksistowsko-leninowskiej”. Choć socjologia przetrwała, co najmniej do połowy lat osiemdziesiątych zaledwie wegetowała na marginesie instytucji akademickich209. Nowa socjologia czechosłowacka długo nie posiadała własnej opowieści o dziejach socjologii. Od schyłku lat sześćdziesiątych jako podręcznik używany był słowacki przekład Szczepańskiego, dzięki bliskości języków czeskiego i słowackiego zrozumiały dla obu narodów. Jednak nie był on wznawiany, a dydaktyka tworzyła zapotrzebowanie, które na początku lat osiemdziesiątych zostało wreszcie zaspokojone dzięki twórczości oryginalnej i przekładom. Owa oryginalna twórczość to dwie, mające bardziej formę skryptu niż publikacji książkowej prace Antonína Vaňka210. Mniej więcej w tym samym czasie pojawił się pomysł publikacji czeskiego przekładu znacznie bardziej wartościowego dzieła Jerzego Szackiego. Chciał się go podjąć Jan Sedláček – socjolog z Katedry Socjologii (wówczas marksistowsko-leninowskiej) Wydziału Filozoficznego Uniwersytetu Karola w Pradze, znawca i tłumacz polskich dzieł socjologicznych. Idea spotkała się z nieprzychylnym przyjęciem wskutek wątpliwości ideologicznych co do prawomyślności polskiego 208

Michael Voříšek, The Reform Generation, wyd. cyt., s. 383–407. Miloslav Petrusek, Výuka sociologie v čase tání a v časech normalizace (1964– 1989); Ivo Možný, Brněnská anomalie? Brněnská sociologie 1963 až 1989 – subjektivní historie; Kulatý stůl: Česká sociologie v letech 1965–1989, wszystkie w: „Sociologický časopis”, nr 5/2004 (numer monograficzny poświęcony socjologii w okresie „normalizacji”). 210 Antonín Vaněk, Kapitoly z dějin buržoazní sociologie, FF UK – Státní pedagogické nakladatelství, Praha 1981; (tegoż) Úvod do dějin marxistického sociologického myšlení, FF UK – Státní pedagogické nakladatelství, Praha 1981. 209




148

autora. Na dodatek pozycja polityczna tłumacza była w tym czasie osłabiona w efekcie reperkusji, jakie wywołał list, a w istocie donos Ryszarda Dyoniziaka, informujący redakcję „Sociologického časopisu”, że przychylnie zrecenzowana tam przez Sedláčka praca Jerzego J. Wiatra Marksistowska teoria rozwoju społecznego, przedmiot partyjnej krytyki i dyskusji, została w Polsce negatywnie oceniona211. W rezultacie przekład nie doszedł do skutku. Na szczęście w ręce Sedláčka trafił w tym samym czasie wartościowy, trzytomowy radziecki przegląd dorobku socjologii zachodniej, który niebawem udało się przełożyć i opublikować w języku czeskim212. Choć jego prace są bardziej skryptami niż publikacjami książkowymi, niniejszy tekst byłby niepełny, gdybym w nim pominął dzieła i postać Antonína Vaňka (1932–1996), jednej z czołowych figur „normalizacyjnej” socjologii. W latach sześćdziesiątych i na początku siedemdziesiątych pracował on w aparacie partyjnym, by następnie stać się kierownikiem Instytutu Marksizmu-Leninizmu Uniwersytetu Karola, a w roku 1977, wskutek nieszczęśliwych dlań przetasowań personalnych – zostać skierowanym na Wydział Filozoficzny, gdzie wnet został kierownikiem nowo powołanej katedry socjologii marksistowsko-leninowskiej, na którym to stanowisku pracował do roku 1989, a w latach 1986–1989 będąc ponadto dziekanem Wydziału Filozoficznego Uniwersytetu Karola. Gorliwy strażnik czystości ideologicznej, a zarazem, wedle świadectw jego niegdysiejszych podwładnych, osoba złośliwa i małostkowa, stał się po przejściu na Wydział Filozoficzny sprawcą ostatniej, choć mającej już 211

Jan Sedláček, Jiří Burianek, Jiří Šubrt, Mezigenerační rozprava o vědě a životě w: Jedinec a společnost. Sborník k 65. narozeninám doc. PhDr Jana Sedláčka, CSc., Katedra Sociologie FF UK, Praha 2000, s. 22; rozmowy i prywatna korespondencja z Janem Sedláčkiem; o sporze dotyczącym jego książki napisał Jerzy J. Wiatr w swych wspomnieniach Życie w ciekawych czasach (Europejska Wyższa Szkoła Prawa i Administracji, Warszawa 2008, s. 92–93). 212 Igor S. Kon (i in.), Dějiny buržoazní sociologie 19. a začátku 20. století, przeł. Jan Sedláček (i in.), Svoboda, Praha 1982; M.S. Komarov (i in.), Dějiny buržoazní sociologie první poloviny 20. století, przeł. Jan Sedláček (i in.), Svoboda, Praha 1983; Fiodor V. Konstantinov (i in.), Buržoazní sociologie v druhé polovině dvacátého století, przeł. J. Šanderová i J. Večerníků Svoboda, Praha 1981.




149

mniejszy zasięg, fali czystek w praskiej socjologii213. W swych wcześniejszych pracach Vaněk podejmował różnorodną problematykę, ale z mego punktu widzenia najważniejszym składnikiem jego dorobku jest cykl książek i skryptów o dziejach czechosłowackiej i światowej socjologii, opublikowanych w latach 1981–1986. Prace tego autora o historii dyscypliny w rodzimym kraju, mimo swych braków i rażącej tendencyjności, do dziś zachowują pewną wartość informacyjną, głównie zresztą wskutek braku aż do końca pierwszej dekady XXI wieku konkurencyjnych opracowań o równie przekrojowym charakterze214. Mnie jednak będą tutaj interesować Kapitoly z dějin buržoazní sociologie („Rozdziały z historii burżuazyjnej socjologii”) oraz Úvod do dějin marxistického sociologického myšlení („Wprowadzenie do historii marksistowskiej myśli socjologicznej”)215. Punktem wyjścia obu prac i przyczyną, dla której autor osobno zajął się socjologią „burżuazyjną”, a osobno marksistowską, jest przekonanie o ich zasadniczej niewspółmierności: „Rozwój nauki o społeczeństwie przebiegał w dwóch podstawowych, przeciwstawnych kierunkach. Pierwszy wiódł przez Hegla i Feuerbacha do Marksa, Engelsa i Lenina i zakotwiczył solidnie w marksizmie-leninizmie. Drugi kierunek, rozpoczęty przez Comte’a, Milla i Spencera, wiódł ku burżuazyjnym teoriom społeczno-politycznym; niektóre z nich znalazły ujście bezpośrednio we współczesnym antykomunizmie i stały się jego podstawą «teoretyczną»”216. Stosownie do tego, pierwsza z książek, licząca 161 213

Miloslav Petrusek, Výuka sociologie v čase tání a v časech normalizace (1964– 1989); Kulatý stůl: Česká sociologie v letech 1965–1989 oraz: Stručný biografický slovník ke kulatému stolu, wszystkie w: „Sociologický časopis”, nr 5/2004, s. (odpowiednio) 604–605, 707–708, 727 i 755. 214 Antonín Vaněk Přehled dějin české a slovenské sociologie. Od nejstarších dob až do roku 1945, Statní pedagogické nakladatelství, Praha 1982; (tegoż) Přehled dějin české a slovenské sociologie od roku 1945 do současnosti, Statní pedagogické nakladatelství, Praha 1981; (tegoż) Slovník českých a slovenských sociálně politických myslitelů a sociologů, Univerzita Karlova, Praha 1986. 215 Antonín Vaněk, Kapitoly z dějin buržoazní sociologie, wyd. cyt.; (tegoż) Úvod do dějin marxistického sociologického myšlení, wyd. cyt. 216 Antonín Vaněk, Úvod do dějin marxistického sociologického myšlení, wyd. cyt., s. 5.




150

przypominających maszynopis stron dużego formatu, rozpoczyna się opisem podstaw socjologii burżuazyjnej, a więc ideami Comte’a, Milla i Spencera. Drugi rozdział poświęcony został Durkheimowi (w podtytule pojawia się także nazwisko Georgesa Gurvitcha, ale wzmianka o nim jest jedynie w przypisie), trzeci zaś – socjologii „formalnej” i „obiektywnej”, którymi to przymiotnikami (w chętnie używanych przez siebie cudzysłowach) obdarzył Vaněk von Wiesego, Webera i Mannheima, skądinąd nie wspominając wcześniej ani słowem o Simmlu. Osobliwy charakter ma trzydziestostronicowy rozdział czwarty, zatytułowany Pojeti vyvoje sociologie u P.A. Sorokina („Pojęcie rozwoju socjologii u P.A. Sorokina”), gdzie autor zrekapitulował Sorokinowską historię socjologii, nie tyle opowiadając o jego klasyfikacji lub o ocenach tych czy innych doktryn teoretycznych, ile przytaczając wybrane fragmenty jego opowieści o poszczególnych koncepcjach (włącznie z zawartymi w nich przypisami!217), jak chociażby o ideach Pareto, czy o bardziej skrótowo opisanych badaniach Le Playa. Nadaje to rozdziałowi cechy budowy szkatułkowej: opowieści o innej opowieści. Co prawda Sorokinowskie i Vaňkowskie oceny opisywanych teorii bywają radykalnie odmienne: Pareto został przez czeskiego autora jednoznacznie zdyskredytowany jako teoretyk faszyzmu, a ceniona przez amerykańskiego uczonego teoria biologiczno-rasowa z miejsca odrzucona jako politycznie nieakceptowalna i zarazem pseudonaukowa218. Tę część zamyka wzmianka o późniejszych pracach Sorokina. Dalej następuje rozdział o socjologii amerykańskiej, od jej początków (na uwagę zasługuje stosunkowo obszerny jak na objętość książki i europejskie zwyczaje opis starszej socjologii amerykańskiej) po współczesność, przy czym tam także kilkakrotnie pojawia się budowa szkatułkowa – chociażby przy okazji relacji o C. Wrighta Millsa interpretacji współczesnej mu socjologii empirycznej czy teorii Parsonsa. Mowa jest w nim o różnorodnych prądach socjologii zachodniej, w tym o pozytywizmie (dla czeskiego 217 Por. Antonín Vaněk, Kapitoly z dějin buržoazní sociologie, wyd. cyt., s. 76–77, Pitirim Sorokin, Contemporary Sociological Theories, wyd. cyt., s. 202–204; na plagiatorski charakter pracy Vaňka zwrócił mi uwagę nieodżałowany doc. Jan Sedláček. 218 Antonín Vaněk, Kapitoly z dějin buržoazní sociologie, wyd. cyt., s. 59, 70




151

autora współczesny pozytywizm to kontynuacja klasycznego, a dominacja badań sondażowych to odległy skutek jednostronnego nastawienia na badania empiryczne, dostrzegalnego już w socjologii amerykańskiej okresu międzywojennego) czy o szkole frankfurckiej. Dwa ostatnie rozdziały poświęcono rozbiorowi socjologii Ralfa Dahrendorfa oraz, co nieco zaskakujące, opisowi zadań socjologii radzieckiej w walce z antykomunizmem, przy czym w rzeczywistości zamieszczono tu przede wszystkim przegląd jej założeń i osiągnięć w badaniu społeczeństwa radzieckiego. Druga z omawianych książek, nieco obszerniejsza, bo licząca niemal dwieście stron, dotyczy socjologii marksistowskiej. Na wstępie autor podkreślił jej charakter jako nauki zaangażowanej oraz potrzebę studiowania w jej ramach dzieł działaczy ruchu robotniczego219. Opowieść zaczął od socjalistów utopijnych, przez Hegla i młodoheglistów dochodząc do życia i dzieła Marksa i Engelsa, opisanych w rozdziale o historyczno-biograficznym charakterze. Po nim następują dwa rozdziały będące egzegezą ich teorii. Autor przywołał tam Engelsa, by pokazać, że marksizm nie był pryncypialnie niechętny socjologii jako dyscyplinie naukowej, oraz ankietę robotniczą przeprowadzoną przez I Międzynarodówkę z inicjatywy założycieli kierunku jako dowód, że nie byli oni wrodzy badaniom społecznym. Następnie opisano pierwiastki marksistowskiego myślenia socjologicznego u działaczy II Międzynarodówki, takich jak Karol Kautsky czy Róża Luksemburg, a zwłaszcza Jerzy Plechanow, któremu poświęcono szczególnie dużo miejsca. Dalej następuje obszerny rozdział na temat dzieła Włodzimierza Lenina, liczący sześć stron (sic!) wybór artykułów klasyków marksizmu (głównie Lenina), dotyczących problematyki socjologicznej, a wreszcie zakończenie, gdzie mowa jest o konstytucji ZSRR z roku 1977. Vaňkowska opowieść – zwłaszcza jej część dotycząca socjologii burżuazyjnej – jest zbudowana w taki sposób, że trudno powiedzieć, co właściwie organizuje porządek wywodu i co zdecydowało o doborze jego treści. Wewnątrz poszczególnych rozdziałów jest sporo chaosu. 219

Antonín Vaněk, Úvod do dějin marxistického sociologického myšlení, wyd. cyt.,

s. 5.




152

Podobieństwo do Sorokina objawia się nie tylko we fragmencie będącym bezpośrednim zapożyczeniem czy wręcz plagiatem jego książki – identyczny jest także cel i styl analizy opisywanych koncepcji, która służy określeniu ich prawdziwości. Dla Vaňka jej miarą była zgodność z kanonami marksizmu-leninizmu. W przypadku najdawniejszych autorów, o których mieli szansę wypowiedzieć się sami Marks i Engels, autor przytaczał ich oceny, w przypadku nieco późniejszych odwoływał się do Lenina, najczęściej zaś do jego książki Materializm a empiriokrytycyzm. Oceniając późniejsze prace, nie mógł już przywoływać ocen klasyków marksizmu-leninizmu, formułował je więc samodzielnie, biorąc pod uwagę głównie polityczne oraz filozoficzne konsekwencje (jawny lub skryty idealizm) krytykowanych doktryn, a w przypadku idei nawiązujących do marksizmu – ich wierność ortodoksji220. Stosownie do deklaracji o opozycji między marksizmem i socjologią zachodnią, ocena niemal wszystkich opisanych doktryn (może poza socjologią Millsa?) wypada negatywnie, mimo ich cząstkowych zalet. Jak widać, Vaňkowski marksizm pozostaje z założenia zamknięty na pozamarksistowskie idee – zresztą, odwołując się do radzieckiej analizy wydarzeń praskiej wiosny, autor kategorycznie potępił samą ideę marksizmu otwartego jako ideologicznie błędną221! Osobliwie wypada porównanie opisanych przez Vaňka dziejów socjologii zachodniej i marksistowskiej. Ta pierwsza ma swą historię i cechuje ją ciągłość rozwoju, znajdującego zwieńczenie w teraźniejszości. Socjologia marksistowska zaś ma dawne dzieje, od socjalizmu utopijnego po marksizm, ale kończą się one na Leninie – autor nie wspomniał nawet o rewolucyjnych marksistach, jak chociażby o Antonio Gramscim! Choć to do niej należeć ma przyszłość, której zalążki widać już dziś (paradoksalnie, zostały one opisane w ostatnim rozdziale pracy poświęconej socjologii burżuazyjnej), w rzeczywistości należy do dalekiej

220 Pytanie tylko, czy owa ortodoksja da się w ogóle ująć w pozytywnych kategoriach, skoro zdaje się istnieć wyłącznie w negatywnej postaci, będąc dostrzegalna dopiero w momencie odstąpienia od niej i służąc jako źródło argumentów krytycznych. 221 Antonín Vaněk, Kapitoly z dějin buržoazní sociologie, wyd. cyt., s. 154.




153

przeszłości i jest właściwie pozbawiona nowszej historii oraz, co gorsza, teraźniejszości222. Bardziej przydatne od Vaňkowskich skryptów były niewątpliwie dwa przełożone przez Sedláčka z języka rosyjskiego tomy (drugi, wydany w pierwszej kolejności, dotyczył współczesnej teorii) historii „burżuazyjnej” socjologii223. Oba, radzieckim zwyczajem, stanowiły niemal anonimowy (brak nazwisk autorów na stronie tytułowej) efekt pracy zespołowej i liczyły odpowiednio: niemal czterysta i ponad trzysta stron niewielkiego formatu. Ich zawartość była zróżnicowana stosownie do opisywanego w nich okresu: pierwszy dotyczył socjologii do przełomu wieku XIX i XX włącznie, drugi zaś twórczości pierwszej połowy wieku XX. Rozdział pierwszy otwiera wstęp, zawierający przegląd możliwych podejść do historii socjologii (a w przypisach – przegląd typowych, reprezentujących je prac), po którym następują rozdziały dotyczące kolejno: przedsocjologicznej filozofii społecznej, ze szczególnym uwzględnieniem twórczości sprzed i po rewolucji francuskiej, porewolucyjnej historiografii i ideologii politycznych, dzieła Comte’a, Spencera, różnych form socjologicznego naturalizmu (w tym organicyzmu) oraz psychologizmu (w tym psychologii ludów), teorii naśladownictwa i psychologii tłumu. Nietypowy dla podobnych przeglądów dziejów dyscypliny jest rozdział o badaniach społecznych w trzech krajach – Anglii, Francji i Niemczech. Jego treść jest typowa dla „historii badań”, dotycząc nie tyle rozwoju badań socjologicznych, co różnorodnych przedsięwzięć polegających na zbieraniu i analizie danych ilościowych. Dalej można w pracy znaleźć rozdział o nurtach antypozytywistycznych w filozofii nauk społecznych, krótki rozdział o Tönniesie oraz obszerniejsze o Simmlu, Durkheimie, Weberze i Pareto. W wieńczącym tom zakończeniu mowa jest o relatywnym znaczeniu poszczególnych twórców, w tym 222

Lęk przed odstępstwem od ortodoksji spowodował, że pisząc o niej, autor odwoływał się wyłącznie do socjologii radzieckiej, pomijając chociażby polskie próby stworzenia takowej perspektywy/dyscypliny. 223 Igor S. Kon (i in.), Dějiny buržoazní sociologie 19. a začátku 20. století, wyd. cyt., M.S. Komarov (i in.), Dějiny buržoazní sociologie první poloviny 20. století, wyd. cyt.




154

o wielkim bezpośrednim wpływie Simmla i ograniczonym znaczeniu recepcji Webera, ale większość wypełnia wyjaśnienie marginalnego względem tej twórczości charakteru marksizmu224. Choć zostało ono podane w doktrynerski sposób, to czytelnik posiadający pewną praktykę – rzecz rozpowszechniona wśród ówczesnych adeptów nauk społecznych – bez problemu „odcedzi” doktrynę od w miarę rzetelnie podanych faktów. Podobne wtręty, prezentujące tezy jedynie słusznej ideologii, ale nie zakłamujące w zasadzie interpretacji, pojawiają się we wszystkich rozdziałach225. Te rozpoczynają się zazwyczaj od charakterystyki postaci twórcy danej koncepcji na jej społecznym tle, po której następuje systematyczny opis twórczości, tak jak się zmieniała. Druga z książek jest nieco inna. We wstępie autorzy zdystansowali się od rozpowszechnionego przekonania o ateoretyczności międzywojennej socjologii, zaznaczając wszak, że niektóre z ówczesnych koncepcji dożywały wówczas swych dni, podczas gdy inne dopiero rozwijały się i trwały jeszcze wtedy, gdy pisano książkę. Co więcej, przyjęli radykalnie prezentystyczne założenie, że opiszą jedynie te drugie (z jednym wyjątkiem, o którym będzie mowa dalej)226. Większość rozdziałów dotyczy koncepcji, które nie są przedstawiane jako dzieła jedynych twórców. Mowa jest więc o pozytywizmie jako nurcie teoretycznym i tle dla rozwoju socjologii empirycznej, o szkole durkheimowskiej po śmierci jej założyciela, a wreszcie jest rozdział, którego obecność, a zwłaszcza objętość, trudno uzasadnić inaczej niż dumą z osiągnięć rodaka, zawierający opis twórczości Pitirima Sorokina, między innymi analizę jego mniej znanych prac z rosyjskiego okresu. Tom wieńczą rozdziały o teorii działania (wczesnego Parsonsa), o psychoanalizie i inspirowanych nią koncepcjach socjologicznych, 224

Igor S. Kon (i in.), Dějiny buržoazní sociologie 19. a začátku 20. století, wyd. cyt., s. 360–368. 225 Są one bardziej natrętne niż w pochodzącym z lat pięćdziesiątych skrypcie Szczepańskiego Burżuazyjne doktryny socjologiczne. 226 M.S. Komarov (i in.), Dějiny buržoazní sociologie první poloviny 20. století, wyd. cyt., s. 7–8. Mimo że pierwszy tom również cechował prezentyzm, to miał on bardziej dyskretny charakter, a arbitralna selekcja przedstawianych koncepcji była mniej widoczna (dla dzisiejszego czytelnika).




155

a wreszcie o problematyce rozumienia. Jak więc widać, sposób doboru zawartości doprowadził do pominięcia sporej części istotnej twórczości socjologicznej okresu międzywojennego. Ciekawe jest przesunięcie geograficzne, jeśli chodzi o pochodzenie twórczości opisywanej w poszczególnych tomach: podczas gdy pierwszy jest europocentryczny i zupełnie ignoruje socjologię zza oceanu, w drugim jest wyraźnie obecna nowa (ale tylko nowa – zalążek idei rozwijanych po drugiej wojnie światowej, nie zaś kontynuacja starszej amerykańskiej tradycji socjologicznej) socjologia amerykańska. Jeśli chodzi o formę dzieła, to oba tomy zostały napisane prosto, choć bez uproszczeń, zaopatrzone w dość liczne przypisy, acz zawierające bezpośrednie odwołania do stosunkowo ograniczonej liczby opracowań (co nie oznacza, by autorom brakowało znajomości literatury), mając cechy zaawansowanego podręcznika.

Nieco o kontekstach III: budując nową, lepszą przeszłość Historia zachodnich opowieści o historii/klasycznej socjologii nie zakończyła się na opowieściach z przełomu lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych, o których była ostatnio mowa. Choć od tego czasu nie zaszła może kolejna wielka rewolucja, to trudno nie zauważyć zmian, a w szczególności starań mających na celu poszerzenie obowiązującego kanonu klasyków. Rozwój i wzrastające znaczenie refleksji feministycznej przyczyniły się do wszczęcia poszukiwań autorek mogących spełniać rolę klasyków dyscypliny. Przedsięwzięcie to o tyle trudne, że aż do drugiej połowy XX wieku w całkowicie zdominowanej przez mężczyzn socjologii niemal nie było kobiet teoretyków. Niemniej rozszerzenie pola poszukiwań poza teorię i socjologię w ścisłym sensie pozwoliło znaleźć kilka postaci mogących spełniać rolę nowych klasyków, na czele z Harriet Martineau227. Wspomnę o tym później, omawiając nowe przekłady, które pojawiły się na polskim i czeskim rynku wydawniczym na początku nowego stulecia. W tym miejscu chciałbym wspomnieć o głośnych pracach dających świadectwo ewolucji sposobu uprawiania klasycznej 227

Por. Richard F. Hamilton, American Sociology Rewrites its History, wyd. cyt.




156

socjologii zapoczątkowanego przez Roberta Nisbeta, a będących dziełem amerykańskiego autora, Randalla Collinsa (ur. 1941). W momencie publikacji pierwszej z nich był Collins znany przede wszystkim jako socjolog teoretyk zainteresowany teorią konfliktu. Jego książka zatytułowana Three Sociological Traditions została po raz pierwszy wydana w roku 1985, zaś dziewięć lat później pojawiło się jej rozszerzone wydanie, noszące tytuł Four Sociological Traditions. Stosunkowo niewielka, licząca nieco ponad trzysta stron, książka ma prostą formę – jest zaopatrzona w tablice chronologiczne, ale pozbawiona ramek czy ilustracji, przypomina raczej monografię niż podręcznik. Z drugiej strony do podręcznika upodabnia ją brak odsyłaczy bibliograficznych. Nawet jeśli nie chodziło o pomoc dydaktyczną przydatną na najniższych szczeblach socjologicznej edukacji, to o podręcznikowym charakterze pracy świadczy równoczesna publikacja wyboru tekstów źródłowych228. Pracę Collinsa otwiera prolog zawierający powierzchowną opowieść o społecznej genezie refleksji nad życiem społecznym, począwszy od imperiów rolniczych przez myśl społeczną miast-państw starożytnej Grecji – zdaniem autora pierwszą próbę systematycznej refleksji nad społeczeństwem – a następnie średniowieczne uniwersytety, renesans, reformację i oświecenie, aż po pojawienie się nowoczesnego uniwersytetu, zapewniającego intelektualistom należyte warunki do systematycznych studiów oraz względną odporność na naciski ideologiczne. Dalej Collins opowiedział o powstawaniu kolejnych nauk społecznych: ekonomii (która trafiła na uniwersytety z pewnym opóźnieniem), następnie zaś historii, psychologii, antropologii, a wreszcie socjologii. Co charakterystyczne, większość uwagi poświęcił autor nie dziejom instytucjonalnym, a kluczowym ideom przypisywanym przezeń wspomnianym dyscyplinom. Zasadnicza część tekstu poświęcona jest tytułowym tradycjom: konfliktowej, racjonalno-utylitarnej, durkheimowskiej oraz 228 Randall Collins, Three Sociological Traditions, Oxford University Press, New York – Oxford 1985; tegoż, Four Sociological Traditions, Oxford University Press, New York – Oxford 1994, tegoż (red.), Four Sociological Traditions. Selected Readings, Oxford University Press, New York – Oxford 1994.




157

mikrointerakcjonistycznej. Za założyciela pierwszej z nich uznał Collins Marksa, a właściwie Engelsa, któremu poświęcił sporo uwagi, przedstawiając go jako twórcę większości socjologicznie istotnych idei marksizmu229. Za najbardziej ważne (i zasługujące na szczegółowe przedstawienie) uznał: marksistowską teorię klas, teorię ideologii, konfliktową koncepcję polityki, teorię rewolucji, a wreszcie stworzoną przez Engelsa teorię stratyfikacji płci. Kolejnym twórcą przynależnym do tej tradycji miał być Max Weber, zainspirowany ideami marksizmu oraz zainteresowany podobną problematyką (kapitalizmu), jednakże lepiej dostrzegający wielowymiarowość życia i społecznych konfliktów, czego wyrazem miała być Weberowska teoria stratyfikacji. Obie inspiracje, marksowsko-engelsowska i weberowska, miały się łączyć w XX-wiecznej teorii konfliktu (C. Wright Mills, Ralf Dahrendorf ) oraz socjologii historycznej (Barrington Moore, Immanuel Wallerstein). Ze skonstruowanej przez siebie tradycji teorii konfliktu Collins wyłączył Simmla, niezbyt wysoko ocenianego z racji przyczynkarskiego charakteru jego dzieła i antysocjalistycznych uprzedzeń. Jak zauważył, twórczość tę włączył w obręb teorii konfliktu dopiero Lewis Coser, czyniąc zeń swą główną inspirację230. Kolejną opisaną przez amerykańskiego autora tradycją teoretyczną socjologii była pominięta w pierwszej wersji dzieła tradycja racjonalno-utylitarystyczna. Jej wcześniejsza nieobecność była o tyle nieprzypadkowa, że chodziło w istocie o dość nowy nurt teoretyczny. Choć jego początki były starsze niż socjologia, sięgając filozofii utylitarystycznej będącej punktem wyjścia ekonomii, dziedzictwo to zostało przez socjologię odrzucone i zapoznane. Wróciło do niej wraz z teoriami wymiany, potem zaś z teoriami racjonalnego wyboru, odnoszącymi się do społecznych rynków: edukacyjnego, pracy, czy też rynku nielegalnych dóbr. Wychodząc z założenia o racjonalności działającej jednostki, dążącej do maksymalizacji własnej korzyści, co klasyczny utylitaryzm uznawał za podstawę solidarności społecznej, teorie te miały obecnie badać głównie ograniczenia racjonalności 229

Randal Collins, Four Sociological Traditions, wyd. cyt., s. 56–62. Tamże, s. 112–116. Collins nie poczynił podobnej uwagi na temat Webera, myśliciela przez długi czas słabiej znanego niż Simmel, którego droga do wpływu i światowej sławy wiodła przez późne amerykańskie przekłady i adaptacje. 230




158

aktora oraz dociekać warunków zapewniających skuteczne współdziałanie ludzi, znajdując zastosowanie w badaniach polityki i stanowiąc podstawę dla formułowania polityki społecznej. Kolejną z opisanych przez Collinsa tradycji teoretycznych jest wysoko przez niego ceniona tradycja durkheimowska. Jej wielce umowna nazwa ujawnia charakterystyczne, dokonane przez autora pominięcie czy przesunięcie interpretacyjne: nie chodzi ani o organicyzm (choć umieszczona w pracy tabela chronologiczna uwzględnia Comte’a i Spencera), ani o równie starą co trywialną ideę społeczeństwa jako wspólnoty moralnej, a rzekomo o nowszą i najbardziej dla socjologii charakterystyczną tradycję teoretyczną, traktującą symbole i społeczne rytuały jako budulec więzi społecznej. W tak stworzonym konstrukcie intelektualnym wydzielił Collins dwie subtradycje, makro- i mikrosocjologiczną. Ta pierwsza miała się skupiać na kwestii solidarności (makro-) społecznej, prowadząc od Montesquieu, przez Comte’a do funkcjonalizmu Parsonsa i Mertona, strukturalizmu Lévi-Straussa, a nawet teorii kapitału kulturowego Bourdieu. Początki subtradycji mikrosocjologicznej, podejmującej problematykę symbolicznego wymiaru instytucji i relacji społecznych, sięgać miały francuskich konserwatystów, dalej zaś przez antropologów społecznych, takich jak James Frazer czy Marcel Mauss, po Ervinga Goffmana, znajdując swe zwieńczenie w durkheimowskiej socjologii nauki231 (w którą to rubrykę wrzucono tak odmiennych autorów, jak Warren O. Hagstrom i David Bloor!232). W opinii Collinsa – nie stroniącego od wyrazistych ocen, dokonywanych w oparciu o wkład ocenianych koncepcji w rozwiązywanie współczesnych problemów teoretycznych – tradycja durkheimowska miała wciąż posiadać szczególne znaczenie, skutecznie wypełniając luki w obrazie rzeczywistości przedstawianym przez teorię konfliktu i potencjalnie stanowiąc spoiwo teoretyczne dyscypliny. Ostatnia z opisywanych przez Collinsa tradycji teoretycznych – mikrointerakcjonistyczna, stanowić miała swoiście amerykański wkład w dorobek dyscypliny. Jej genezę wywodził on z filozofii 231 232

Tamże, s. 182. Tamże, s. 231.




159

pragmatystycznej Charlesa Peirce’a, z dzieła Charlesa H. Cooleya, George’a Herberta Meada, wreszcie zaś faktycznego twórcy symbolicznego interakcjonizmu, Herberta Blumera, całkowicie zignorował zaś Simmlowską inspirację i niemal zupełnie chicagowską socjologię empiryczną233. Tradycja ta miała być jednak otwarta na europejskie wpływy w formie husserlowskiej fenomenologii, inspiracji Alfreda Schütza, który z kolei zainspirował Harolda Garfinkla. Wspomniany także w tym rozdziale Goffman został przez Collinsa przedstawiony jako eksponent tradycji durkheimowskiej i przeciwnik interakcjonizmu, niepotrafiącego podjąć prawdziwie istotnej socjologicznie problematyki i uznawanego przezeń za ślepą uliczkę dyscypliny234. W zamykającym dziełko epilogu podjął Collins kwestię trwania wskazanych przez siebie tradycji w socjologii lat dziewięćdziesiątych. Uznał, że nie wyczerpują one współczesnej socjologii, a ich przedstawiciele toczą między sobą spory. Autor nie oczekiwał, mimo zachodzenia pewnej konwergencji nurtów teoretycznych, by w przyszłości miało nastąpić ich połączenie235. Pracę Collinsa uzupełnia komentowana bibliografia wybranych prac przynależnych do wyróżnionych przez niego tradycji. Teksty zamieszczone w stanowiącym uzupełnienie książki wyborze tekstów źródłowych wiernie odzwierciedlają strukturę opisanych w niej nurtów236. Na tle wcześniejszej literatury na temat klasycznej socjologii i tradycji socjologicznej, książka Randalla Collinsa ma dwie godne uwagi cechy. Po pierwsze, opowiada o tradycji socjologicznej, niemal jawnie konstruując ją z perspektywy współczesnej socjologii. Proces selekcji, zarówno analizowanych autorów i koncepcji teoretycznych, jak i godnych opisania zawartych w nich treści, odbywający się dotąd w ukryciu, stał się niemal jawny. Collins nie musiał więc ukrywać, że bierze z opisywanych teorii to, co jest dla niego najwygodniejsze jako materiał do nakreślenia 233

Tamże, s. 261. Tamże, s. 277–283, 284–289. 235 Tamże, s. 294–295. 236 Randall Collins, Four Sociological Traditions. Selected Readings, wyd. cyt. 234




160

sięgającej współczesności linii rozwojowej wymyślonych przez siebie tradycji teoretycznych. Mógł przeto bez obaw zignorować filozoficzne czy ekonomiczne aspekty dzieła Marksa i Engelsa, nieistotne w świetle dzisiejszej socjologii historycznej, czy też pominąć problematykę charakteru socjologii jako dyscypliny – rozbieżnych koncepcji socjologii głoszonych przez różnych autorów oraz wielości sposobów jej rozgraniczania. Podobne podejście pozwoliło nie tylko skonstruować trwanie, ale też bez przemilczania poradzić sobie i z nieciągłością, dostrzegalną w dziejach tradycji utylitarnej. Kolejny skutek, a zarazem interesujący aspekt Collinsowskiego podejścia, to rezygnacja z idei zamkniętej klasycznej teorii socjologicznej na rzecz konstruowania otwartych tradycji, którym przypisano co prawda klasycznych założycieli, ale które trwają, ulegając istotnym przemianom, aż do współczesności. Ta zaś, jak pokazują dzieje utylitaryzmu, czy do pewnego stopnia mikrointerakcjonizmu, może być ważniejsza od historii. Konsekwentne zastosowanie collinsowskiej perspektywy oznaczałoby ostateczną likwidację obiektu mych dociekań, wyzwalając socjologię z wyobrażonego jarzma jej historii. Autor Four Sociological Traditions na to się jednak nie zdobył, nie odważając się na zupełne odrzucenie przeszłości jako instrumentu uprawomocniającego jego konstrukty – tak, jakby sam wierzył w historyczny charakter swego przedsięwzięcia. Stereotypowa narracja historyczna zdominowała zwłaszcza prolog i epilog książki.

Nowe przekłady. Klasyczna socjologia jako reeksja kryzysów nowoczesności? Upadek komunizmu zastał socjologię polską i czeską w odmiennej kondycji. Polskie nauki społeczne utrzymywały kontakt z nauką zachodnią, zaś polscy uczeni cieszyli się swobodą nieporównywalną do tej, z jakiej mogli korzystać badacze z sąsiednich krajów. Nic więc dziwnego, że dominowało wśród nich zadowolenie z siebie samych i ze stanu dyscypliny. W Czechach dopiero pod koniec lat osiemdziesiątych pojawiły się pierwsze oznaki odwilży – nieśmiałe powroty niektórych „znormalizowanych” uczonych, poprawa poziomu czasopism fachowych i publikowanie sensownych książek naukowych. Choć istniał socjologiczny drugi




161

obieg, warunki pracy jego twórców zasadniczo ograniczały możliwości owocnej twórczości naukowej237. Demokratyczne przemiany roku 1989 w krajach bloku wschodniego umożliwiły stopniowe odradzanie się socjologii, w czym obok weteranów coraz większy udział brała młodsza kadra naukowa. Z czasem ilość i poziom produkcji naukowej w Polsce i Czechach w zasadzie wyrównały się. Jeśli chodzi o dociekania nad historią socjologii, to w Czechach pojawiło się, obok powrotu do studiów nad dziełem Tomáša G. Masaryka, pewne zainteresowanie okresem międzywojennym. W obu krajach przedmiotem niezbyt intensywnych dociekań stały się losy dyscypliny w okresie realnego socjalizmu, niemniej nie nastąpił jakiś wielki powrót do przeszłości. I tu, i tu ukazywały się przekłady niedostępnych dotąd dzieł, przy czym zainteresowanie wielką klasyką było większe w Czechach, gdzie istniała luka spowodowana kilkudziesięcioletnim niedostatkiem; jak się zdaje, silniejsze jest tam także zainteresowanie teorią. Jeśli chodzi o dostępność literatury podręcznikowej, to sytuacja w Czechach wyglądała pod tym względem może nie tragicznie, ale też nie najlepiej. Dostępne były względnie nowe przekłady książek radzieckich autorów, których stylistyka zapewne nie budziła entuzjazmu studentów, niezależnie od ich rzeczywistej przydatności i wartości naukowej, oraz bezużyteczne skrypty Vaňka238. Starsza literatura była nie tylko passé, ale i coraz trudniej dostępna, zaś liczba studentów rosła. Jednak napisanie czy przełożenie nowszej pracy o klasycznej socjologii stanowiłoby przedsięwzięcie dość pracochłonne, a potrzeba nie była najwyraźniej aż tak wielka, skoro dopiero w roku 2004 pojawiło się podobne dzieło, napisane przez autora średniego pokolenia, Jana Kellera239. W tymże roku to samo wydawnictwo wydało i inną książkę na podobny temat – mniejszy 237

Por. Předmluva z roku 1992 w: Miloslav Petrusek, Alternativní sociologie. Úvahy o smyslu sociologie v nealternativní společnosti, Klub osvobozeného samizdatu, Praha 1992 (praca pierwotnie opublikowana w drugim obiegu jako Alternativa. Úvahy o postavení sociologie v nealternativní společnosti pod pseudonimem Petr Grňa), s. 5–8. 238 Ich autor u progu nowej epoki przeistoczył się w apologetę T.G. Masaryka (zob. Antonín Vaněk, TGM. Poselství, Agentura Tip Š, Praha 1992). 239 Jan Keller, Dějiny klasické sociologie, Slon, Praha 2004.




162

i mający nieco odmienny charakter przekład francuskiej książki autorstwa Charlesa-Henry’ego Cuina i Françoisa Gresle’a240. Jeżeli chodzi o Polskę, to potencjalny autor (i wydawca) miałby trudne zadanie, będąc zmuszonym zmierzyć się z dziełem Jerzego Szackiego. Choć dawno zniknęło ono z księgarń, było dostępne w bibliotekach, na dodatek zaś najwyraźniej nie odczuwano potrzeby dzieła nowego. W tej sytuacji logiczne było jego wznowienie, do czego doszło dopiero w roku 2002, jako że autor postanowił poddać je istotnej rewizji. Rok później w Poznaniu ukazał się niskonakładowy przekład niemieckiego podręcznika autorstwa Hermanna Kortego, co zaś ważniejsze, w roku 2004, dwa lata po publikacji nowej edycji Szackiego, mające ugruntowaną pozycję na rynku podręczników i popularnych prac z zakresu nauk społecznych wydawnictwo Zysk i Spółka podjęło ryzyko publikacji nowoczesnego (czytaj: którego treść odpowiadała panującej modzie), amerykańskiego podręcznika George’a Ritzera241. Wśród polskich publikacji warto także wymienić zbiór mający służyć jako czytanka lektur ćwiczeniowych do kursu klasycznej socjologii opartego o podręcznik Szackiego, zredagowany przez Pawła Śpiewaka. Zawarte w nim teksty zarysowują obraz klasycznej socjologii jako samorefleksji społeczeństwa nowoczesnego, wyraźniej niż dzieło Szackiego odbijając postaronowskie i postnisbetowskie wzory uprawiania podobnej twórczości242. Jeśli chodzi o przekłady, to wyglądająca jak skrypt, licząca ponad dwieście stron książka Hermanna Kortego ma bardzo elementarny charakter i jest interesująca jedynie z tego względu, że większość jej zawartości dotyczy socjologii niemieckiej, w tym powojennej. Została przy tym źle przetłumaczona, jest pełna błędów stylistycznych i kolokwializmów 240

Charles-Henry Cuin, François Gresle, Dějiny sociologie, přel. J. Veselý, Slon, Praha 2004. Już po ukończeniu zasadniczego tekstu niniejszej książki pojawiła się w Czechach jeszcze jedna praca na podobny temat, niewielkie Dějiny sociologie autorstwa Miloslava Petruska i zespołu złożonego z jego doktorantów (wyd. Grada, Praha 2011). 241 Hermann Korte, Wprowadzenie do historii socjologii, przeł. A. Prochotta-Miłek, Fundacja Naukowa im. Floriana Znanieckiego, Poznań 2003; George Ritzer, Klasyczna teoria socjologiczna, przeł. H. Jankowska, Zysk i S-ka, Poznań 2004. 242 Paweł Śpiewak (red.), Klasyczne teorie socjologiczne, PWN, Warszawa 2006.




163

oraz niechlujnie opracowana redakcyjnie243. Z kolei starannie wydana praca Ritzera Klasyczna teoria socjologiczna, dzieło znanego uczonego i jeden z najbardziej popularnych podręczników klasycznej socjologii, należy do zupełnie innej kategorii. Jej autor, urodzony w roku 1940 w Nowym Jorku absolwent psychologii i zarządzania, zatrudniony na Uniwersytecie Maryland, szerzej znany jest przede wszystkim jako autor popularnej, opublikowanej rok po Klasycznej teorii socjologicznej, książki Makdonaldyzacja społeczeństwa244, a także przystępnych podręczników teorii socjologicznej. Pierwsze amerykańskie wydanie książki Ritzera zostało opublikowane w roku 1992, przy czym treść późniejszych edycji była, przy zasadniczo niezmienionym układzie i formie, sukcesywnie rozszerzana o kolejne rozdziały245. Jako że zmiany te odbijają ewolucję kanonu klasycznej socjologii, wspomnę o nich, omawiając polskie wydanie, bazujące na rozszerzonej wersji z roku 2002. Stosunkowo obszerna, licząca prawie trzysta sześćdziesiąt stron dwukolumnowego druku książka składa się z dwóch części, poprzedzonych Słowem wstępnym, informującym o modyfikacjach wprowadzonych w jej trzecim amerykańskim wydaniu. Część pierwsza, składająca się z dwóch rozdziałów, ma charakter wprowadzenia. Na wstępie autor zdefiniował przedmiot swego zainteresowania: „Przez klasyczną teorię socjologiczną rozumiemy teorie charakteryzujące się szerokim zakresem zagadnień, o dalekosiężnych ambicjach, powstałe albo w klasycznym okresie europejskiej socjologii (mniej więcej od początku XIX do pierwszych lat XX wieku), albo też wywodzące się z tego okresu i jego kultury”. Choć jest w książce mowa i o nowszych teoriach, to zdaniem Ritzera „większość ich źródeł znajduje się w epoce klasycznej i w europejskiej teorii intelektualnej”246. Autor wymienił siły społeczne, które miały oddziaływać na rozwój socjologii 243

Hermann Korte, Wprowadzenie do historii socjologii, por. np. s. 41, 57. George Ritzer, Makdonaldyzacja społeczeństwa, przeł. S. Magala, Muza, Warszawa 1999. W tekście mowa jest oczywiście o dacie pojawienia się oryginalnych edycji obu dzieł. 245 George Ritzer, Classical Sociological Theory, McGraw-Hill, New York 1992. 246 George Ritzer, Klasyczna teoria socjologiczna, wyd. cyt., s. 14 i 14–15. 244




164

– rewolucje polityczne, rewolucję przemysłową, kapitalizm – i wiele innych, od socjalizmu po urbanizację i rozwój nauki. Opisał również prądy umysłowe nań oddziałujące (takie jak oświecenie i konserwatywna reakcja na nie) oraz dokonał przeglądu teorii socjologicznej w różnych krajach i jej wybranych nurtów. Na koniec podkreślił aktualność klasycznej teorii, mającej jego zdaniem nie tylko historyczne znaczenie. Za Edwardem Tiryakianem Ritzer podał trzy kryteria, mające pozwolić rozpoznać klasyczną teorię. Po pierwsze, ma ona stanowić lekturę obowiązkową, która ukazuje „potęgę i wyobraźnię analizy socjologicznej”, po drugie, zachowuje użyteczność dla współczesnych teoretyków i badaczy, po trzecie zaś, „jest na tyle bogata i głęboka, że stanowi lekturę, do której wracają i dojrzali socjologowie”. Jako dowód przywołał współczesny użytek czyniony z Durkheima oraz nowe interpretacje jego prac, jak też dzieł Simmla, Marksa i Webera247. W dalszej części tekstu omówiony został późniejszy okres rozwoju myśli socjologicznej, w tym zwłaszcza amerykańskiej, od recepcji Spencera po współczesność. Oba rozdziały wstępne zawierają ramki z krótkimi, ilustrowanymi biografiami wybranych, nieopisywanych w dalszej części pracy uczonych oraz tabele chronologiczne. Druga, zasadnicza, część pracy zawiera kilkunasto-, kilkudziesięciostronicowe rozdziały poświęcone ideom wybranych twórców klasycznej socjologii. Ritzer starał się w nich systematycznie przedstawić ich koncepcje i najbardziej znaczące pomysły teoretyczne, pomijając raczej założenia metateoretyczne i pomysły dotyczące postulowanego charakteru i roli socjologii, ich struktura bywa więc zróżnicowana. W każdym z tych rozdziałów są ramki z ilustrowanymi biogramami, zawierającymi raczej anegdoty niż systematyczną prezentację życia i dzieła opisywanych postaci. Pierwszy z rozdziałów poświęcony jest Comte’owi, kolejne zaś – Spencerowi, Marksowi (Engels jest w zasadzie nieobecny, a nota biograficzna przypisuje mu jedynie podrzędną rolę), Durkheimowi, Weberowi, a także Simmlowi.

247

Tamże, s. 36.




165

Znamienna jest obecność w późniejszych wydaniach rozdziału napisanego przez Patricię Madoo Lengerman i Jill Niebrugge-Brantley, a poświęconego pierwszym kobietom w socjologii. Została w nim przedstawiona postać Harriet Martineau jako reprezentantki założycielskiego pokolenia socjologów oraz amerykańskie autorki młodszego pokolenia: Charlotte Perkins Gilman, krąg socjolożek z Chicago z Jane Addams na czele, a także dwie czarnoskóre badaczki, Anna Julia Cooper i Ida Wells-Barnet. W rozdziale opowiedziano także o dwóch europejskich uczonych, Marianne Weber (czyżby z racji jej związku z Maxem Weberem?248) i Beatrice Potter Webb. Choć autorki zadeklarowały, że napisany przez nie tekst stanowi przedsięwzięcie zmierzające do świadomej przebudowy dyscyplinarnej tradycji, w rzeczywistości różnica między budowaniem nowej tradycji a służącym (głównie) innym celom badaniem historycznym uległa w nim pewnemu rozmyciu249. Po rozdziale na temat pierwszych socjolożek następuje (dodany w wydaniu z roku 2002) rozdział dotyczący Thorsteina Veblena, a potem również nieobecny w pierwszym wydaniu rozdział poświęcony Karlowi Mannheimowi. Dalej Ritzer umieścił omówienia dzieła i twórczości Meada, Schütza oraz Parsonsa. Zamyka pracę dodatek zatytułowany Metateoretyzowanie w socjologii i metateoretyczny schemat analizowania teorii socjologicznej, gdzie Ritzer uznał socjologię za naukę wieloparadygmatyczną, ale przywołując idee przedstawione we własnych, wcześniejszych pracach teoretycznych (w późniejszych edycjach umieszczając tam nawet własny quasi-biogram ze zdjęciem!) wypowiedział się za jej ujednoliceniem. Praca Ritzera ma luźną strukturę narracyjną, w zasadzie rozpadając się na słabo powiązane rozdziały, omawiające twórczość uporządkowanych 248

Lista wymienionych przez autorki socjolożek raczej nie była konstruowana ze względu na ich znaczenie dla rozwoju dyscypliny, czego dowodzi brak tak znaczącej postaci jak Jeanne Weill. 249 George Ritzer, Klasyczna teoria socjologiczna, wyd. cyt., s. 199. Świadectwem rozmycia granicy między badaniem tego, co było, a konstruowaniem tradycji może być chociażby stwierdzenie: „Do niedawna nazwisko Martineau figurowało w annałach socjologii wyłącznie jako tłumaczki dzieł Comte’a. Można jednak wysunąć hipotezę, że to ona była pionierką socjologii – jej «matką założycielką»” (tamże, s. 202–203).




166

mniej więcej chronologicznie uczonych. Jednocześnie łatwość i jednoznaczność dokonywania przez autora ocen zdradza obecność idei kumulatywności wiedzy i postępu naukowego – skądinąd jasno wyraża to dodatek głoszący ideał teoretycznego zjednoczenia dyscypliny. Podobnie jak większość tego typu twórczości, Klasyczna teoria socjologiczna zdradza brak szczególnego zainteresowania autora historycznym rozwojem socjologii jako swoistej dyscypliny naukowej. Choć w rozdziale na temat Marksa postawił Ritzer pytanie, czy był on socjologiem, miast odpowiadać na nie, zajął się kwestią, czy był on tylko ideologiem, czy też raczej (lub: również) naukowcem. Pisząc o innym niesocjologu, Meadzie, zrelacjonował jego koncepcję, odbiegającą swym charakterem od pozostałych, pomijając kwestię jej związków z socjologią i jej znaczenia dla dyscypliny250. Jak zapowiada to już tytuł, książka dotyczy wąsko pojmowanej teorii, autor niewiele uwagi poświęca wizjom charakteru i roli czy też instytucjonalnym dziejom dyscypliny. Klasyczna teoria socjologiczna stanowi więc tuzinkową, choć bez wątpienia solidną i dobrze napisaną, a w konsekwencji nader użyteczną z dydaktycznego punktu widzenia prezentację jednego z wariantów kanonu klasyków socjologii, dodatkowo opatrzoną banalnymi rozważaniami na temat roli i perspektyw klasycznej i współczesnej teorii socjologicznej. Tym, co czyni książkę Ritzera godną uwagi – co nie znaczy unikalną w kontekście współczesnej nauki anglosaskiej – jest nie jej dydaktyczna użyteczność, a fakt włączenia do grona klasyków socjolożek, a nawet socjolożek członkiń mniejszości rasowej: czarnoskórych Amerykanek. Podobny zabieg, choć na pierwszy rzut oka ryzykowny, jest w istocie ani mniej, ani bardziej uprawniony od chociażby uczynienia przez Raymonda Arona klasycznego socjologa z Montesquieu albo de Tocqueville’a. Wśród opublikowanych w ostatnim okresie w Polsce i w Czechach przekrojowych prac o historii socjologii wyróżniają się swym charakterem Dějiny sociologie („Historia socjologii”) napisane przez dwójkę autorów – Charlesa-Henry’ego Cuina, socjologa z Bordeaux i paryskiego politologa Françoisa Gresle’a. Ich niewielka, licząca 263 strony, książka 250

Tamże, s. 109, 263–278.




167

stanowi próbę skrótowego naszkicowania dziejów dyscypliny. Składa się ona z dwóch mniej więcej równych części, w wersji oryginalnej stanowiących dwie osobne publikacje, dotyczące odpowiednio okresu sprzed i po roku 1918 aż do 1990251. Pierwszą z nich otwiera rozdział o ideologiach wyrosłych z rewolucji francuskiej, pozytywizmie we Francji (Comte) i w Anglii (Spencer), statystyce i matematyce społecznej, wreszcie zaś o twórczości de Tocqueville’a i socjalizmie, z marksizmem włącznie. Dalej opisano kontekst instytucjonalny nauk społecznych we Francji, szkole Le Playa, a także mowa jest o domniemanych źródłowych paradygmatach XIX-wiecznej socjologii – biologizmie, organicyzmie, kontraktualizmie oraz o filozofii Diltheya. Następny rozdział dotyczy dziejów nauk społecznych Francji i Niemiec w latach 1890–1918 odczytanych jako swoisty dialog, przy czym idee i instytucje socjologii we Francji zostały szczegółowo przedstawione, podczas gdy o Niemczech napisano dość skrótowo. Ostatni rozdział dotyczy socjologii w wybranych krajach: Belgii, Rosji, Włoszech, ponownie Francji (tym razem mowa jest o dziedzictwie Le Playa) i Wielkiej Brytanii, a wreszcie o początkach socjologii amerykańskiej. Drugą część książki otwiera opis nauki okresu międzywojennego we Francji po śmierci Durkheima, w Niemczech (stosunkowo obszerny fragment, w którym mowa i o nieczęsto wspominanych autorach, jak Hans Freyer czy Othmar Spann252), a wreszcie w Stanach Zjednoczonych. Drugi rozdział opowiada o powojennym „złotym wieku” socjologii amerykańskiej, w szczególności o paradygmacie sondażowym i o funkcjonalizmie, o rozwoju nauki francuskiej, a wreszcie o instytucjonalizacji dyscypliny w kontekście światowym, przy czym jedną stronę poświęcono socjologii krajów komunistycznych, jeden akapit zaś Ameryce Łacińskiej. Ostatni rozdział to panorama socjologii po roku 1968 w krajach anglosaskich, we Francji oraz w reszcie świata (dwa akapity, w których pojawiają się odwołania do wyżej wspomnianych

251 252

Charles-Henry Cuin, François Gresle, Dějiny sociologie, wyd. cyt. Tamże, s. 149.




168

krajów253). Każdą z części kończy tabela chronologiczna, ukazująca na tle wydarzeń polityki dzieje socjologii w latach 1789–1917 i 1918–1992. Mimo niewielkiej objętości praca ma wyraźnie podręcznikowy charakter, co podkreśla obecność ramek zawierających informacje biograficzne, dygresje o charakterze merytorycznym, czy też cytaty, ilustrujące lub kontrapunktujące główny tekst. Mimo to zawartość książki nie ogranicza się do dziejów klasycznych teorii. Cuin i Gresle pamiętali i o mniej dziś znanej twórczości naukowej, przede wszystkim zaś jako bodaj jedyni z omawianych tu autorów starali się ukazać współzależność przemian idei i dość dokładnie – jak na niewielką objętość pracy – opisanego rozwoju instytucji naukowych; można tu znaleźć wzmianki na temat wybranych przedsięwzięć badawczych. Całość składa się w rezultacie na opowieść o losach dyscypliny rozwijającej się w zasadzie w dobrym kierunku (czy może raczej: „w dobrych kierunkach”), mimo trudności, jak niejasny status dyscyplinarny, utrudniona instytucjonalizacja czy ślepe uliczki rozwoju teoretycznego254. Zrodzona z ducha rewolucji francuskiej, ale też odzwierciedlająca konserwatywną nań reakcję, z początku niedookreślona teoretycznie i instytucjonalnie przerodziła się w samoświadomą, choć wieloparadygmatyczną dyscyplinę naukową. Na uwagę zasługuje obecność w dziele wzmianek, choćby i zdawkowych, o socjologii w semiperyferyjnych krajach i regionach. Cena, jaką Cuin i Gresle zapłacili za próbę opisania w niewielkiej objętości tekście dziejów, a nie tylko historii/klasycznej teorii socjologicznej, okazała się jednak niebagatelna. Stanowi nią zdawkowość i brak wnikliwej analizy, czy chociażby dokładnego opisu którejkolwiek ze wzmiankowanych teorii, może z wyjątkiem Durkheima. Sporo jest w książce chaosu, co także, przynajmniej częściowo, jest skutkiem lakoniczności. Skalę tych problemów pogłębiło jeszcze skupienie się na opisanych nazbyt szczegółowo, nawet jak na książkę przeznaczoną dla francuskiego czytelnika, dziejach francuskich nauk społecznych. Jednym z najambitniejszych i jak dotąd ostatnim opublikowanym w Polsce lub w Czechach dziełem na temat klasycznej socjologii pozostają 253 254

Tamże, s. 230. Tamże, s. 70, 149–150.




169

wydane pod koniec 2004 roku Dějiny klasické sociologie („Historia klasycznej socjologii”) autorstwa Jana Kellera (ur. 1955)255. Keller ukończył w roku 1979 studia socjologiczne i historyczne na uniwersytecie w Brnie (noszącym w czasach jego studiów imię nie Masaryka, a Jana Evangelisty Purkyně), gdzie od 1983 roku pracował, dopóki w roku 2000 nie został profesorem na uniwersytecie w Ostrawie. Jan Keller to dziś jedna z bardziej znanych postaci czeskiej socjologii. Po części przyczyną tego jest jego uczestnictwo w życiu publicznym – proekologiczne i lewicowe zaangażowanie polityczne – ale najważniejsza wydaje się niezwykle intensywna aktywność publikacyjna. W momencie wydania Dějin klasické sociologie Keller był już autorem kilku samodzielnych książek, w tym popularnego podręcznika, a właściwie paperbackowego wprowadzenia do socjologii. Jego dzieła były zazwyczaj napisane przystępnym językiem, ich treść zaś stanowi świadectwo zamiłowania do oryginalnych, efektownych pomysłów. Tematyka była dość zróżnicowana, nie ulega jednak wątpliwości, że autora interesowało nie tylko życie społeczne, ale także osobliwości jego własnej dyscypliny, choć nie jej historia256. Licząca ponad pięćset stron sporego formatu książka Kellera wydaje się różnić od wcześniej omówionych opowieści o klasycznej socjologii. Strukturę narracji wyznacza w niej paralela między domniemanym współczesnym kryzysem społecznym, związanym z transformacją społeczeństwa zorganizowanej nowoczesności w społeczeństwo sieci a rozwojem (i kryzysami społecznymi) towarzyszącymi narodzinom społeczeństwa nowoczesnego. Jako że jego powstaniu i przemianom towarzyszyło powstanie i rozwój mającej je komentować teorii socjologicznej, wywód zbudowany został na podwójnej paraleli: w jakiś sposób podobnych do siebie dawniejszych i obecnego kryzysu nowoczesności oraz klasycznej i współczesnej teorii socjologicznej, która także opisuje i dokonuje interpretacji głębokiej zmiany społecznej. W ten sposób dzieło klasycznych autorów miałoby się przyczyniać do zrozumienia współczesnego 255

Jan Keller, Dějiny klasické sociologie, wyd. cyt. Jan Keller, hasło w: Wikipedie. Otevřená encyklopedie, http://cs.wikipedia.org/ wiki/Jan_Keller; Jan Keller, Úvod do sociologie. Čtvrté, rozšířené vydání, Slon, Praha 1997; Jan Keller, Dvanáct omylů sociologie, Slon, Praha 1995. 256




170

społeczeństwa. Klasyczna teoria socjologiczna jawiła się Kellerowi jako prekursorka współczesnej teorii, jego zdaniem stanowiącej produkt cechującego się ciągłością rozwoju myśli socjologicznej257. Społeczeństwo nowoczesne to dla Kellera rezultat procesów indywidualizacji i postępującej dyferencjacji podsystemów. By opisać sekwencję jego zmiany, której towarzyszyć miały przemiany form myśli społecznej, odwołał się on do periodyzacji dokonanej przez niemieckiego socjologa, Petera Wagnera. Wyróżnił on dwa etapy rozwoju społeczeństwa nowoczesnego, przy czym przejścia między nimi miały mieć charakter kryzysów. Od końca XVIII wieku do dwóch trzecich wieku XIX panować miała ograniczona liberalna nowoczesność, stanowiąca wynik rewolucji przemysłowej i politycznej, przy czym szerokie masy pozostawały wówczas jeszcze na marginesie życia społecznego. Zorganizowana nowoczesność, trwająca od końca XIX do dwóch trzecich XX wieku, oznaczała ich inkluzję, której wszakże towarzyszył proces biurokratyzacji. Zdaniem Kellera faza ta miała dobiec końca, czemu towarzyszył kolejny kryzys, mający zwiastować nadejście społeczeństwa sieci. Widziana na tym tle socjologia jawiła się jako społeczna refleksja nowoczesności, przy czym jej geneza wiązała się z dwoma prądami ideowymi, z których czerpała inspirację – oświeceniem i konserwatyzmem258. Zarysowana powyżej wizja genezy nowoczesności i społecznej genezy socjologii stanowi temat pierwszego rozdziału, po których następują kolejne, opowiadające już o twórczości poszczególnych klasycznych teoretyków. Ważniejszym z nich poświęcono osobne rozdziały liczące od trzydziestu kilku (Comte czy Simmel) po ponad pięćdziesiąt (Weber) stron, mniej ważnym – podrozdziały w rozdziałach o przekrojowym charakterze. Rozdziały monograficzne mają zasadniczo standardową strukturę, składając się z liczących nie więcej niż stronę podrozdziałów zawierających dość zdawkowe informacje na temat lokalnego kontekstu społeczno-politycznego, niewiele obszerniejszych omówień życia i dzieła opisywanych autorów, następnie zaś podrozdziałów dotyczących kolejno: wpływów, które na nich oddziaływały, głównych prac, pojęć 257 258

Jan Keller, Dějiny klasické sociologie, wyd. cyt., s. 11. Tamże, s. 13–50.




171

i koncepcji (najczęściej opisywanych w jednym podrozdziale), charakteru wyznawanych przez nich wizji społeczeństwa, ich antropologii, koncepcji socjologii, a wreszcie wpływu, jaki mieli wywrzeć na myśl socjologiczną. Pierwszy z nich poświęcony został Auguste’owi Comte’owi, a drugi Karolowi Marksowi259. Kolejny nosi tytuł Sociologie omezené liberální modernity („Socjologia ograniczonej liberalnej nowoczesności”) i w bardziej skrótowy sposób informuje o twórczości Alexisa de Tocqueville’a, Pierre’a Proudhona i Herberta Spencera; podrozdział poświęcony temu ostatniemu jest najdłuższy, licząc prawie dwadzieścia stron, a jego zawartość jest zorganizowana podobnie jak treść rozdziałów o charakterze monograficznym. Dalej autor pisze o socjologii zorganizowanej nowoczesności. Jej opis, oprócz omówienia charakteru epoki, obejmuje twórczość Ferdinanda Tönniesa, nurtu organicystycznego (faktycznie większość miejsca zajmuje streszczenie twórczości Paula von Lilienfelda), psychologizmu (gdzie mowa jest o dziełach Cooleya, Tarde’a oraz najobszerniej omówionego Le Bona), a wreszcie prace Lestera Franka Warda i Roberta Michelsa. Kolejne rozdziały monograficzne poświęcono dziełom Émila Durkheima, Maxa Webera, Vilfreda Pareto oraz Georga Simmla. Odmienny charakter ma rozdział dziesiąty. Jan Keller przywołał w nim koncepcję refleksyjnej modernizacji Ullricha Becka. Niemiecki autor zwrócił uwagę na autodestrukcyjny potencjał nowoczesności oraz uznał, iż nowa, następująca po fazie prostej nowoczesności, faza modernizacji refleksyjnej przynosi niebezpieczne zmiany, których nie można rozpoznać, stosując nieadekwatne już kategorie pojęciowe prostej nowoczesności. Inaczej niż Beck Keller sądził, że socjologia zawsze rozpoznawała destrukcyjny potencjał nowoczesności i próbowała odpowiedzieć na pytanie, jak uniknąć samozagłady 260. Zwrócił więc uwagę, że Comte widział niebezpieczeństwo czyhające w chaosie ideowym, Marks dostrzegał autodestrukcyjny charakter kapitalizmu, de Tocqueville zwracał 259 Choć są u Kellera wzmianki o współpracy i napisanych wspólnie dziełach, zasadniczo skupił się on na życiu, dziełach i ideach samego Marksa, traktując go jako głównego autora opisywanych koncepcji. 260 Tamże, s. 365.




172

uwagę na zagrożenia stanowiące efekty uboczne społecznej równości. Nawet na pozór optymistyczny Spencer widział w społecznej ewolucji zagrożenie dla jednostki, Durkheim zaś bał się dezintegracji społeczeństwa. Dla Pareto istotnym zagrożeniem miał być samodestrukcyjny charakter rozumu, Weber obawiał się „żelaznej klatki konieczności”, Simmla zaś martwił rozwój i ekspansja bezosobowych form życia społecznego. Keller nie poprzestał na pokazaniu domniemanej dalekowzroczności klasycznej socjologii, potrafiącej dostrzec zagrożenia wbudowane w projekt nowoczesności i nawiązał do Roberta Nisbeta, nieprzypadkowo nazywając kolejny rozdział Sociologická tradice („Tradycja socjologiczna”). Zapożyczył odeń pomysł użycia par przeciwstawnych pojęć: wspólnota – stowarzyszenie, autorytet (w taki sposób Keller przełożył Nisbetowską authority) – władza, status – klasa społeczna oraz świętość – świeckość do wyznaczenia pola teoretycznego klasycznej socjologii jako nauki o społeczeństwie nowoczesnym. Jak widać, czeski autor odrzucił opozycję alienacji i postępu, aczkolwiek tę pierwszą zachował w swym instrumentarium jako ważne narzędzie pojęciowe do analizy społeczeństw posttradycyjnych. Ze swej strony przekonstruował i rozbudował Nisbetowski schemat tak, by opozycyjne pary, odpowiadające jego zdaniem instytucjom społeczeństwa tradycyjnego i nowoczesności zorganizowanej, uzupełnić o kategorie ujmujące ograniczoną nowoczesność oraz społeczeństwo sieci. Dalej spróbował użyć Nisbetowskich opozycji, przekształconych w triady przez dodanie własnych kategorii opisujących społeczeństwo sieci (kolejno: sieci, samokontroli, niezakotwiczenia i deregulacji) jako instrumentu pozwalającego uchwycić istotne przemiany społeczne ostatnich dwóch stuleci; osobno zajął się także problemem alienacji261. W ostatnim, podsumowującym, rozdziale Keller wyraził opinię, że napięcia charakterystyczne dla całej epoki nowoczesnej, w tym w szczególności napięcie między indywidualizacją i dyferencjacją, są trwale obecne w życiu społecznym. Miało to stanowić przesłankę wciąż niepodważalnej wartości klasycznej teorii socjologicznej: „Klasyczna teoria w stosunku do okresu swego powstania pod 261

Tamże, s. 391 i dalej.




173

żadnym względem się nie zestarzała. Procesy, które w swych analizach nowoczesności ujawniali klasycy myśli socjologicznej, są ciągle w ruchu, ich diagnoza jest stale adekwatna”262. Poza rozdziałami merytorycznymi praca Jana Kellera zawiera ponadpięćdziesięciostronicowy dodatek biograficzny, zawierający notki na temat prawie setki, jak to określił, „innych socjologów i postaci socjologicznie relewantnych”263. Książkę dopełnia bibliografia, ewidentnie pomyślana jako pomoc dydaktyczna, zawierająca między innymi informację o dziełach przetłumaczonych na język czeski. Jeśli chodzi o formę edytorską, to wyglądem dzieło przypomina starsze podręczniki: z jednej strony nie zawiera żadnych ramek, nie wspominając o ilustracjach, z drugiej jednak strony jest w niej minimalna liczba (harwardzkich) przypisów. Odpowiada to treści merytorycznych rozdziałów książki, zawierających bardziej opisy niż analizy opisywanych koncepcji. Dějiny klasické sociologie zawierają opisy twórczości dwunastu postaci, trzynastce zaś autor poświęcił więcej niż wzmiankę. Godny uwagi jest użyty sposób określenia klasycznej socjologii jako zamykającej się w wyraźnie określonych ramach czasowych, umownie wyznaczanych datami 1789–1918. Wyraziste wyznaczenie granic czasowych nie dokonało się w oparciu o refleksję nad naturą i charakterem „klasyczności”, o „socjologiczności” nie wspominając – żadna z tych kwestii nie jest w książce rozważana. Przedstawiony w dziele Kellera zawężony kanon klasyków nie odbiega zasadniczo od tego, co zazwyczaj można znaleźć we współczesnych pracach; co prawda są tu i rzadziej przywoływane postacie, jak chociażby Proudhona, nawet jeśli nie poświęcono im samodzielnych rozdziałów. Czynnik organizujący opowieść stanowi porządek historycznych przemian społeczeństwa nowoczesnego. Zarazem porządek etapów rozwojowych miał odpowiadać przemianom myśli teoretycznej, które stanowiły refleksję nad zmieniającą się rzeczywistością i pozwolił się nałożyć na twórczość następujących po sobie generacji socjologów. Choć, tak jak w większości podobnych książek, wywód 262 263

Tamże, s. 435. Tamże, s. 447.




174

rozpada się na uporządkowane co prawda, ale odrębne i w zasadzie nie powiązane z sobą narracje o dziele poszczególnych uczonych, ich związek jest nieco silniejszy niż zwykle. Jest tak dzięki pełniącym częściowo rolę wprowadzeń do myśli społecznej opisywanej epoki rozdziałom o charakterze przekrojowym, omawiającym twórczość kilku autorów, a zwłaszcza dzięki zajmującym niemal jedną trzecią merytorycznej części książki rozdziałom na temat nowoczesności i/lub jej relacji z refleksją socjologiczną. W ten sposób bardziej niż jakąkolwiek inną można ją nazwać opowieścią historyczną. Rzecz jasna, nie przesądza to kwestii rodzaju owej historii i charakteru czasu, w jakim została zakotwiczona. Interesującym efektem użycia narodzin i przemian nowoczesności jako ramy strukturyzującej opowieść o dziejach socjologii stało się porzucenie wigowskiej wersji historii dyscypliny i uwolnienie książki od sorokinizmu nakazującego jednoznacznie oceniać opisywane teorie jako mniej lub bardziej odpowiadające prawdzie, względnie najlepiej (lub najgorzej) przyczyniające się do prawidłowego rozwoju dyscypliny. Koncepcja książki Kellera, w której socjologię potraktowano jako refleksję nad społeczeństwem nowoczesnym, sugeruje jej socjologiczny charakter, ujawniający współzależności między ideami naukowymi i życiem społecznym. W istocie praca czeskiego autora nie ma nic wspólnego z analizą socjologiczną – w każdym razie nie z tego typu analizą idei naukowych. Teoretycznie rzecz biorąc, socjologiczna analiza zależności między nauką a badaną przez nią rzeczywistością społeczną mogłaby obejmować związki między teorią socjologiczną i przynajmniej trzema różnymi typami bezpośredniego kontekstu społecznego, w którym powstają idee naukowe, a także jej stosunek do szerszego kontekstu społecznego. Dociekania dotyczące bezpośredniego kontekstu idei naukowych mogą obejmować analizę biograficzną, instytucjonalną (obejmującą zarówno formalne instytucje naukowe, jak i niesformalizowane, acz ustalone praktyki wytwarzania wiedzy), względnie dotyczyć ich tła intelektualnego. Opisując twórczość poszczególnych klasycznych socjologów, Keller poświęcił nieco miejsca pierwszemu z nich, traktując go jednak zdawkowo i nie przypisując mu żadnej funkcji interpretacyjnej, w przeciwieństwie chociażby do Cosera, którego książkę Historia nieco




175

przypomina jeśli chodzi o strukturę rozdziałów. Żadnej uwagi nie poświęcono historii instytucjonalnej, w przypadku dyscypliny takiej jak XIX-wieczna socjologia, dopiero szukającej swego miejsca w instytucjach akademickich, będącej jednym z kluczowych czynników określających charakter produkcji naukowej. Badanie kontekstu ideowego zostało sprowadzone do schematycznej (i, jak to zazwyczaj bywa, miewającej hipotetyczny i spekulatywny charakter) analizy wpływologicznej, a więc także w istocie zmarginalizowane. Jeśli chodzi o szerszy kontekst, to opis zmian rzeczywistości społecznej następujących w czasie, w którym powstawały opisywane teorie, w żadnym stopniu nie dowodzi, że pozostają one z nią w jakimś godnym uwagi związku264. Relacje między rzeczywistością (czytaj: jej obrazem, jaki się jawi piszącemu wiek, dwa po opisywanych wydarzeniach!) a odnoszącą się do niej teorią mogą być różnorodne: może ją ona zasadniczo trafnie odbijać, czy przynajmniej, jak zdaje się zakładać Keller, identyfikować jej kluczowe aspekty, może jednak również dokonywać jej mispercepcji (ściśle rzecz biorąc, opisywać ją w sposób, który uchodzi za takową z dzisiejszego punktu widzenia), ale też po prostu ją ignorować! Odwołując się do klasycznej socjologii łatwo dowieść, że częściej od pierwszej można spotkać drugą lub trzecią ze wskazanych sytuacji: idee XIX-wiecznego organicyzmu nie miały nic wspólnego z realiami społeczeństwa rozdzieranego konfliktem klasowym, a domniemane wyobrażenia zbiorowe, którymi zajmował się Durkheim, nie stanowią niezbędnego spoiwa społeczeństwa. Jak pokazała Raewyn Connell, jeżeli modernizacja rzeczywiście stanowiła problem – matkę wszystkich problemów XIX wieku, to ówczesnym socjologom udało się to w jakiś sposób skutecznie zignorować, o wiele więcej zainteresowania poświęcając opozycji między cywilizacją metropolii a prymitywnymi Innymi z jej peryferiów265. Nie wspominając o tym, że podobna analiza winna się odnosić do jakichś konkretnych społecznych realiów, które ewentualnie mogła odzwierciedlać opisana twórczość naukowa. 264 Pojęcia „rzeczywistości społecznej” używam w liczbie pojedynczej, jednoznacznie odróżniając ją od refleksji na jej temat jedynie gwoli czytelności wywodu. 265 Raewyn Connell, Why is Classical Theory Classical, wyd. cyt., s. 1515–1519.




176

Te zaś czeski autor – ponownie inaczej niż Coser – opisał w zdawkowy sposób, na ich miejsce podstawiając ogólnikowy, zmodyfikowany przez siebie Wagnerowski schemat rozwoju nowoczesności, nie zastanawiając się, w jakim stopniu odnosił się on do konkretnych społecznych realiów Włoch, Francji, Niemiec czy Stanów Zjednoczonych. Jak więc widać, miejsce analizy relacji między ideami naukowymi a realiami społecznymi zajmuje u Kellera analiza ideologiczna w durkheimowskim sensie tego słowa: rozbiór relacji między teorią społeczną a pojęciami służącymi do opisu życia społecznego266. Charakterystyczne, że największe zainteresowanie czeskich recenzentów, którzy przychylnie przyjęli Dějiny klasické sociologie, wzbudził właśnie ten jej aspekt – Kellerowskie pojęcie nowoczesności. Choć docenili też solidne opisy klasycznej teorii, problematyczność relacji między rozwojem myśli socjologicznej a modernizacją nie zaprzątała ich uwagi267. Nic zresztą dziwnego, w końcu przekonanie o ich związku to nie wymysł autora dzieła, a jeden z kluczowych autostereotypów współczesnej socjologii.

O czym i w jaki sposób opowiadają analizowane książki? Dzieje opowieści o historii/klasycznej socjologii liczą już z górą wiek, przy czym w Polsce i Czechach podobne narracje powstają od bez mała dziewięćdziesięciu lat, w trakcie których zmianie ulegała zarówno ich forma, jak i treść. Chodzi o sześć, osiem dzieł (zależnie od tego, jak liczyć dwa tomy historii socjologii Chalupnégo oraz dwie, opublikowane osobno, prace o socjologii „burżuazyjnej” i marksistowskiej autorstwa Vaňka), cechujących się sporym zróżnicowaniem, jeśli chodzi o przeznaczenie, oczekiwanych czytelników, czy chociażby objętość. 266

Émil Durkheim, Zasady metody socjologicznej, przeł. J. Szacki, PWN, Warszawa 2000, s. 42–52. 267 Radim Marada, Sociologie jako krizová disciplína; Jiří Musil, Poznámky ke Kellerovu pojetí moderní společnosti a modernity; Jadwiga Šanderová, recenzja z: Charles-Henry Cuin, François Gresle, Dějiny sociologie, Slon, Praha 2004., Jan Keller, Dějiny klasické sociologie, Slon, Praha 2004 i Marc Montoussé, Gilles Renouard, Přehled sociologie, Portál, Praha 2005, wszystkie w: „Sociologický časopis”, nr 1/2006.




177

W tej sytuacji próba potraktowania ich jako materiału pozwalającego opisać charakter i ewolucję propagowanych wyobrażeń o przeszłości dyscypliny – względnie cechy i przemiany określonego typu pisarstwa naukowego w Polsce i w Czechach – stanowi zadanie tyleż trudne, co ryzykowne. Niemniej poczynienie podstawowych obserwacji dotyczących rzeczy tak rzucających się w oczy, jak zakres i ilość omawianego materiału nie wymaga złożonych narzędzi analitycznych ani nawet specjalnej spostrzegawczości. Jak łatwo zauważyć, wbrew tytułom mogącym sugerować, że problematykę omawianych prac stanowi historia socjologii jako taka, jak to miało miejsce w przypadku Chalupnégo (a w pewnym sensie i Kellera) czy też jej problemy i metody badawcze, wspomniane w tytule książki Szczepańskiego, wszystkie one dotyczyły jedynie tego, do czego odsyłał tytuł dzieła Jerzego Szackiego: historii myśli socjologicznej. W istocie najczęściej chodziło nie tyle nawet o myśl socjologiczną, co o wielką teorię, niekoniecznie socjologiczną w ścisłym znaczeniu tego słowa. Rozwój socjologii jako nauki omawiany był tylko w książce Chalupnégo i w pierwszym wydaniu pracy Szczepańskiego, acz jedynie skrótowo i tylko w odniesieniu do wybranych krajów. Godna podkreślenia jest gradacja idei i postaci prezentowanych w omawianych (i w innych podobnych) pracach. Te, które zostają uznane za najistotniejsze – zazwyczaj prezentowane jako najbardziej oryginalne i wpływowe – stanowią temat odrębnych rozdziałów, podczas gdy mniej ważne są odsyłane do podrozdziałów i częstokroć przedstawiane nie jako twórczość oryginalna i godna opisania wskutek swej unikalnej wartości (względnie: jako oryginalni myśliciele), ale jedynie jako egzemplifikacje szerszych nurtów teoretycznych. Ciekawa z tego punktu widzenia jest zmiana ilości i charakteru prezentowanej twórczości. Porównanie wszystkich polskich i czeskich prac daje wrażenie niemal jednokierunkowego, choć nie liniowego rozwoju – a może raczej regresu? Jego nielinearność to wynik obecności w zestawieniu książki Hertza, posiadającej niewielką objętość i omawiającej nieliczny zestaw pierwszoplanowych klasyków oraz pracy Vaňka, omawiającego znaczną liczbę (biorąc pod uwagę skromną objętość dzieła) dość przypadkowo wybranych autorów. W czterech pozostałych dziełach liczba omawianych




178

nazwisk systematycznie spadała, a przepaść między uczonymi „pierwszej kategorii”, zasługującymi na przynajmniej kilka stron opisu, a resztą, skazaną na zdawkowe wzmianki, powiększała się. Tylko w drugim tomie swej historii, traktującym o postcomte’owskiej socjologii XIX wieku, Chalupný nie dość, że wspomniał, ale i cokolwiek napisał o ponad setce uczonych. Szczepański poświęcił odrębne rozdziały lub podrozdziały dziewiętnastu autorom (w tym jednemu duetowi autorskiemu), około tuzina zasłużyło na co najmniej dwie strony tekstu, o kilkudziesięciu innych zaś jedynie nadmieniono. Chociaż ostatnie, jak dotąd, wydanie Historii myśli socjologicznej Jerzego Szackiego jest dwukrotnie obszerniejsze oraz obejmuje o wiele szerszy zakres czasowy i tematyczny niż Socjologia. Rozwój problematyki i metod, w opinii jej autora tylko czterdziestu uczonych zasługiwało na to, by stać się bohaterami odrębnych rozdziałów lub podrozdziałów, pozostali zaś wymienieni w niej myśliciele byli godni co najwyżej zdania lub dwóch. Autor ostatniej z prac, Jan Keller, poświęcił odrębne rozdziały lub podrozdziały tylko dwunastce uczonych, trzynastce zaś jakikolwiek opis dłuższy niż jedno, dwa zdania268. Spadek liczby opisywanych postaci wyraźnie przyczynia się do zawężenia i nadaje opisowi dziejów myśli socjologicznej arbitralną selektywność. Choć bowiem w niektórych z nowszych prac, na czele z książką Szackiego, opisano także nieco nowszą twórczość socjologiczną, to pominięte zostawały coraz liczniejsze, znaczące nazwiska z jej przeszłości, których miejsce pozajmowali nierzadko – zwłaszcza u wspomnianego wyżej Szackiego – niesocjologowie. By nie poprzestać na oczywistościach, trzeba przyjrzeć się strukturze zawartych w omawianych dziełach narracji. Pomysły i narzędzia badawcze pozwalające poddać analizie opowieści o historii/klasycznej socjologii można znaleźć w prowadzonych od kilkudziesięciu lat dociekaniach nad narracją historyczną. Prowadzący je uczeni dostrzegli, że przeszłość, składając się z wydarzeń już nieistniejących, bytuje jedynie jako konstrukty stworzone przez opowieści jej dotyczące. Skądinąd, 268 Warto jednak przypomnieć, że Dějiny klasické sociologie zawierają słowniczek biograficzny ze skrótowymi informacjami o około setce myślicieli.




179

status obiektów badania historycznego nie różni się pod tym względem od abstrakcyjnych zjawisk makrospołecznych będących obiektem dociekań socjologów, takich jak religia czy naród. I one są dostępne doświadczeniu potocznemu jedynie w zapośredniczony sposób, poprzez reprezentujące je symbole oraz (zazwyczaj) wielogłos wypowiadających się o nich i za nie rzeczników (w latourowskim sensie słowa), którymi chcąc nie chcąc stają się i badający je uczeni269. Kwestia konsekwencji, jakie dla poznania historycznego mają idee narratywizmu – odmiennych w przypadku jego różnych ujęć – pozostaje obiektem kontrowersji270. Choć instrumentarium konstruktywistycznej socjologii mogłoby zapewne wnieść w nią nieco światła271, nie ma potrzeby, bym ja sam zajmował stanowisko w sporze. Wypada mi jednak zastrzec, że jak nie budzą we mnie trwogi relatywistyczne konotacje narratywizmu, tak też nie uważam, iżby musiał on oznaczać rezygnację z uprawiania historii pojmowanej jako działalność mająca na celu zbadanie przeszłości i pokazanie (w istocie opowiedzenie na jeden z dostępnych sposobów) „jak to właściwie było”272. Od przesłanek i konsekwencji poznawczych ważniejsze są dla mnie same badania nad narracją historyczną i stworzony na ich potrzeby aparat pojęciowy; co prawda, odwołanie się do nich napotyka ograniczenia, wynikające z narracyjnej ułomności historii/klasycznej socjologii, o której będzie mowa w dalszej części tekstu. Tym, do czego bez wątpienia można i do czego ja sam zamierzam się odwołać, 269

Bruno Latour, Science in Action, wyd. cyt., s. 70–74. Zob. Jerzy Topolski, Jak się pisze i rozumie historię, wyd. cyt., s. 51–79, 291–304. 271 Por. np. Frank Ankersmit, Zwrot lingwistyczny: teoria literatury a teoria historii, przeł. M. Zapędowska, w: (tegoż), Narracja, reprezentacja, doświadczenie. Studia z teorii historiografii, Universitas, Kraków 2004. 272 Leopold von Ranke, Vorrede zur erster Ausgabe, w: (tegoż) Geschichten der Romanischen und Germanischen Völker von 1494 bis 1514, Duncker und Humblot, Leipzig 1885, s. VII, na: Internet Archive, http://www.archive.org/details/geschichtenderro00rankuoft. W szczególności fakt, że poprzez różne opowieści konstruowane są odmienne zjawiska przeszłości, nie wydaje mi się przeszkodą, by zamiar zbadania i opowiedzenia o tym, co minione, traktować jako kryterium odróżniające historię od innych form twórczości. 270




180

są instrumenty użyte przez Haydena White’a do analizy historiografii XIX wieku, a także jego spostrzeżenia na temat moralnego charakteru narracji historycznej273. W swej najbardziej znanej pracy, zatytułowanej Metahistory. The Historical Imagination in Nineteenth-Century Europe, amerykański uczony podjął studia nad XIX-wieczną historiografią (i filozofią historii), rozpiętą między roszczeniem do naukowości a przynależnością do kultury literackiej. Inaczej niż jego poprzednicy czynników organizujących pole historii i toczoną na nim debatę poszukiwał nie w wielkich ideologiach czy w konkurencyjnych filozofiach nauki, a w odmiennych wyborach estetycznych i etycznych. Skupił się więc na innych strategiach narracyjnych, organizujących opowiadane wydarzenia w sensowne całości, skorelowanych zazwyczaj z afiliacjami ideowymi i orientacjami teoretycznymi. Zdaniem White’a historycy wyjaśniali opisywane przez siebie wydarzenia, konstruując na ich temat opowieści, względnie odwołując się do formalnej argumentacji, ponadto zaś nadawali im określone implikacje ideologiczne. Jeśli chodzi o opowieści historyczne, to autor odnalazł w pracach XIX-wiecznych historyków cztery podstawowe sposoby ich organizacji fabularnej: romans, komedię, tragedię i satyrę. „Romans to zasadniczo dramat samoidentyfikacji, którą symbolizuje transcedowanie przez bohatera świata doświadczenia, jego zwycięstwo nad nim i jego ostateczne uwolnienie od niego – rodzaj dramatu związanego z legendą o świętym Graalu czy opowieścią o wskrzeszeniu Chrystusa w mitologii chrześcijańskiej. To dramat o triumfie dobra nad złem, cnoty nad występkiem, światła nad mrokiem i ostatecznej transcendencji człowieka wobec świata, w którym został uwięziony wskutek upadku. Archetypicznym motywem satyry jest dokładne przeciwieństwo owego romantycznego dramatu odkupienia; jest to, w istocie, dramat rozdzielenia, dramat zdominowany przez poznanie, że człowiek jest nieuchronnie więźniem świata raczej niż jego panem i rozpoznanie, że w ostatecznym rachunku ludzka świadomość i sumienie zawsze okazują się 273 Hayden White, Metahistory, wyd. cyt.; tegoż, Znaczenie narracyjności dla przedstawiania rzeczywistości, wyd. cyt.




181

nieadekwatne wobec zadania ostatecznego zwycięstwa nad ciemną siłą śmierci, która jest nieustępliwym wrogiem człowieka. Komedia i tragedia, jednakowoż, sugerują możliwość przynajmniej częściowego uwolnienia ze stanu upadku i tymczasowego wyzwolenia od stanu oddzielenia, w którym człowiek znajduje się w świecie. Jednak te tymczasowe zwycięstwa są w różny sposób wyrażane w mitycznych archetypach, których struktury fabularne komedii i tragedii stanowią wysublimowane formy. W komedii pozostaje nadzieja na tymczasowy triumf człowieka nad jego światem dzięki ukazaniu perspektywy okazjonalnego pogodzenia się sił będących w grze w świecie przyrody i w społeczeństwie. Podobne akty ugody są symbolizowane przez radosne, uroczyste wydarzenia, które tradycyjnie stosuje pisarz komiczny, by zakończyć jego dramatyczne opisy zmiany i przeobrażenia. W tragedii nie ma uroczystych wydarzeń, wyjąwszy fałszywe lub iluzoryczne; są w niej raczej zwiastuny stanów podziału między ludźmi straszniejszych niż te, które wywołało otwarcie dramatu. Jednak upadek protagonisty i wstrząs w świecie, w którym żyje, jakie wydarzają się na końcu dramatu tragicznego, nie są uważane za totalne zagrożenie dla tych, którzy przeżyli agoniczny test. Obserwatorzy rywalizacji zdobyli większą świadomość. Uważa się, że jej pogłębienie polega na objawieniu się prawa rządzącego ludzką egzystencją, które przywiodły do istnienia wysiłki protagonisty skierowane przeciw światu274”. Wskazanie czterech najważniejszych struktur narracyjnych nie oznaczało, by nie istniały opowieści innego typu, przy czym struktura narracji historycznej miewała wielostopniowy charakter. Choć więc cząstkowe opowieści mogły być fabularyzowane w inny sposób, cztery główne struktury narracyjne miałyby stanowić całościową ramę narracji. Jak uważał White: „Mogą istnieć inne, takie jak epika, oraz jest prawdopodobne, że opis historyczny będzie zawierał historie uformowane na jeden sposób jako aspekty całego zestawu historii sfabularyzowanych w inny sposób. Ale konkretny historyk jest zmuszony do użycia całego zestawu historii organizującego jego narrację jako jedną zrozumiałą czy archetypiczną formę opowieściową”275. 274 275

Hayden White, Metahistory, wyd. cyt., s. 8–9. Tamże, s. 7–8.




182

Owe cztery podstawowe, zidentyfikowane przez siebie struktury narracyjne White odnalazł u analizowanych mistrzów XIX-wiecznej historiografii: Julesa Micheleta jako autora romansu o dziejach rewolucji francuskiej, Leopolda von Rankego jako pisarza odwołującego się do struktur właściwych komedii, Alexisa de Tocqueville’a – twórcy tragedii oraz autora opowieści o charakterze satyry – Jacoba Burckhardta. Zdaniem autora Metahistory każdej ze struktur narracyjnych zwykły odpowiadać określone style argumentacji wyjaśniającej wydarzenia historyczne: w przypadku romansu – formistyczna, satyry – kontekstualistyczna, komedii – organicystyczna, zaś w przypadku tragedii – mechanicystyczna. Przez formizm rozumiał White wyjaśnianie poprzez identyfikację elementów unikalnych dla danych wydarzeń dzięki umieszczeniu ich w wychwytującej podobieństwa i różnice siatce schematów klasyfikacyjnych. Istotą kontekstualizmu miało być umieszczanie wyjaśnianych, pojedynczych zdarzeń w odpowiednio zarysowanym szerszym kontekście. Organicyzm z kolei istotą wyjaśniał pojedyncze zjawiska jako integralne części uniwersalnych procesów, ważniejszych od poszczególnych wydarzeń, nie poszukując jednak domniemanych uniwersalnych, niezmiennych praw rządzących zjawiskami, do których odwołanie stanowiło podstawę mechanicystycznej strategii wyjaśniającej. Jeśli chodzi o implikacje ideologiczne, odwołując się do idei Karla Mannheima, wyróżnił w XIX-wiecznej historiografii cztery, także skorelowane z właściwymi strukturami fabularnymi: anarchistyczną, liberalną, konserwatywną i radykalną276. White zidentyfikował podstawowe jego zdaniem tropy obecne w narracjach historycznych, którymi były: metafora, metonimia, synekdocha i ironia. XIX-wieczną historiografię, powstałą w opozycji wobec oświeceniowej, ironicznej świadomości historycznej, cechować miał realizm i dążenie do obiektywizmu, jej rozwój przywiódł jednak do kryzysu i ponownego zwycięstwa ironicznej samoświadomości. Od dominacji metafory miał on wieść ku ironii, zaś zmianę tę symbolizują nazwiska dwóch wielkich historiografów, których twórczość autor poddał analizie 276

Tamże, s. 11–29.




183

w swym dziele – Julesa Micheleta, w którego pisarstwie dominuje metafora, i Jacoba Burckhardta odwołującego się do ironii277. Choć status i charakter White’owskich podstawowych struktur narracji historycznej może się wydawać problematyczny, nie ma powodu, bym się nim tutaj zajmował. Zadania postawione sobie przez White’a były ambitniejsze od mego własnego zamiaru uporządkowania i zrozumienia polskiej i czeskiej twórczości z zakresu historii/klasycznej socjologii jako swoistego typu pisarstwa – do końca zresztą nie wiadomo, czy w istocie historycznego? Ponieważ rozwinięte przezeń instrumenty intelektualne pozostają w dysproporcji wobec niezbyt literacko wyszukanej twórczości stanowiącej przedmiot mego zainteresowania, skorzystam głównie z jego typologii struktur fabularnych i poszczególnych obserwacji dotyczących przemian opowieści historycznych. Niemniej White poczynił także użyteczne spostrzeżenia na temat moralnego charakteru historiografii. Jego zdaniem rozwój narracji historycznej wiódł od anarracyjnych roczników poprzez kronikę aż do historii właściwej. Zawartą w roczniku nieopowieść organizowało uporządkowanie wedle roku wydarzenia się faktów dobranych stosownie do nieokreślonych (z punktu widzenia czytelnika, lecz aż nazbyt oczywistych dla autora) reguł istotności, zaś o historii właściwej można mówić, odkąd dzieje zaczęto opowiadać z punktu widzenia właśnie się kształtującego nowoczesnego państwa narodowego (narodu). Stało się ono (względnie: stał się on) jej głównym tematem, będąc rzutowane w przeszłość, postrzeganą teraz jako jego dzieje i służąc dzięki temu jako reguła istotności, pozwalająca selekcjonować i nadawać znaczenie istotnym faktom, odróżniając je od nieprzynależnych do historii nieistotnych niefaktów. Państwo narodowe było odtąd autorytetem, nadającym moralny charakter narracji historycznej278. Historia właściwa to nieprzypadkowo wytwór nowoczesnej, akademickiej historiografii, rozwijającej się w ramach instytucjonalnych stworzonych przez nowoczesny, państwowy uniwersytet. W obrębie historii nauki rolę autorytetu podobnego do państwa/narodu, 277

Tamże, s. 31–42. Hayden White, Znaczenie narracyjności dla przedstawiania rzeczywistości, wyd. cyt., s. 141–170. 278




184

wyznaczającego temat opowieści oraz nadającego jej moralny charakter, pełni zazwyczaj współczesna nauka i prawdy aktualnie obowiązujące w danego typu dociekaniach czy subdyscyplinie naukowej. Podobnego typu pisarstwo historyczne stało się obiektem krytycznej refleksji socjologów wiedzy naukowej, odrzucających wigowską wizję dziejów nauki jako dążenia do zdobycia prawdziwej wiedzy o przyrodzie, którą można osiągnąć, odwołując się do doświadczenia (poprzez które przemawia sama przyroda), co pozwala przezwyciężać kolejne błędy, kierujące badacza w ślepe uliczki wiedzy fałszywej279. Kwestia moralnego charakteru opowiadanych przez polskich i czeskich autorów dziejów myśli socjologicznej wymaga oczywiście dopiero ustalenia. Jest kilka powodów, dla których analiza narracji historii wielkiej teorii socjologicznej nie stanowi łatwego zadania. Po pierwsze, w przeciwieństwie nie tylko do tradycyjnej historii politycznej, ale także do historii nauki, materia, z której utkane są opowieści, jest amorficzna, będąc niemal pozbawiona konkretnych wydarzeń, które dałyby się jednoznacznie umiejscowić w czasie oraz niosły ważkie konsekwencje dla opisywanej rzeczywistości. Po drugie, cechą narracji o dziejach teorii socjologicznej jest wielowątkowość, skutek trwałego współistnienia różnych paradygmatów i perspektyw teoretycznych. Niezależnie od osobistych przekonań autora – a jak pokazuje dokonany przeze mnie przegląd literatury, marzenie o jedności teoretycznej do dziś okazuje się zadziwiająco żywe – wątki owe nie zbiegają się ani nie tworzą żadnej wyższej narracyjnej całości. Po trzecie, narrację historii/klasycznej socjologii cechuje wielość istotnych czynników mogących potencjalnie organizować opowieść. Są nimi chronologia, systematyka (w sensie klasyfikacji odmiennych podejść teoretycznych, choć teoretycznie może wchodzić w grę również klasyfikacja oparta na porządku instytucjonalnym) oraz domniemana wewnętrzna logika przedstawianych koncepcji, a wreszcie geografia polityczna. Opowieść mogą organizować zarówno czynniki wewnętrzne, jak rozwój myśli naukowej, jak i zewnętrzne, takie jak historia polityczna lub społeczna, względnie jej schematyczna 279 Steven Shapin, Historia nauki i jej socjologiczne rekonstrukcje, wyd. cyt., s. 427–433.




185

periodyzacja, stanowiąca podstawowy instrument organizujący materiał zawarty w książce Kellera. Znaczenie chronologii, kluczowego czynnika pozwalającego konstruować struktury fabularne narracji historycznych, jest w nich względnie niewielkie, w przeciwieństwie do niechronologicznych porządków opowieści. Narracje historii/klasycznej socjologii organizuje zazwyczaj mieszanka dwóch porządków, chronologii i systematyki podejść teoretycznych. Niekiedy uzupełnia lub zastępuje je porządek geograficzny, względnie narodowy, a to wówczas, gdy koncepcje teoretyczne (względnie ich autorzy) zostają przedstawione jako domniemane narodowe szkoły naukowe lub po prostu uporządkowane wedle kraju pochodzenia. Na najbardziej ogólnym poziomie organizacji tekstu czynnikiem porządkującym treść wszystkich analizowanych książek jest chronologia, wytwarzająca przybliżony porządek relacjonowanych idei. Uzupełnia go, a na poziomie poszczególnych części (o ile występują) i rozdziałów dominuje systematyka. Względna waga chronologii i systematyki bywa zróżnicowana, jednak zawsze istotniejsza okazuje się ta druga. Czynnik geograficzno-narodowy jako instrument organizujący opowieść pojawił się jedynie w trzech pracach – w kilku rozdziałach drugiego tomu książki Chalupnégo, w końcowych rozdziałach pierwszego wydania Socjologii. Rozwoju problematyki i metod, ponadto zaś w dziele Szackiego, gdzie jednakże chodziło nie tyle o opis myśli socjologicznej poszczególnych krajów, ile o swoiste dla nich orientacje teoretyczne, jak niemiecka socjologia rozumiejąca czy amerykańska opisowa. Na niższych szczeblach organizacji tekstu jako czynnik porządkujący wypowiedzi pojawia się domniemana wewnętrzna logika przedstawianych koncepcji, względnie twórczości opisywanych uczonych; dotyczy to zwłaszcza nowszych prac, w których rozdziały są dłuższe, a opisy teorii zostały napisane z „większym oddechem” i mają bardziej analityczny charakter. Narracja dotycząca twórczości poszczególnych autorów oczywiście może, ale nie musi uwzględniać porządku czasu, respektując (lub ignorując) jej rozwój/zmienność. W praktyce, poza wyjątkami (takimi jak reorientacja twórczości Comte’a w latach czterdziestych czy przesunięcie teoretyczne zauważalne między wczesnymi i późnymi dziełami Durkheima)




186

dostrzeganymi przez niektórych autorów, był on zasadniczo ignorowany. Logika opisywanej twórczości może wytwarzać i dwa inne, luźno powiązane z chronologią, a czasem zupełnie od niej oderwane potencjalne porządki opowieści: intelektualnej wpływologii oraz teoretycznego pokrewieństwa, rozumianego jako podobieństwo, niekoniecznie zaś realne wzajemne związki zbliżonych idei. Pierwszy typ zależności bywa trudny do ustalenia w odniesieniu do dzieł napisanych, zanim w pełni rozkwitła „kultura przypisu”, za to łatwy do zakwestionowania – wystarczy przywołać Comte’a, Spencera i Durkheima, między którymi istniało więcej niż wyraźne pokrewieństwo, któremu wszak dwaj ostatni zdecydowanie zaprzeczali. Te dwa czynniki nie okazywały się specjalnie istotne, ale i one czasami do pewnego stopnia organizowały treść dzieł, jak chociażby wpływologia w serii rozdziałów książki Szackiego mówiących o rozwoju niemieckiej socjologii humanistycznej, czy wpływologiczne dywagacje wewnątrz poszczególnych rozdziałów u Kellera. Autorzy analizowanych prac konsekwentnie ignorowali lub skrywali za zasłoną afiliacji i podziałów teoretycznych (odpowiadających związkom i rozłamom instytucjonalnym) inny, potencjalnie kluczowy czynnik porządkujący dzieje teorii, jakim mogłaby być jej historia instytucjonalna, pojmowana jako dzieje społecznej organizacji pola socjologii. Wielość i problematyczność czynników porządkujących opowieści o historii myśli socjologicznej powoduje, że książki jej poświęcone rozpadają się zazwyczaj na odrębne, na ogół jedynie zgrubnie uporządkowane chronologicznie i luźno ze sobą połączone części (rozdziały), z których każdy dotyczy innego teoretyka lub rodziny teorii. Strukturę narracji określa więc głównie taka lub inna organizacja dzieła: tytuły i uporządkowanie części, rozdziałów i podrozdziałów książki, w mniejszym zaś stopniu sama ich zawartość. O ile w ogóle w jednych rozdziałach bywa mowa o treści pozostałych, to zazwyczaj chodzi o rozważania z zakresu pokrewieństwa idei lub wpływologii, wiążące ze sobą jedynie wybrane fragmenty opowieści. Za przykład mogą posłużyć dwa wspominane już, następujące po sobie rozdziały o niemieckiej socjologii humanistycznej, jak ją w swej pracy nazywał Jerzy Szacki, zawierające oba te elementy i akcentujące je




187

wyraźniej, niż to się dzieje w innych częściach książki280. W tej sytuacji badacz pragnący zidentyfikować strukturę narracyjną opowieści zmuszony jest posiłkować się wiedzą niebędącą rezultatem analizy samej opowieści. Źródłem tym są wstępy i zakończenia, posiadające programowy charakter i stanowiące swego rodzaju zapowiedzi i podsumowania. Niestety, jak pokazuje choćby przykład Szackiego czy Kellera, ich treść nie zawsze jest w pełnej zgodzie z tym, co sam badacz odkrywa, badając układ i treść prac. Tak czy inaczej, miałkość warstwy faktograficznej skutkująca amorficznością narracji utrudnia zidentyfikowanie pojawiających się w historiach myśli socjologicznej typów struktur fabularnych. Wydaje się, że mimo problemów z ich odnalezieniem i rozpoznaniem, w polskich i czeskich opowieściach o historii/klasycznej socjologii można nie tylko rozpoznać obecność określonych struktur fabularnych, ale wręcz odnaleźć w nich trzy dystynktywne, zawierające zasadniczo tożsamą treść metanarracje o dziejach socjologii281. Dawniejsze dzieła, poczynając od książek Chalupnégo poprzez pracę Szczepańskiego aż po Historię myśli socjologicznej, zawierają opowieść o narodzinach i rozwoju socjologii jako prawdziwie naukowej, obiektywnej wiedzy o społeczeństwie. Ma ona charakter romansu, opowiadając o dokonanym za sprawą nowej dyscypliny wyzwoleniu rozumu ludzkiego spod władzy ignorancji i złej woli oraz o zwycięstwie prawdy nad fałszem i iluzjami wiedzy potocznej. Druga metanarracja, której elementy można znaleźć u Szackiego, a która w rozwiniętej formie pojawiła się w książce Kellera, to opowieść o socjologii jako społecznej (samo-) refleksji procesów modernizacji i społeczeństwa nowoczesnego. Ten rodzaj opowieści trudniej zaklasyfikować, co w pewnej mierze stanowi wynik wątpliwości, czy w ogóle można w ich przypadku mówić o narracji historycznej – kwestią tą zajmę się szczegółowo w kolejnym podrozdziale. Jednak kontekstuali280

Jerzy Szacki, Historia myśli socjologicznej, cz. 2, wyd. cyt., s. 469–539. Kategoria metanarracji nie należy do White’owskiego instrumentarium, jednak wydaje się ona tutaj niezastąpiona. Rzecz jasna, stosując ją do dyscyplinarnych opowieści socjologii, rezygnuję ze sporej części jej rozległych, postmodernistycznych konotacji (por. Jean-François Lyotard, Kondycja ponowoczesna, przeł. M. Kowalska i J. Migasiński, Aletheia, Warszawa 1997, s. 19–20, 97–109). 281




188

styczny styl argumentacji używanej do wyjaśniania teorii socjologicznej, towarzyszący zazwyczaj satyrze, konserwatywna wymowa ideowa czy wyraźna obecność ironicznej samorefleksji sugeruje, że White najpewniej uznałby ten rodzaj opowieści za satyrę. Co ciekawe, jako najbardziej oryginalna na tym tle jawi się metanarracja historii socjologii Vaňka, który skonstruował symetryczną dwuopowieść o odmiennych drogach rozwojowych nauki, wiodących do powstania nie tylko odrębnych, ale toczących ze sobą bój na śmierć i życie socjologiach: marksistowskiej i burżuazyjnej. Co prawda jego rezultat wydaje się przesądzony, a ostateczne zwycięstwo, wydaje się, należeć będzie do tej pierwszej. Problematyczny na tym tle pozostaje status książki Hertza, w której najtrudniej się dopatrzeć jakiejś wyrazistszej struktury fabularnej. Starsza z metanarracji nie stanowi wytworu badaczy dziejów dyscypliny, jako że jej zarys sformułował już Auguste Comte. Zarysował on opowieść o socjologii jako ukoronowaniu rozwoju nauki, obejmującej swymi badaniami coraz to nowe obszary, by wreszcie u progu nowej, pozytywnej epoki ludzkości zostać zastosowaną do życia społecznego, dziedziny do tej pory pozostającej poza zasięgiem badań naukowych, będącej we władaniu przesądów i złudzeń wiedzy potocznej. Tak ujęte powstanie i (w czasach Comte’a zaledwie potencjalny) rozwój socjologii wpisywały się w dwie szersze metanarracje: opowieść o narodzinach i rozwoju nauki jako racjonalnej refleksji i instrumentu opanowania przyrody oraz o postępie i wyzwoleniu człowieka. Co prawda, w przypadku samego ojca założyciela dyscypliny, jak i wielu spośród jego następców chodziło o dość szczególny rodzaj wyzwolenia, jako że odkrycie praw rządzących życiem społecznym ujawniało, że nie można go zmieniać w dowolny sposób282. W gruncie rzeczy trzon założycielskiego programu nowej dyscypliny stanowiła owa opowieść o socjologii jako obiektywnej nauce o społeczeństwie, a fakt uznania się za socjologa był przez większość XIX wieku równoznaczny z jej przyjęciem, nawet jeśli nie każdy, kto aspirował do roli reprezentanta socjologii, musiał koniecznie samego Comte’a uważać za reprezentanta prawdziwej nauki. 282 Auguste Comte, Metoda pozytywna w szesnastu wykładach, wyd. cyt., s. 11– 17, 35, 168–169.




189

Od pokoleń socjologowie powtarzali więc opowieść o historii socjologii jako prawdziwie naukowej, świeckiej, empirycznej i racjonalnej zarazem refleksji o społeczeństwie, szczęśliwym wyniku wielowiekowego rozwoju myśli ludzkiej. Najwyraźniej ów romans o powstaniu obiektywnej wiedzy o społeczeństwie zarysował Emanuel Chalupný, choć w ciągu ćwierćwiecza dzielącego publikację obu tomów jego dzieła opowieść ta uległa pewnemu przeobrażeniu. Tom pierwszy zawiera historię narodzin świeckiej, racjonalnej i empirycznej refleksji nad życiem społecznym, pomimo trudności rozwijającej się na gruncie wartościowych spostrzeżeń i intuicji, ba!, zalążków protonaukowych teorii tworzonych przez dawnych myślicieli. Do początku XIX wieku powstały w ten sposób podstawy, na których zostało zbudowane kontrowersyjne, ale bez wątpienia przełomowe dzieło Comte’a, otwierające dzieje prawdziwej nauki społecznej. Jedynym czynnikiem osłabiającym dramaturgię tego romansu jest niezwykle optymistyczny nastrój opowieści Chalupnégo, w której od samego początku mowa jest o licznych trafnych spostrzeżeniach i cennych intuicjach, wymagających jedynie usystematyzowania i poddania rygorom nauki. Choć drugi tom to nadal dzieje zwycięskiej, prawdziwie naukowej postcomte’owskiej socjologii, to ranga dzieła francuskiego uczonego spadła, jako że okazało się ono zaledwie początkiem okresu przygotowawczego, po którym nastąpił pierwszy etap budowania dyscypliny (drugi miał się zacząć po nim, nie mieszcząc się w ramach chronologicznych tomu). Nadal chodzi więc o romans wyzwolenia rozumu oraz zwycięstwa nauki i obiektywizmu – a może po prostu prawdy? – jednak owo zwycięstwo ulega dziwnemu rozciągnięciu w czasie. Jeszcze wyraźniej problemy z romansową fabułą widać w dziele Szczepańskiego. I ono stanowi opowieść o dziejach socjologii jako świeckiej i prawdziwie naukowej refleksji nad społeczeństwem, ale ramy romansu okazują się nieadekwatne do jej opisu. W praktyce cechy tego typu struktury fabularnej można odnaleźć w otwierających rozdziałach pracy, mówiących o genezie i pojawieniu się nowej dyscypliny, jednak nie następuje w nich żaden wielki triumf nauki, a sam Comte nie jest już przedstawiany jako zwycięski rewolucjonista. W dalszej części tekstu autorowi




190

nadal przyświecała idea naukowości i w istocie jest w nim mowa o pewnych skromnych postępach w jej realizacji. Jednak pod koniec opowieści niespodziewanie pojawia się zupełnie nowa, prawdziwie naukowa socjologia, po prawdzie niemająca wiele wspólnego z opisanym w pracy dorobkiem teoretycznym: „Niezależnie czy też obok, a bardzo często w ramach różnych systemów socjologicznych, narastały takie sensowne odpowiedzi na sensowne pytania (…) odwracała się powoli uwaga od ogólnych konstrukcji teoretycznych i zaczął się proces tworzenia nowej socjologii283”. Deklaracja wiary w ową nową naukę, obecna już w pierwszym wydaniu pracy, w kolejnych edycjach wskutek usunięcia ostatniego i okrojenia przedostatniego rozdziału znalazła się na jej końcu, nabierając przez to dramatycznego wyrazu, niemniej bardziej przypomina doklejony hollywoodzki happy end niż naturalny, szczęśliwy finał romansu284. Szczególnie interesujący jest charakter obecności romansowej struktury fabularnej w książce Szackiego, powstałej w czasie, gdy większość autorów historii myśli socjologicznej porzuciła już metanarrację narodzin i rozwoju naukowej socjologii. I u niego jej obecność cechuje ambiwalencja. Po pierwsze, odwołał się do niej we wprowadzeniu, definiując socjologię jako wynik czterech rewolucji poznawczych, z których dwie ostatnie to pojawienie się systematycznej refleksji nad życiem społecznym oraz idei nauki odkrywającej rządzące nim prawa (co wiązano zazwyczaj z nazwiskiem Comte’a i uznawano za początek nowej dyscypliny), a także unaukowienie badań nad społeczeństwem poprzez podporządkowanie tworzenia wiedzy formalnym regułom, systematycznej weryfikacji przy pomocy danych empirycznych oraz oczyszczenie jej ze spekulacji religijnych i filozoficznych285. W ten sposób Szacki zapowiedział niejako, że jego dzieło będzie romansem o czterech rewolucjach. W rzeczywistości 283

Jan Szczepański, Socjologia, wyd. cyt., s. 398; wyd. drugie, s. 406 (podkr.

aut.). 284 Podobne zakończenie za sprawą nacisków producenta bywa umieszczane na końcu filmu, który pierwotnie nie kończył się szczęśliwie, Szczepański zaś sam wierzył w nadejście nowej, naukowej socjologii. 285 Jerzy Szacki, Historia myśli socjologicznej, cz. 1, wyd. cyt., s. 20.




191

owa zapowiedź została zrealizowana tylko w ograniczonym stopniu: nad wyraz rozbudowany opis prehistorii dyscypliny rzeczywiście znajduje zwycięski finał w postaci jej narodzin w pierwszych dziesięcioleciach XIX wieku. Comte nie jest jednak postrzegany jako główny założyciel socjologii, a ocena jego dzieła jest dość sceptyczna, na dodatek zaś nie może u niego chodzić o rzeczywistą, godną tego słowa naukę, która teoretycznie mogłaby się pojawić po sukcesie czwartej rewolucji. W praktyce reszta opowieści zawartej w Historii myśli socjologicznej nie ma nic wspólnego z zarysowanym we wprowadzeniu romansem i żadna czwarta rewolucja nie została tu opisana. Nie ma o niej mowy nie tylko dlatego, że w rzeczywistości nigdy nie nastąpiła – sam autor nawet nie próbował szukać jej śladów! Nic dziwnego, skoro stosunek Szackiego do socjologów głoszących ideę unaukowienia dyscypliny na podobieństwo (ich własnych wyobrażeń na temat) nauk przyrodniczych jest więcej niż sceptyczny… Jak widać, opowieść o socjologii jako obiektywnej, racjonalnej i empirycznej nauce o społeczeństwie stała się z czasem kłopotliwa. Choć miał Comte otwierać jej dzieje, to oceny jego twórczości stawały się z czasem coraz mniej optymistyczne, sama dyscyplina zaś wciąż nie wydawała się dostatecznie naukowa, jakkolwiek wielu socjologów podobnie jak Szczepański wyrażało wiarę, że prawdziwie naukowy etap jej rozwoju zaczął się dopiero niedawno lub właśnie się zaczyna. Bodaj ostatnią falę podzielanej przez wielu nadziei na prawdziwą naukowość socjologii wywołał neopozytywizm towarzyszący badaniom sondażowym, które skądinąd istotnie przyczyniły się do jej rozwoju, skutkując rzeczywistą rewolucją poznawczą. Niemniej ciągle brak było jednolitej teorii, a nawet zdolności do wytwarzania spójnego korpusu dyscyplinarnej wiedzy – atrybutów zwyczajowo przypisywanych innym naukom, a w szczególności naukom przyrodniczym – co tłumaczono początkowo młodością socjologii, z czasem uznając za świadectwo jej zapóźnienia. Z tego materiału doprawdy trudno było ułożyć romans. Warto zauważyć, że ponad wiek wcześniej podobnie rzecz się miała z klasyczną narracją historyczną opartą na strukturze fabularnej romansu, z Micheletowską historią rewolucji francuskiej. Choć wynikiem miał być triumf wolności, wydarzenia




192

polityczne następujące po domniemanym zakończeniu opowieści stopniowo podważały jej charakter romansu ze szczęśliwym zakończeniem, nadając opowiedzianej historii coraz bardziej ironiczne znaczenie286. Nic więc dziwnego, że ostatnim wielkim romansem historycznym o narodzinach naukowej socjologii była w nauce zachodniej książka Beckera i Barnesa, choć i w niej romansowy charakter ma w istocie jedynie opis przednaukowych i wczesnonaukowych dziejów myśli społecznej, w dalszej zaś części pracy narracja załamuje się, a miejsce chronologii zajmuje geografia. Rzecz jasna, w obrębie socjologii funkcjonowały i inne wzory naukowości, każące w niej widzieć dyscyplinę humanistyczną, różniącą się od przyrodoznawstwa. Co prawda dawniejsi socjologowie nie postrzegali tego jako opozycji wobec wzoru wyidealizowanych nauk przyrodniczych287. Analiza kwestii czy, w jakim stopniu i właściwie od kiedy były one traktowane jako jego konkurenci, wykraczałaby oczywiście poza ramy niniejszej pracy. Jak się jednak zdaje, takie postawienie sprawy stanowi atrybut rewolucji naukowej, rozpoczętej w latach sześćdziesiątych. Jej bodaj najgłośniejszy manifest, choć niekoniecznie najbardziej reprezentatywny, stanowił Gouldnerowski The Coming Crisis of Western Sociology 288, trwałym rezultatem był zaś rozwój szerokiego i wewnętrznie zróżnicowanego nurtu socjologii interpretującej. Tak czy inaczej, z czasem obecność alternatywnego wzoru uprawiania nauki stała się czynnikiem dodatkowo podważającym wiarygodność romansu o zwycięskiej, prawdziwie naukowej socjologii. Jego miejsce zajęła metanarracja o socjologii jako nauce o społeczeństwie nowoczesnym, wytworze i instrumencie społecznej samorefleksji epoki przejścia – modernizacji. Potraktowane jako hipoteza twierdzenie, iż stanowiła takową socjologia byłoby wielce kłopotliwe do obrony, jako że wypowiadający je autorzy z reguły nie zajmują się naturą zależności między teorią a życiem społecznym, którego opisy są najczęściej pozbawione konkretu 286

Hayden White, Metahistory, wyd. cyt., s. 151–159. Śladu podobnej opozycji daremnie by szukać we wcześniejszych niż książka Szackiego opowieściach o dziejach myśli socjologicznej. 288 Alvin W. Gouldner, The Coming Crisis of Western Sociology, wyd. cyt. 287




193

i zastępowane przez historyczno-filozoficzne schematy289. Jednak metanarracja o socjologii jako o nauce o społeczeństwie nowoczesnym jest nie tylko mniej „zużyta”, ale też znacznie mniej podatna na falsyfikację niż jej poprzedniczka, opowieść o narodzinach i rozwoju prawdziwie naukowej wiedzy o społeczeństwie. W przeciwieństwie do tej ostatniej z trudem mogą ją podważyć przemiany współczesnej socjologii, skoro nie stanowi ona proroctwa dotyczącego przyszłości dyscypliny, a ewentualne analizy historyczne dowodzące braku zainteresowania dawnych socjologów domniemaną „nowoczesnością” lub braku związków teorii ze społecznymi realiami z konieczności mogą dotyczyć jedynie konkretnych autorów, koncepcji czy instytucji, łatwo można je więc zignorować jako dotyczące nieistotnych wyjątków. Skądinąd, podobne badania prowadzą zazwyczaj historycy socjologii, których twórczość ma mniejszy zasięg oddziaływania niż autorów popularnych klasycznych socjologii. W opowieściach o socjologii jako samorefleksji społeczeństwa nowoczesnego trudniej zidentyfikować którąś z wyróżnionych przez White’a struktur fabularnych. Obecny w nich motyw rozpoznania nieuchronnie ograniczonych zdolności poznawczych dyscypliny, nie mogącej sobie odtąd rościć prawa do uniwersalności oraz ironia wypływająca z samoświadomości (nawet jeśli chodzi – by strawestować klasyczną Marksowską kategorię – o fałszywą samoświadomość) zdają się sugerować, że oparte na niej narracje miewałyby zasadniczo charakter satyry.

289

Teza ta opiera się na całej serii niewypowiedzianych otwarcie, niezweryfikowanych i nierzadko ryzykownych założeń: (a) ma sens sprowadzenie różnych zjawisk społecznych występujących w różnych krajach w ciągu całego XIX wieku do faktu narodzin społeczeństwa nowoczesnego; (b) twórczość socjologiczna odnosiła się do realnych, nie zaś fikcyjnych zjawisk społecznych, w rodzaju dręczącego wielu myślicieli XIX wieku rzekomego kryzysu moralnego; (c) to właśnie zdefiniowana w sposób określony przez pierwsze założenie modernizacja stanowiła źródło wyzwań intelektualnych, którym próbowali stawić czoło socjologowie, nie zaś jakieś inne realne zjawiska społeczne, jak chociażby sugerowany przez Connell kolonializm (Why is Classical Theory Classical, wyd. cyt, s. 1515–1519); (d) teoria społeczna była jeśli nie całkowicie trafna, to zasadniczo celnie ujmowała opisywane przez siebie zjawiska. Rzut oka choćby i na współczesną socjologię wystarczy, by nabrać wątpliwości co do ich trafności.




194

Metanarracja o socjologii jako nauce o społeczeństwie nowoczesnym, dziś zdająca się dominować w podręcznikach i przeglądach dziejów teorii socjologicznej, stanowi spóźnione i do pewnego stopnia niechciane dziecko rewolucji naukowej, w wyniku której powstała, a w okresie powojennym zdobyła światową dominację, nowa socjologia amerykańska290 – na tyle spóźnione, że na jej formę zauważalny wpływ wywarły idee kolejnej, rozpoczynającej się rewolucji naukowej, której twórcom bliższa była wizja socjologii jako dyscypliny humanistycznej i formy społecznej samorefleksji. Jej zalążków można poszukiwać u Parsonsa w jego Theory of Social Action, chociaż zawarta tam teza o powstaniu wskutek konwergencji pozytywistycznej i idealistycznej tradycji teoretycznej potwierdzonej przez fakty, woluntarystycznej teorii działania pobrzmiewa echem romansu o spóźnionych narodzinach prawdziwie naukowej socjologii. Odwołujące się doń opowieści historyczne pojawiły się później. Elementy tej teorii można znaleźć w Millsowskich Images of Man, we wstępie do których redaktor odrzucił wizję socjologii wzorowanej na naukach przyrodniczych i przyjął do wiadomości fakt wielości szkół teoretycznych, zaś przedstawiona w książce historia socjologii straciła charakterystyczną dla wcześniejszych narracji jednokierunkowość291. W pełni rozwinięta forma nowego typu opowieści pojawiła się właściwie dopiero w książce Arona, otwarcie akcentującego związek teorii socjologicznej z nowoczesnością, aczkolwiek na zarysowany w jego pracy społeczny kontekst teorii składają się konkretne wydarzenia polityczne raczej niż ujęty w abstrakcyjnych kategoriach proces modernizacji, za jego kanoniczny zaś przykład może posłużyć książka Nisbeta Four Sociological Traditions. Do Europy Środkowo-Wschodniej podobne opowieści zawitały zaskakująco późno. Pewne ich echo można znaleźć w Historii myśli socjologicznej Jerzego Szackiego: w niezrealizowanej w praktyce deklaracji, że autor traktuje teorię socjologiczną jako formę społecznej samorefleksji, 290

Niechcianym o tyle, o ile neopozytywizm jako ideologia socjologii sondażowej stanowił kolejne wcielenie utopii nauki społecznej spełniającej standardy obowiązujące w mitycznych naukach przyrodniczych. 291 C. Wright Mills, Introduction: The Classic Tradition w: (tegoż, red.), Images of Man, wyd. cyt., s. 1–9.




195

czy też w faktycznej, choć niezgodnej z zarysowanym we wprowadzeniu schematem rozwoju dyscypliny jako wyniku czterech rewolucji, rezygnacji z ideału naukowości i przekonania o linearności rozwoju nowszej socjologii. W pełni na podobnej metanarracji oparta została dopiero praca Jana Kellera, który jako instrumentu pozwalającego wyjaśnić narodziny oraz dokonać periodyzacji teorii socjologicznej użył domniemanych etapów modernizacji, sugerując zarazem, że aktualność klasyków stanowi skutek podobieństwa, czy może paralelności, cywilizacyjnych kryzysów przejścia, z którymi mieli się oni zmagać, ze współczesnym kryzysem zwiastującym transformację zorganizowanej nowoczesności w późnonowoczesne społeczeństwo sieci. Żadna z opisanych wyżej metanarracji czy struktur fabularnych nie jest swoista dla socjologii polskiej ani czeskiej. Na tym tle bardziej oryginalna okazuje się narracja Vaňka: romans o walce dwóch odrębnych tradycji teoretycznych, „burżuazyjnej” i marksistowskiej, z których zwycięsko wychodzi prawdziwa z naukowego i politycznego punktu widzenia marksistowska nauka społeczna. Historia ta wpisuje się w te same dzieje postępu i wyzwolenia człowieka, w które była oryginalnie wpisana opowieść o socjologii jako o prawdziwej nauce społecznej. Z punktu widzenia romansowej struktury fabularnej miała tę przewagę, że jedynie zarysowywała perspektywę zwycięstwa marksizmu, ostatecznego finału opowieści, nie będąc już w momencie spisania podważana przez zachodzące wydarzenia. Rzecz jasna, w praktyce jeszcze mało kto traktował wówczas serio podobny projekt socjologii marksistowskiej. Choć Vaňkowska narracja wydaje się wyjątkowa na tle innych polskich i czeskich historii socjologii, traci na oryginalności w kontekście wschodnioeuropejskiej socjologii marksistowskiej. Na idei dualizmu dwóch wrogich tradycji opierała się stalinowska koncepcja marksistowskiej nauki społecznej, w imię której w latach pięćdziesiątych zlikwidowano instytucje „burżuazyjnej” socjologii292. Choć polscy autorzy marksistowscy tacy jak Wiatr czy Bauman odeszli od niej już we wczesnych latach sześćdziesiątych, widząc w marksizmie teorię może lepszą, ale podobnej natury 292

Michael Voříšek, The Reform Generation, wyd. cyt., s. 25–71.




196

jak inne293, to nie wszędzie odeszła ona do lamusa. To w istocie do niej odwoływały się przetłumaczone także na język czeski radzieckie historie socjologii, z założenia traktujące jedynie o fałszywej socjologii „burżuazyjnej”. Tym, co czyni książkę Vaňka szczególną, jest w praktyce nie tyle stalinowska metanarracja dwóch historii socjologii, ani organizująca ją romansowa struktura fabularna, co nietypowa już dla epoki intensywność politycznego zaangażowania autora oraz stylistyka tekstu, bliższego literaturze propagandowej niż naukowej. A jakie porządki moralne wyrażały polskie i czeskie opowieści o historii/klasycznej socjologii? Ich charakter ulegał zmianie, będąc skorelowany z typem zawartej w nich opowieści oraz jej strukturą fabularną. Ich źródło stanowił autorytet współczesnej nauki, przy czym kluczowe znaczenie miało stanowisko teoretyczne autora, ważne zwłaszcza wtedy, gdy chodziło o idee czasowo nieodległe. Świadectwa ich obecności miały dwojaką naturę. Po pierwsze, kształtowały one formę i treść opowieści, służąc między innymi jako kryterium istotności, pozwalające rozróżnić tematy godne uwagi, warte niewielkiej wzmianki i w ogóle niewarte opisu, po drugie zaś znajdowały wyraz w zamieszczanych w tekstach ocenach opisywanych teorii i ich historycznego znaczenia. Zwłaszcza w przypadku najstarszych z opowieści dawniejsza produkcja naukowa bywała traktowana jako wciąż aktualna i zasługująca na podobny rodzaj dyskusji, jakiej poddaje się współczesne publikacje z interesującej piszącego dziedziny, których autor traktowany jest jako partner w toczącej się debacie intelektualnej. Nie znaczy to, by tak samo musieli ją postrzegać czytelnicy, mogący tę literaturę traktować jako zapis definitywnie już minionych dziejów socjologii. Widać to choćby w opublikowanej w „Sociologickej revui” zdystansowanej recenzji czeskiego wydania dzieła Pitirima Sorokina, traktującego dawnych uczonych jako partnera do dyskusji i cechującego się wyjątkowym zamiłowaniem do jednoznacznych ocen omawianej przez siebie twórczości294. Stawką w podobnej 293 Zob. Socjologia podręcznikowa okresu „realnego socjalizmu” w kontekście historycznym i teoretycznym (w niniejszym tomie, s. 32). 294 Bruno Zwicker, recenzja z: Pitirim Sorokin, Sociologické nauky přítomnosti, wyd. cyt.; Jerzy Szacki, Historia myśli socjologicznej, cz. 1, wyd. cyt., s. 23.




197

debacie jest słuszność czy wręcz prawda, która zwykle może być tylko jedna, jeśli więc sam autor opowieści o dziejach teorii socjologicznej uważał się za jej nosiciela, starał się ją wyłożyć, pokazując, kto z bohaterów jego opowieści i w czym miał rację, kto zaś się mylił. Wśród polskich i czeskich książek o klasycznej socjologii podobne podejście jest najwyraźniej widoczne w drugim tomie dzieła Chalupnégo. Daje on zresztą świadectwo także odwrotnej stronie afektu do prawdy – głębokiej i bezinteresownej, choć wyrażanej w stosowny dla akademika sposób, wrogości do fałszu, którą dla czeskiego autora ucieleśniała przede wszystkim twórczość Durkheima295. Charakterystyczne, że podobne sorokinowskie tony są w zasadzie nieobecne nie tylko w późniejszych pracach, ale nawet w pierwszym tomie dzieła Chalupnégo296. Odnoszące się do wcześniejszych dziejów i późniejsze opowieści o dziejach klasycznej socjologii zachowały oczywiście moralny charakter, a ich autorzy nie stronili na ogół od jednoznacznych ocen, ale rodzaj niesionego przez nie przesłania moralnego uległ zmianie. Dyskusja toczyła się już nie tyle z omawianymi koncepcjami, co raczej o i ponad nimi. Podstawą formułowania ocen stała się nie tyle sama słuszność (czy prawda), ile właściwy rozwój socjologii jako dyscypliny naukowej. Z czasem stało się jasne, że żadne ze starszych koncepcji teoretycznych nie mogły uchodzić za w pełni trafne w oczach współczesnego socjologa. W rezultacie wartością większą od prawdziwości okazywało się więc kierowanie myśli socjologicznej na właściwe tory, względnie uniknięcie szczególnie dotkliwych błędów. Na przychylność zasługiwać zaczęły teorie nie tyle prawdziwe, ile najlepiej – w oczach danego autora – służące rozwojowi nauki. W tej sytuacji wysoką ocenę uzyskiwały te koncepcje teoretyczne, które przybliżały ją do pożądanego 295

Miloslav Petrusek, Místo Emanuela Chalupného…, wyd. cyt., s. 66. Należy tu wspomnieć, że ich ślady można czasem odnaleźć w rozdziałach, w których autorzy piszą o współczesnej socjologii, choćby w końcowych rozdziałach Historii myśli socjologicznej (aczkolwiek Szacki starał się formułować oceny w sposób sugerujący ich wyważony i ostrożny charakter). Na wskroś „sorokinowska” jest książka Vaňka, któremu nieobcy był zapał nosiciela jedynie słusznej, choć bardziej politycznej niż u Chalupnégo prawdy. 296




198

modelu, przy czym z reguły stanowił on mieszaninę obecnego stanu wiedzy oraz preferencji teoretycznych autora. Choć i ten typ przesłania moralnego wymagał formułowania jednoznacznych ocen omawianej twórczości, miewały one bardziej wyważoną formę. Być może nie bez wpływu na ich złagodzenie pozostawał fakt, że rozwój socjologii miał wielokierunkowy charakter i że jakoś nie była (i nie jest) ona w stanie włączyć się w jednolity nurt, co wciąż na nowo zaprzecza dawnemu, ale nadal pielęgnowanemu przez niektórych uczonych marzeniu o jedności dyscypliny297. Złagodzenie ocen może być wynikiem tyleż oddalania się w czasie opisywanych wydarzeń, czy zmiany kryteriów, co ewolucji stylistyki obowiązującej w pisarstwie naukowym. Opisany typ ocen dawnej twórczości naukowej jednoznacznie dominuje w większości analizowanych dzieł, z wyjątkiem drugiego tomu dzieła Chalupnégo i pracy Kellera. W tej ostatniej, podobnie zresztą jak we wcześniejszej książce Szackiego, ważniejszym niż dotąd instrumentem nadającym moralne przesłanie opowieściom o dziejach teorii socjologicznej stała się selekcja – opisywanie jedynie słusznych koncepcji i pomijanie ślepych uliczek teorii socjologicznej. Stało się tak dzięki radykalnej zmianie, jakiej wraz z pojawieniem się opowieści o klasycznej socjologii jako wytworze modernizacji uległ charakter wartościowań dawnej twórczości naukowej. Z punktu widzenia narracji historycznej cechował je brak linearności opowieści oraz dominacja kontekstualistycznej strategii wyjaśniania teorii socjologicznej; jak się niebawem postaram pokazać, w pewnym sensie opowieści te zostały pozbawione realnego wymiaru czasowego i wyjęte z konkretnego czasu historycznego. Aż do publikacji książki Kellera polskie i czeskie narracje o historii socjologii były opowieściami z morałem o drodze do prawdy lub o postępie naukowym – nawet jeśli postęp ów, jak go opisywała większość późniejszych prac, polegał raczej na przezwyciężaniu błędów niż na kumulowaniu osiągnięć. Nowy typ opowieści, który reprezentuje dzieło Kellera, umożliwił rezygnację z podobnego typu moralizmu i przyjęcie dyscyplinarnej spuścizny (a raczej tego, co z niej pozostało po drastycznym okrojeniu 297

George Ritzer, Klasyczna teoria socjologiczna, wyd. cyt., s. 317–322.




199

oraz uzupełnieniu o nowych, pochodzących spoza socjologii, ale bardziej obecnie stosownych klasyków) taką, jaka jest (w oczach naiwnego czytelnika, nieświadomego, jak drastyczną przeszła ona przebudowę). Wyłącznym nosicielem przesłania moralnego podobnej opowieści może być odtąd sama jej struktura fabularna, nie zaś wypowiadane explicite oceny wartości opisywanej twórczości naukowej. Z drugiej jednak strony właściwy jej prezentyzm i tendencja do wpisywania klasycznej socjologii w kontekst teraźniejszości mogą skutkować pojawieniem się nowej formy sorokinizmu, tym razem ferującego jednoznaczne oceny w zależności nie od tego, czy i w jakim stopniu opisywane koncepcje są prawdziwe, ale od tego, co mają one (po raz kolejny trzeba tu dodać: po radykalnej reinterpretacji) do powiedzenia współczesnym. Tego rodzaju oceny można znaleźć chociażby u Nisbeta czy Collinsa – u Kellera jest ich mniej i mają bardziej zniuansowany charakter. Zawężenie kanonu klasycznej socjologii spowodowało pojawienie się ciekawej różnicy między najnowszymi historiami/klasycznymi socjologiami a krytykowanymi częstokroć przez socjologów podręcznikowymi prezentacjami historii nauki. Te ostatnie oferują wigowską wersję dziejów postępu i kumulowania wiedzy przez przezwyciężanie błędów, odnajdywanie wyjścia ze ślepych uliczek i docieranie do jedynej obowiązującej prawdy, której nosicielką jest współczesna nauka. W odróżnieniu od dyscyplin opisywanych w podobnych historiach nauki, socjologia z podręczników klasycznej socjologii to nauka nie popełniająca bodaj błędów, jako że pojawiają się w nich co najwyżej (jak u Szackiego) lakoniczne wzmianki o drogach bez wyjścia, w które zabrnęli niektórzy uczeni, takich jak na przykład psychologizm (a ściślej: psychosocjologia) czy przesadnie zafascynowany szczegółem empiryzm amerykańskiej socjologii opisowej298. Większość omyłek i błędnych ścieżek poznania zniknęła z ich kart, nie zostawiając po sobie najmniejszego śladu. Dzięki temu klasyczna socjologia może przestać być historią wigowską w normalnym sensie tego słowa, a jej moralna wymowa przestaje być dostrzegalna, skoro źródłem morału nie jest już opis mozolnego 298

Jerzy Szacki, Historia myśli socjologicznej, wyd. cyt., cz. 1, s. 396–397, cz. 2,

s. 668.




200

przezwyciężania błędów; nawet jeśli zostały popełnione, to w opowieści nie pozostał po nich najmniejszy ślad.

Historia i niehistoria: klasyczna socjologia od pamięci komunikacyjnej do kulturowej Do tej pory traktowałem analizowane prace tak, jakby faktycznie były tym, za co uważała je zapewne większość czytelników – opowieściami historycznymi. I rzeczywiście, w zasadzie możliwe okazało się zastosowanie wobec nich narzędzi normalnie służących do analizy narracji historycznej. Kwestia ich historycznego charakteru budzi jednak moje wątpliwości, choćby z powodu genezy większości z nich, powstałych jako podręczniki do nauczania socjologii i nie mających wiele wspólnego z badaniami historycznymi. Podejście do dawnej socjologii autorów wielu, zwłaszcza nowszych, prac trudno uznać za wynik przyjęcia takich czy innych, mogących uchodzić za stosowne dla badań historycznych, reguł istotności określających sposób doboru i interpretację materiału299. Swobodny nierzadko stosunek do przeszłych wydarzeń każe spytać: czy były one obiektem opisu, czy raczej budulcem dla konstrukcji teoretycznych? Co charakterystyczne, spora część literatury dotyczącej podobnej twórczości (i tworzonych na jej kartach wizji spuścizny teoretycznej socjologii) wpisuje ją w kontekst teorii raczej niż historii. W znanym, opublikowanym pod koniec lat sześćdziesiątych artykule O historii i systematyce teorii socjologicznych Robert K. Merton stwierdził, że socjologowie bywają zwykle zaznajomieni z dawniejszymi teoriami, co sprawia, że wszyscy oni czują się kompetentni, by samemu uprawiać historię dyscypliny. Niestety, zwykli to czynić w wielce amatorski sposób, mieszając analizę i systematykę z historią teorii socjologicznej, wskutek czego powstają nieudane hybrydy, niebędące w istocie ani historią,

299 W co wierzył Robert Alun Jones (On Understanding a Sociological Classic, wyd. cyt., s. 283–284).




201

ani systematyką300. Tak stawiając kwestię, amerykański autor wskazał na dwa różne problemy: jakości i charakteru kompetencji zawodowych posiadanych przez socjologów uprawiających historię socjologii oraz natury i wartości tworzonych przez nich dzieł. Pierwsza z kwestii, mniej złożona, jest względnie łatwa do rozstrzygnięcia. W przypadku zagranicznych historii „wielkiej teorii” socjologicznej zdecydowana mniejszość stanowi dzieło profesjonalistów, bądź chociażby badaczy regularnie podejmujących problematykę historyczną, takich jak para Becker i Barnes czy Lepenies, większość zaś to produkcja abstrakcyjnych teoretyków w rodzaju von Wiesego albo Nisbeta. Co ciekawe, w przypadku polskich i czeskich dzieł, kwestia ta zdaje się wyglądać zgoła inaczej. Poza Hertzem i do pewnego stopnia Chalupným, funkcjonującymi na marginesie społeczności akademickiej, wszyscy autorzy byli zatrudnieni w instytucjach socjologicznych, przy czym Jerzy Szacki kierował Zakładem Historii Myśli Społecznej Instytutu Socjologii UW. Większość z nich posiadała pewne kompetencje, a w każdym razie praktykę historyczną. Dwóch spośród czeskich autorów, Emanuela Chalupnégo i Antonína Vaňka, można określić mianem historyków amatorów. Chalupny był z wykształcenia prawnikiem, z zainteresowań badawczych nieco dyletanckim, acz obdarzonym nieprzeciętną erudycją „wszystkożercą”, który pisywał także książki dotyczące problematyki historycznej. Jego historia socjologii nie ma wiele wspólnego z tamtymi zainteresowaniami, stanowiąc część pierwszego i ostatniego wielkiego systemu teoretycznego w socjologii czeskiej301. Vaněk obok dwóch tomów historii myśli socjologicznej napisał serię prac dotyczących dziejów socjologii czeskiej, w tym jej historii instytucjonalnej; ich lektura nie 300

Robert K. Merton, O historii i systematyce teorii socjologicznych, wyd. cyt., s. 25–27. 301 Zarys portretu Chalupnégo – historyka można zrekonstruować z artykułów opublikowanych we wspominanym już zbiorze pod redakcją Josefa Zumra Emanuel Chalupný, česká kultura, česká sociologie a Tábor (wyd. cyt.), jak choćby w mówiącym raczej o jego koncepcji historii niż praktyce badawczej tekście Bohumila Jirouška Chalupného pojetí historie a filosofie dějin, czy w artykule Jiříego Brabca Emanuel Chalupny, literární historik a kritik. Jak się zdaje, nieprzypadkowo nie jest tam zbyt wnikliwie omawiana kwestia jego metody pracy historycznej…




202

wskazuje ani na erudycję, ani na znajomość czy choćby zainteresowanie problemami warsztatowymi. Jerzego Szackiego i Jana Kellera można by teoretycznie uznać za profesjonalnych historyków. Drugi z nich jest nim z wykształcenia, jednak w jego twórczości trudno znaleźć ślad znaczącego zainteresowania problematyką historyczną. Także jego Dějiny klasické sociologie stanowią przede wszystkim dzieło teoretyka, zainteresowanego problemami współczesnej teorii społecznej, ignorującego zarówno problemy metodologiczne historii idei, jak i potencjalnie dlań ważną historię społeczną. W porównaniu z nim korzystnie wypada Jerzy Szacki, ceniony historyk idei, autor tekstów poświęconych metodologicznym i teoretycznym problemom historii socjologii. W porównaniu z większością podobnych współczesnych prac Historia myśli socjologicznej zwraca uwagę rozległością zainteresowań i kompetencji autora, co zaś najważniejsze, jako jedyną z analizowanych książek otwiera ją rozwinięty rozbiór problemów teoretycznych historii socjologii oraz zarys programu teoretycznego, którego realizację miałaby stanowić. Inna rzecz, że zapowiedzi te nie zostały do końca zrealizowane, a sam program wydaje się nie więcej niż racjonalizacją praktyk typowych dla większości twórców prac o klasycznej socjologii. Spośród autorów analizowanych dzieł jedynie Aleksander Hertz i Jan Szczepański nie zajmowali się, choćby amatorsko, problematyką historyczną. Szczepański uznawał to zresztą za poważny niedostatek, nie uważając się za kompetentnego badacza dziejów myśli socjologicznej i deklarując, że podjął się napisania podręcznika z tej dziedziny jedynie wobec braku innego autora gotowego stworzyć podobne dzieło, niezbędne jego zdaniem w nauczaniu socjologii302. Jak więc widać, większość polskich i czeskich autorów w taki czy inny sposób zetknęła się z pracą historyczną, w tym dwóch – studiując ją lub zawodowo uprawiając. Trudno jednak powiedzieć, by wpłynęło to w zasadniczy sposób na charakter ich prac. Wydaje się, że wbrew temu, co mógłby sugerować tekst Mertona, posiadanie stosownego treningu zawodowego nie musi istotnie wpływać na sposoby uprawiania historii myśli socjologicznej. 302

Jan Szczepański, Socjologia, wyd. drugie, wyd. cyt., s. 5.




203

Do rozstrzygnięcia pozostaje kwestia historyczności samych prac. Widać już, że ani afiliacja instytucjonalna autorów, ani faktycznie wykorzystywane przez nich kompetencje zawodowe nie pozwalają ich wpisać w kontekst badań historycznych; do pewnego stopnia wyjątek pod tym względem stanowi co najwyżej książka Szackiego. Kwestia historyczności badanych dzieł nie ogranicza się wszakże do przynależności (lub jej braku) do zdefiniowanych w kategoriach instytucjonalnych badań historycznych. Pozostaje ona aktualna także wówczas gdy, w zgodzie bodaj z większością socjologicznej literatury przedmiotu kładącej nacisk bardziej na współczesne znaczenie klasyków socjologii niż na historię nauki, potraktujemy je jako wyraz dyscyplinarnej pamięci społecznej. Chcąc tę rzecz rozstrzygnąć, odwołam się do idei niemieckiego egiptologa i znanego badacza pamięci społecznej, Jana Assmanna303. Choć zajmował się głównie kulturami starożytnego Bliskiego Wschodu, wypracował Assmann instrumenty teoretyczne użyteczne jako narzędzia analizy różnorodnych form pamięci społecznej, w tym profesjonalnej pamięci socjologów. Niemiecki autor rozróżnił dwa podstawowe typy pamięci zbiorowej, które określał jako pamięć komunikacyjną i kulturową. Ta pierwsza powstaje i trwa dzięki interakcjom jednostek, stanowiąc spontaniczną pamięć podzielanych przez nie wspomnień, nie zaś rezultat czyjejkolwiek systematycznej aktywności intelektualnej. Funkcjonowanie tej drugiej jest wynikiem instytucjonalnych praktyk wcielanych w życie przez specjalistów, przy czym w większości przypadków bywa ona tworzona na potrzeby władzy politycznej, częstokroć przybierając formę mitu założycielskiego. Jednak może ona służyć również jako wywrotowa pamięć kontrprezentna, dostarczając obrazów przeszłości jawiących się jako jego atrakcyjna alternatywa i stanowiąc instrument krytyki istniejącego ładu instytucjonalnego. Pamięć komunikacyjna to pamięć krótkotrwała, obejmująca wspomnienia jednego pokolenia i zazwyczaj okres nie dłuższy niż czterdzieści lat, podczas gdy pamięć kulturowa może odnosić się do zjawisk z dowolnie odległej przeszłości, w tym oczywiście także z ulokowanej poza konkretnym, 303

Jan Assmann, Pamięć kulturowa, wyd. cyt.




204

historycznym czasem absolutnej, mitycznej przeszłości. W rezultacie między obiema formami pamięci istnieje dryfująca luka (floating gap), pochłaniająca zjawiska nieprzynależne do żadnej z nich304. Jedną z kwestii od kilku wieków nurtujących europejskich filozofów historii stanowi zagadnienie historyczności jako szczególnego typu relacji do przeszłości. Historyczność uważana była za swoisty atrybut Europy (Zachodu) oraz za świadectwo, a może nawet przyczynę, jej domniemanej wyjątkowości. W przeciwieństwie do mieszkających w Europie ludów historycznych resztę świata miały w zasadzie zaludniać ludy pozbawione historii – mające być może jakieś wyobrażenia na temat swej odległej, mitycznej przeszłości, ale nie posiadające historii jako dziejów umiejscowionych w konkretnym czasie podmiotów – sprawców ciągów wydarzeń mających konsekwencje sięgające współczesności. Jeszcze do niedawna rozróżnienie to bywało otwarcie lub skrycie stosowane w normatywny sposób, odróżniając ludzi cywilizowanych od żyjących na peryferiach ich świata „dzikich”. Także Jan Assmann, analizując zróżnicowane podejścia do przeszłości obowiązujące w różnych kulturach starożytności, odniósł się do zagadnienia historyczności jako swoistego typu stosunku do przeszłości. Niemiecki autor przywołał w tym kontekście rozróżnienie Claude’a Lévi-Straussa między „zimnym” i „gorącym” typem społeczeństw oraz właściwymi im formami pamięci kulturowej. Te pierwsze czynią absolutną (mityczną) przeszłość podstawą rzekomo wiecznego porządku społecznego, podczas gdy w tych drugich minione wydarzenia postrzegane są jako epizody w niekończącym się ciągu wydarzeń ucieleśniających historyczne przemiany form ludzkiego życia i instytucji społecznych. Inaczej niż francuski antropolog Assmann potraktował owe formy pamięci społecznej nie jako stadia rozwojowe, ale jako alternatywne strategie jej tworzenia i użytkowania, gdzie każda grupa społeczna może kształtować swą pamięć w ten lub inny sposób305. Rzecz jasna, dyscyplinarna pamięć społeczna socjologii funkcjonuje zupełnie inaczej niż, powiedzmy, pamięć starożytnych Żydów lub XIX-wiecznych Polaków. Jako zinstytucjonalizowana forma działalności 304 305

Tamże, s. 64–68, 85–89, 93–101. Jan Assmann, Pamięć kulturowa, wyd. cyt., s. 81–101.




205

intelektualnej, która z czasem uzyskała status dyscypliny akademickiej, socjologia bazuje głównie na komunikacji pisemnej, jej pamięć zwyczajnie nie opiera się więc na przekazie ustnym, przez co podany w wątpliwość może zostać sam fakt istnienia w jej obrębie pamięci komunikacyjnej, w koncepcji Assmanna reprodukowanej poprzez bezpośrednie interakcje. Także odrębność pamięci kulturowej jako wytworu specjalistów może się wydawać rzeczą wątpliwą w sytuacji, gdy do grona ekspertów pracujących w wyspecjalizowanych instytucjach naukowych zalicza się przecież większość uczestników życia naukowego. Wydaje się jednak, że istnieją dwojakie argumenty przemawiające na rzecz zastosowania asmanowskich kategorii do profesjonalnej pamięci socjologii. Wolno uznać, że w nowoczesnym świecie, gdzie pismo jest wszechobecne, a docierające do jednostek informacje są w większości wytwarzane przez wyspecjalizowane instytucje, istnieją z reguły mieszane raczej niż czyste typy pamięci306. W przypadku nauki są wśród nich i takie, które opierają się na zróżnicowanych formach przekazu, tak że nawet jeśli nie polegają jedynie na osobistych kontaktach, to do pewnego stopnia przypominają rozmowę, choć toczoną częściowo za pośrednictwem słowa pisanego i mającą o wiele szerszy zasięg. Podobny charakter ma przecież dyskusja na temat bieżącej produkcji naukowej, wytwarzająca swego rodzaju pamięć komunikacyjną… Także cechy charakterystyczne dla pamięci kulturowej, na czele z tą, iż jest ona tworzona i przekazywana przez wyspecjalizowane instytucje, służąc legitymizacji/podważaniu władzy (choć niekoniecznie politycznej) nie są obce socjologii, podzielonej wszak na wyspecjalizowane subdyscypliny i reprodukowanej poprzez socjalizację adeptów w formalnych instytucjach edukacyjnych. Nowsze spośród analizowanych książek stanowią właśnie używaną do tego celu specjalistyczną literaturę podręcznikową. Innego, nie mniej przekonującego, argumentu na rzecz użyteczności asmanowskich instrumentów dostarczają same omawiane dzieła: rzut oka na ich zawartość wystarcza, by dostrzec w nich obecność dwóch dystynktywnych podejść do 306 Por. Barbara Szacka, Druga wojna światowa w pamięci rodzinnej, w: Piotr T. Kwiatkowski (i in.), Między codziennością a wielką historią, Scholar, Warszawa 2010, s. 84.




206

przeszłości, pamięci komunikacyjnej i kulturowej, między którymi zieje dostrzegalna, dryfująca luka. Wydaje się, że większość zawartości analizowanych prac przynależy do pamięci kulturowej, przy czym książki Hertza, Kellera oraz pierwszy tom dzieła Chalupnégo traktują w zasadzie wyłącznie o niej. Spośród pozostałych trudno w do końca jednoznaczny sposób określić status drugiego tomu dzieła Chalupnégo, zaś końcowe rozdziały pierwszego wydania Socjologii. Rozwoju problematyki i metod Szczepańskiego i Historii myśli socjologicznej Szackiego oraz spore fragmenty książek Vaňka ewidentnie odnoszą się do pamięci komunikacyjnej. Stosowne rozdziały prac obu polskich autorów w zauważalny sposób odbiegają od reszty ich zawartości. Mają one bardziej przeglądowy niż monograficzny charakter, a zawarte w nich opisy cechuje pewna skrótowość (u Szczepańskiego wręcz lakoniczność). W dziele Szackiego cechy te dostrzegalne są zwłaszcza w przypadku starszego wydania; co ciekawe, nieco odmienny jest także charakter zawartych w tych fragmentach ocen, nie zawierających stanowczych, ale skrytych za retoryką wyważoności, szacunków znaczenia opisywanych koncepcji dla rozwoju myśli socjologicznej, a zwyczajnie, jak to bywa w przypadku współczesnej twórczości, oceny ich wartości naukowej307. Rzecz jasna, ta lektura – zwłaszcza zaś końcowych rozdziałów najnowszego wydania Historii myśli socjologicznej – pozostawia u czytelnika wrażenie wybiórczości. Nie jest to spowodowane tym, że dobór opisanej w nich twórczości naukowej był bardziej selektywny czy przypadkowy, a tym, że współczesność bywa zazwyczaj postrzegana jako słabiej ustrukturyzowana, przez co kryteria ważności są mniej jednoznaczne, a każdy wybór wydaje się arbitralny. Jest to oczywisty skutek mniejszego stopnia uporządkowania socjologicznej pamięci komunikacyjnej, tworzonej i odtwarzanej w niezinstytucjonalizowany sposób (lub raczej: tworzonej w instytucjonalnych ramach dyscypliny, określających jedynie sposoby jej tworzenia, nie definiujących wszakże jednoznacznie jej zawartości).

307

Jerzy Szacki, Historia myśli socjologicznej, cz. 2, wyd. cyt., s. 782, 792–793.




207

Zjawiskiem opisywanym w historiach myśli socjologicznej jest teoria naukowa, której dzieje nie obfitują w wydarzenia, przez co nie da się jej dobrze – zwłaszcza jeśli chodzi o najnowszą twórczość, przynależną do pamięci komunikacyjnej – uporządkować przy pomocy chronologii. W policentrycznej dyscyplinie, jaką jest socjologia, trudno znaleźć powszechnie uznawaną systematykę, w którą można by bez problemu wpasować wszystkie godne zrelacjonowania teorie. W tej sytuacji użyteczną metodę organizacji narracji może stanowić porządek geograficzny (czy narodowy), nieprzypadkowo użyty przez Chalupnégo i Szczepańskiego w rozdziałach traktujących o współczesnych lub niemal współczesnych autorach. Charakterystyczną cechą pamięci społecznej, na którą zwrócił uwagę Jan Assmann, jest istnienie dryfującej luki między pamięcią komunikacyjną a kulturową, w którą niejako wpadają zjawiska przekraczające horyzont postrzegania generacji. Można by sądzić, że w przypadku dyscyplinarnej pamięci socjologii powinna ona być niemal niedostrzegalna, stanowiąc co najwyżej obszar, gdzie nasilają się problemy z selekcją materiału, ważnością i arbitralnością ocen, właściwe dla pamięci komunikacyjnej. Wskazywałby na to chociażby fakt, że i debata na temat bieżącej twórczości odbywa się tam za pośrednictwem trwałego nośnika, pisma – książek i artykułów w czasopismach naukowych. Co więcej, pamięć kulturowa – nie tylko klasyczna socjologia, ale również własne, a czasem i konkurencyjne tradycje teoretyczne określonych społeczności i grup uczonych – uchodzi za ważny, powiedzmy w miarę ważny, element dyscyplinarnej tożsamości, ponieważ jest wytwarzana przez profesjonalnych badaczy, choć niekoniecznie historyków. W praktyce sposoby radzenia (lub nieradzenia) sobie z nieco starszą twórczością naukową występujące w analizowanej literaturze są zróżnicowane. W niektórych pracach można dostrzec obecność swoistej „miękkiej” odmiany zjawiska dryfującej luki w postaci sfery wzmożonej ambiwalencji. Jej najbardziej interesujący przykład stanowią dwa tomy książki Chalupnégo, opublikowane w odstępie dwudziestu pięciu lat. Pierwszy tom kończy się opisem dzieła i życia Comte’a i sugestią, że od jego dzieła rozpoczyna się rozwój współczesnej, naukowej socjologii.




208

Kiedy jednak czeskiemu autorowi udało się dokończyć i opublikować drugi tom, widział rzeczy już nieco inaczej: Comte miał jedynie rozpocząć etap przygotowawczy, podczas gdy pierwszy okres budowania rozpoczął się dopiero po publikacji The Study of Sociology i The Principles of Sociology Spencera, drugi zaś z początkiem XX wieku. W ten sposób prawdziwie współczesna socjologia pozostała poza polem widzenia, zarazem jednak odmienna od pierwszego stylistyka drugiego tomu, zawierającego krótkie zazwyczaj opisy wielkiej liczby teorii, traktowanych w zasadzie jak współczesna twórczość naukowa, wskazuje na jej bliski związek z teraźniejszością. Obecność podobnej odmiany „miękkiej” formy dryfującej luki można zidentyfikować w pracy Szackiego. W jej pierwszym wydaniu opowieść o dziejach teorii socjologicznej zamykają opisy funkcjonalizmu i neopozytywizmu, potraktowanych zasadniczo jak współczesne teorie socjologiczne, a w narracji trudno dostrzec jakąś wyraźniejszą nieciągłość, aczkolwiek wyjąwszy socjologię amerykańską i twórczość Znanieckiego, zasadniczo pominięto w nim socjologię okresu międzywojennego. W przypadku nowego wydania linia końcowa została przesunięta ku współczesności, a zamiast Lazarsfelda i Parsonsa edycję tę zamyka opis teorii ponowoczesności. Choć do pewnego stopnia uzupełniono w niej informacje dotyczące twórczości okresu międzywojennego, trudno powiedzieć, by w pełni uwzględniono jej bogactwo. Nieco wcześniejsza polska praca, dzieło Jana Szczepańskiego, to przykład całkowicie odmiennej strategii radzenia sobie z ambiwalencją tego, co nie należy jeszcze do historii (i być może nigdy nie będzie do niej należeć), równocześnie nie przynależąc już do współczesności. Autor Socjologii. Rozwoju problematyki i metod uczynił rzecz odwrotną niż Szacki: usunął z późniejszych wydań książki rozdział na temat prawie współczesnej teorii z okresu międzywojennego, w momencie publikacji dzieła uchodzącej już jednak za zdecydowanie nieaktualną, a także rozdział stanowiący przegląd perspektyw i metod współczesnej socjologii, w istocie zamykając zakres opisywanej twórczości omówieniem uczonych i teorii przełomu XIX i XX wieku308. Kilkadziesiąt lat później 308 Wyjątek stanowi opis twórczości czołowego polskiego uczonego okresu międzywojennego, Floriana Znanieckiego.




209

postąpił podobnie Jan Keller, postanawiając zająć się wyłącznie teoriami sprzed pierwszej wojny światowej. Jak widać, pamięć komunikacyjna socjologii bywa zastanawiająco krótka, czasem sięgając mniej niż trzydziestu lat. Jeśli chodzi o dryfującą lukę, to odwołując się nie tylko do rodzimej, ale także zagranicznej, literatury przedmiotu można uznać, że jej pojawienie się, bardziej niż skutek przemijania czasu, stanowi efekt instytucjonalizacji pamięci kulturowej, a w każdym razie tej jej formy, która jest przekazywana przez podręczniki historii/klasycznej socjologii, w gruncie rzeczy kończącej się na uczonych przełomu XIX i XX wieku. Czasem bywa do niej włączana i zasadniczo wpadająca w dryfującą lukę późniejsza twórczość, jak na przykład dorobek Meada czy Parsonsa, z europejskich zaś autorów – Mannheima. Krok ten bywa uzasadniany twierdzeniem, że wyrastają oni z tradycji europejskiej klasycznej, XIX-wiecznej socjologii309. Włączanie to odbywa się zwykle w wybiórczy sposób, nie rozszerzając trwale zakresu ustabilizowanej pamięci kulturowej. W ten sposób w kłopotliwej szarej strefie pamięci ląduje okres międzywojenny, bogaty w różnorodną twórczość naukową, szczególnie istotny w dziejach socjologii takich krajów, jak Rumunia, Polska czy Czechosłowacja, ale ważny także dla rozwoju nauki w Stanach Zjednoczonych. Skądinąd, sama stabilność pamięci kulturowej to atrybut znamienny dla strategii temporalnych dominujących w dyscyplinarnej pamięci kulturowej powojennej socjologii. Sfera pamięci kulturowej konstruowanej przez analizowane dzieła podlegała dwojakiego typu zmianom. Jej zakres czasowy ulegał w pewnym stopniu rozszerzeniu, jej zawartość zaś radykalnie zawężano i w pewien sposób ujednolicano, co wydaje się świadectwem postępującej instytucjonalizacji podobnej twórczości; co prawda, zjawisko to jest łatwiej dostrzegalne w zagranicznych pracach o klasycznej socjologii. Zmiany te nie przebiegały w równomiernym tempie. Za przełomowe, jeśli chodzi o zatrzymanie (czy spowolnienie) rozszerzania pamięci kulturowej i zawężenie jej zawartości, wypada uznać w przypadku dzieł zachodnich lata 309

Por. George Ritzer, Klasyczna teoria socjologiczna, wyd. cyt., s. 14–15.




210

sześćdziesiąte XX wieku. W polskiej i czeskiej produkcji naukowej zmiana ta jest w pełni dostrzegalna dopiero w pracach Szackiego i Kellera. Jak już wspominałem, pamięć kulturowa może przyjmować różne formy, odpowiadając „zimnym”, bądź „gorącym” strategiom temporalnym. By odpowiedzieć na pytanie, czy analizowane książki były w jakimkolwiek sensie historiami, należy zidentyfikować strategie pamięci, do których odwoływali się ich autorzy: czy były one „zimne”, czy raczej „gorące”? By to uczynić, trzeba zidentyfikować charakter czasu, w którym są one zanurzone. Powody, dla których nie jest to łatwe, były tu już omawiane. Struktura narracyjna omawianych dzieł jest nader swobodna, jako że rozpadają się one na odrębne, luźno powiązane rozdziały, oferując jedynie szczątkową informację o kontekście historycznym. Czasem trudno nawet powiedzieć, czy w ogóle opowiadają one jakąkolwiek historię. W rezultacie każda odpowiedź na pytanie o charakter opisanej w nich przeszłości będzie do pewnego stopnia subiektywna i arbitralna. Trudno się oprzeć wrażeniu, że wraz z redukcją liczby opisywanych teoretyków i idei oraz granic okresu, z którego pochodzili, gwałtownej przemianie uległy i strategie pamięci obecne w analizowanych książkach. Zmiana polegała na przesunięciu od „gorącej” do „zimnej” pamięci kulturowej – innymi słowy, nastąpił wyraźny zwrot od historii do mitu. Najstarsza z omawianych prac, pierwszy tom dzieła Chalupnégo, zawiera opowieść o narodzinach socjologii jako prawdziwie naukowej dyscypliny badającej kulturę i społeczeństwo rozpoczynającą się głęboko w starożytnej Azji i kończącą się założeniem nowej nauki przez Auguste’a Comte’a. Zarys opowieści z drugiego tomu jest mniej wyrazisty, jednak uchwytne są przynajmniej ramy, jakie jej nadaje wprowadzona przez autora periodyzacja dwóch faz przygotowawczych i dwóch faz budowania. Czyni z niej ona może nie historię, ale przynajmniej kronikę postępu naukowego. Zarówno narracja odnosząca się do powstania socjologii, jak i kronika postępu są uporządkowane i zakorzenione w konkretnym czasie historycznym, wyznaczanym przez fakty przynależne do historii intelektualnej, takie jak następstwo prądów myślowych albo publikacja dzieł Comte’a czy Spencera. Historyczny charakter podkreśla fakt, że opowieść wydaje się nieukończona – po lekturze drugiej części książki




211

Chalupnégo czytelnik gotów jest zabrać się do czytania jej kontynuacji – nienapisanej trzeciej części. „Gorący” charakter strategii pamięci zastosowanej w książce Hertza jest o wiele mniej wyraźny wskutek jej znacznie luźniejszej struktury, rozpadającej się na słabo powiązane rozdziały, jednak jej świadectwem wydaje się układ dzieła i te fragmenty jego treści, gdzie mowa jest o następstwie nawiązujących (lub nie) do dzieł poprzedników kolejnych generacji uczonych: Comte’a, Spencera czy Durkheima. To samo można powiedzieć o pracy Szczepańskiego. Tak jak u Chalupnégo i jego książka odwołuje się do opowieści o narodzinach naukowej socjologii, choć jest ona w niej o wiele krótsza i koncentruje się na wydarzeniach bezpośrednio poprzedzających narodziny comte’owskiej socjologii, przy czym dotyczące jej rozdziały odnoszą się zarówno do myśli społecznej, jak i jej kontekstu społecznego i politycznego. Niemniej pozaintelektualne tło znika w momencie, gdy socjologia została ustanowiona, a dalszy ciąg narracji, w pierwszym wydaniu docierającej niemal do współczesności, jedynie poprzez chronologiczny z grubsza porządek rozdziałów zakorzeniony jest w czasie, nadal jednak chodzi o (konkretną, rzeczywistą) chronologię. Jak się więc wydaje, perspektywę czasową i tego dzieła określa zasadniczo „gorąca” strategia pamięci i konkretny czas historyczny. Trzy najstarsze z analizowanych prac stanowią mało wyraziste, ale nie budzące większych wątpliwości przykłady „gorącej” strategii radzenia sobie z przeszłością. Choć na pierwszy rzut oka także książka Jerzego Szackiego wydaje się dziełem wcielającym ją w życie i respektującym konkretny, historyczny porządek czasowy, rzecz jest o wiele mniej oczywista niż w przypadku jej poprzedniczek. Strukturę dzieła organizuje zasadniczo chronologiczne następstwo wydarzeń, od starożytnej Grecji po współczesne teorie socjologiczne. Jak wcześniej Chalupný i Szczepański, także Jerzy Szacki snuł opowieść o narodzinach socjologii jako nauki o społeczeństwie. Co ciekawe, odwoływał się równocześnie do obu jej wersji: długiej, dotyczącej wielowiekowego formowania się nowoczesnej myśli społecznej, jak i do krótkiej, opowiadającej o narodzinach naukowej (comte’owskiej) socjologii. Podobnie jak Szczepański, Szacki wspominał o jakiejkolwiek pozaintelektualnej rzeczywistości jedynie




212

wówczas, gdy zajmował się epokami poprzedzającymi powstanie socjologii, lub co najwyżej okresem jej formowania. Inaczej niż we wcześniejszych pracach, obok konkretnego czasu historycznego jest w Historii myśli socjologicznej obecny także i inny, absolutny, mityczny porządek czasowy, odgrywający istotną rolę jako czynnik organizujący narrację. Programowy prezentyzm Jerzego Szackiego stanowił nie tylko zasadę doboru materiału, ale wpłynął także na sens i porządek zawartej w niej opowieści, jako że autor zdecydował się na odwołanie do pamięci kontrprezentnej, tworząc odcinek mitycznej przeszłości jako instrumentu pozwalającego podważyć dominującą do niedawna w socjologii perspektywę teoretyczną. Jeśliby wziąć dosłownie treść rozdziału dotyczącego niemieckiej humanistyki końca XIX wieku, to należałoby przyjąć, że autorzy tacy jak Tönnies, Simmel czy Weber przyczynili się do antypozytywistycznego przełomu w teorii socjologicznej. Niestety, milczą o nim wcześniejsze historie myśli socjologicznej. Nic dziwnego, skoro faktycznie nastąpił on długo po śmierci wspomnianych autorów – w okresie bezpośrednio poprzedzającym powstanie Historii myśli socjologicznej. Sam Jerzy Szacki był bardzo zainteresowany ówczesną debatą na temat charakteru dyscypliny, czego wyraz stanowi choćby zredagowany przez niego zbiór, zatytułowany Czy kryzys socjologii? 310. Mówiąc wprost, autor użył niemieckiej socjologii jako materiału do skonstruowania wycinka mitycznej, dawnej, ale nieprzemijającej przeszłości, w którą wpisał wyjęty z konkretnego (współczesnego) kontekstu historycznego spór teoretyczny między niemiłym mu pozytywizmem a jego krytykami. Ów uaktualniający, a zarazem mitotwórczy aspekt dzieła wydaje się naturalnym skutkiem programowego prezentyzmu. Jak zauważyła recenzentka angielskiego wydania: „Wydaje mi się, że Szacki próbuje koniec końców uczynić przejrzystymi różne próby teoretyczne aktualne w okresie jego pracy akademickiej, co oznacza wyostrzanie wątków tematycznych i sprzeczności między względnie współczesnymi orientacjami teoretycznymi. (…) Dokonuje tego, koncentrując się na krytycznych 310

Jerzy Szacki (red.), Czy kryzys socjologii?, Czytelnik, Warszawa 1977.




213

dialogach i «rewolucjach» w interpretacjach socjologicznych ujęć czy pism myślicieli, o których sądzi, że przyczynili się do [powstania] tradycji socjologicznej. Jego głównym obiektem zainteresowania nie jest więc treść niemieckiego idealizmu, ewolucjonizmu, neomarksizmu czy funkcjonalizmu, itp. Przygląda się on raczej historycznemu kontekstowi dialogu między nimi i fundamentalnym stanowiskom, które godzą lub dzielą zwolenników tych stanowisk”311. Oczywiście, użyta w ten sposób historia traci swój konkretny historyczny wymiar, przenosząc się do absolutnego czasu mitu. Bez wątpienia chodzi więc u Szackiego o „zimną” strategię pamięci kulturowej, acz nie zdominowała ona całej książki. Jak już kilkakroć wspominałem, najbardziej oryginalna wśród analizowanych narracji jest Vaňkowska opowieść o dziejach dwóch socjologii, burżuazyjnej i marksistowskiej. Te pierwsze, najprawdopodobniej wskutek niekompetencji autora, toną w chaosie, podczas gdy drugie organizuje porządek rozwoju marksistowskiej myśli społecznej (nie zaś węziej rozumianej socjologii) przezwyciężającej okresowo pojawiające się błędy, w czym można widzieć zarówno „gorącą” opowieść historyczną, jak i mit odwiecznej walki marksistowskiej prawdy z wciąż powracającymi błędami i odchyleniami. Mityczny charakter ma z pewnością rama organizująca całość obu narracji – od początku rozstrzygnięty na korzyść marksizmu konflikt dwóch wrogich nurtów socjologii, niezmiennie toczących ze sobą walkę. Elementy „zimnej” pamięci kulturowej, widoczne w dziele Jerzego Szackiego, bez reszty zdominowały ostatnią z analizowanych prac – Dějiny klasické sociologie autorstwa Jana Kellera. Zawiera ona wariację na temat nowszej z socjologicznych historii fundacyjnych – opowieści o socjologii jako nauce o społeczeństwie nowoczesnym. Choć zapewne można ją opowiedzieć w „gorący” sposób, lokując ją w konkretnym czasie historycznym, wymagałoby to analizy, a przynajmniej zarysu opisu rzeczywistej lub domniemanej relacji między teorią a rzeczywistością społeczną. Zamiast tego Keller użył periodyzacji etapów modernizacji autorstwa Petera Wagnera i zasugerował, że klasyczna teoria 311 Gisela J. Hinkle, Frames of Sociological Dialogue in Historical Perspective, wyd. cyt., s. 205.




214

socjologiczna, traktująca o kryzysach przejścia właściwych narodzinom i kolejnym etapom nowoczesności, zachowuje aktualność i może być użyteczna dla opisania kryzysu towarzyszącego narodzinom społeczeństwa sieci. W swej pracy opisał autorów z różnych krajów, mających nierzadko do czynienia z zupełnie odmiennymi problemami społecznymi, niemającymi wiele wspólnego z Wagnerowską periodyzacją. Ale czy rzeczywiście starali się oni je rozwiązać? Rzut oka chociażby na twórczość Comte’a, Spencera czy Durkheima pokazuje, że samego pomysłu, iżby socjologia stanowiła próbę poradzenia sobie z rzeczywistymi problemami społecznymi, nie zaś sposób na ich zignorowanie lub ukrycie, trudno nie uznać za nieco ekstrawagancki. Kellera to nie martwiło, jako że w rzeczywistości nie interesował się czasem historycznym, konstruując – a właściwie korzystając ze skonstruowanej przez jego poprzedników, z Robertem Nisbetem na czele – absolutną, mityczną przeszłość powracających kryzysów nowoczesności i socjologii jako nauki o kryzysie. Można wskazać kilka cech ujawniających mityczny charakter przeszłości ewokowanej przez autora Dějin klasické sociologie. Jedną z nich stanowi fakt, że została ona definitywnie zamknięta i wyraźnie oddzielona od współczesności przez ramę czasową, kończącą jej epokę wraz z zakończeniem XIX wieku. Skończyła się więc na długo przed początkiem współczesności, z którą nie łączą jej żadne bezpośrednie więzy przyczynowe. Mimo to jest równocześnie stale obecna, tak jak wciąż na nowo powtarzający się kryzys nowoczesności i jak sama, nieustająco aktualna, klasyczna socjologia. Mityczna przeszłość klasycznej socjologii, choć dawno miniona, niezmiennie towarzyszy teraźniejszości, stanowiąc skarbnicę, z której wciąż na nowo czerpie współczesna socjologia, i która jest wciąż w stanie dostarczać aktualnych idei teoretycznych. Jak więc widać, konkretną pamięć historyczną bez reszty zastępuje u Kellera mit, a socjolog jako bohater i najbardziej prawdopodobny adresat dzieła Kellera oraz innych podobnych prac, zmienia się z posiadacza skromnej, choćby i ułomnej, wiedzy historycznej w postać przypominającą dzikiego z wyobrażeń XIX-wiecznych filozofów i antropologów, żyjącego w świecie, w którym stale obecna jest niezmiennie aktualna, absolutna




215

przeszłość mitu, pozbawionym jednak zakorzenionej w realnym czasie historii.

Lokalne konteksty i tradycje w polskich i czeskich opowieściach o klasycznej socjologii Opowiadając o polskich i czeskich całościowych narracjach o historii/klasycznej socjologii starałem się pokazać je na tle podobnych narracji powstałych i funkcjonujących w światowej, co obecnie znaczy przede wszystkim anglosaskiej, socjologii. Za takim postępowaniem – jak i za samym pomysłem zajęcia się historiami socjologii powstałymi w dwóch krajach Europy Środkowo-Wschodniej – kryła się idea, że pochodzenie i adresat twórczości naukowej mają znaczenie, potencjalnie wpływając na jej charakter i zawartość. Zakładałem, że nie wystarczy poznać lokalne piśmiennictwo; dopiero w zestawieniu z zagranicznymi dziełami (być może także: wzorami?) staną się one w pełni zrozumiałe. Miałem zarazem nadzieję, że porównanie charakteru i przemian tutejszej twórczości z jej zagranicznymi odpowiednikami oraz próba uchwycenia jej specyfiki pozwoli ujawnić jakieś istotne cechy socjologii w Polsce i Czechach jako nauki lokalnej312. Kwestię lokalnego charakteru historii/klasycznych socjologii można analizować na kilku poziomach. Można się zastanawiać nad sposobem, w jaki został w nich przedstawiony rozwój myśli socjologicznej – czy jako cykl przemian uniwersalnej nauki, czy w powiązaniu z miejscowymi kontekstami społecznymi i intelektualnymi? Możliwe jest również zbadanie doboru twórców i teorii zasługujących na przedstawienie w celu znalezienia lokalnej specyfiki, a zwłaszcza ustalenia charakteru obecności (lub jej braku) miejscowej tradycji socjologicznej. Można wreszcie podjąć próbę przyjrzenia się cechom charakterystycznym i przemianom 312

Pozwalam sobie zignorować kontrowersję terminologiczną dotyczącą określeń: socjologia polska (względnie czeska) versus socjologia w Polsce (Czechach). Kwestia, czy socjologia jest nauką uniwersalną, czy lokalną (w sensie: narodową) jest nierozstrzygalna wskutek wielości i niejednorodności konstytuujących dyscyplinę praktyk instytucjonalnych. Nie oznacza to nieważności kwestii, jak jest ona przedstawiana w narracjach takich, jak historie/klasyczne socjologie.




216

pewnego typu (gatunku) opowieści w nadziei na znalezienie jakichś znamion lokalności jego polskiej lub czeskiej odmiany. Jeżeli chodzi o sposób przedstawiania dziejów socjologii, to wszystkie polskie i czeskie opowieści okazały się podobne i niezmienne w przedstawianiu socjologii jako nauki zasadniczo uniwersalnej, a więc pozbawionej związków z ograniczonym do miejsca kontekstem społecznym czy duchowym, nie zaś jako zestawu instrumentów intelektualnych służących radzeniu sobie z miejscowymi problemami społecznymi. Nie znaczy to oczywiście, by nie pojawiały się w nich żadne informacje o pozanaukowym tle twórczości socjologicznej. Praktyka podobnego typu narracji zakłada podawanie przynajmniej podstawowych danych biograficznych twórców opisywanych koncepcji – tym bardziej wyczerpujących, im ważniejszy jest opisywany autor. Oczywiście, podobne opisy stawały się bardziej rozwinięte w miarę tego, jak opisy mniej licznych i wnikliwiej omówionych teorii robiły się coraz dłuższe; wyjątkiem pod tym względem jest nader skąpa w informacje biograficzne książka Szackiego. Zazwyczaj jednak biografie autorów nie były traktowane jako wyjaśnienia treści ich idei. Analizowane opowieści skąpo dawkowały informacje o społecznym tle twórczości naukowej, a jeżeli już pojawiał się w nich jakiś kontekst, to najczęściej chodziło o tło intelektualne. Bodaj najwięcej uwagi poświęcił kontekstowi społecznemu Hertz, zdający się naprawdę widzieć w nim czynnik pozwalający wyjaśnić charakter teorii społecznej: klimat duchowy XIX-wiecznej Anglii tłumaczył osobliwości spenceryzmu, a XIX-wieczny konflikt klasowy znajdował odbicie w marksizmie. W pozostałych pracach skromne informacje o kontekście społecznym i intelektualnym pojawiały się w dwojakiego typu przypadkach: gdy mowa była o genezie dyscypliny oraz tam, gdzie autorzy chcieli zwrócić uwagę na pewne osobliwości lokalnego życia intelektualnego. Były więc one dość chętnie przywoływane we fragmentach, które traktowały o prehistorii oraz o narodzinach socjologii jako dyscypliny naukowej. Dzięki temu jawiła się ona jako odpowiedź na problemy społeczne i polityczne oraz wytwór atmosfery duchowej epoki, a nawet (u Chalupnégo i Szackiego) rezultat wielowiekowego, mozolnego rozwoju refleksji nad




217

życiem społecznym. Kontekst ten, choć stanowią go konkretne fakty przynależne do historii Europy albo samej Francji, jak w przypadku wydarzeń politycznych i fermentu intelektualnego wywołanego przez rewolucję francuską, zdaje się posiadać powszechną ważność, co pozwala przypisać powstałej jako ich następstwo dyscyplinie uniwersalny charakter. Nie trzeba dodawać, że sugestie o istnieniu zależności między teorią społeczną a zjawiskami społecznymi i politycznymi nie oznaczały próby podjęcia analizy jej charakteru. Zarówno twierdzenie Szczepańskiego, że teoria wyrasta z życia społecznego, jak i deklaracja Szackiego, że socjologia interesuje go jako forma społecznej samorefleksji, odnosiły się jedynie do narodzin dyscypliny, mając w praktyce czysto deklaratywny charakter. W przypadku opisów odnoszących się do okresu późniejszego, kiedy istnienie socjologii stanowiło nie budzący wątpliwości fakt, sugestie o zależności nauk społecznych od szerszego kontekstu społecznego i intelektualnego stawały się rzadsze i mniej istotne – tak, jakby nauce udało się uniezależnić od przesłanek społecznych. Normalnie socjologia nie była traktowana jako odpowiedź na jakieś konkretne, a już w żadnym wypadku lokalne, problemy społeczne. Najbardziej drastyczną i charakterystyczną dla klasycznej socjologii formę owo oderwanie od kontekstu przybiera, paradoksalnie, w książce Kellera, w której miejsce opisu realnego tła społecznego częściowo zajął opis niejako „drugiego rzędu”, dotyczący konstruktu intelektualnego, jaki stanowi model trzech faz modernizacji, niemający wiele wspólnego z konkretnymi realiami społecznymi, w jakich działali omawiani socjologowie313. Pojawianie się opisów szerszego tła społecznego, a nawet intelektualnego wybranych koncepcji teoretycznych stanowi w zasadzie świadectwo ich anomalnego charakteru: wyjaśnienia wymagały osobliwości w rodzaju tradycji niemieckiej myśli historycznej i jej wpływu na humanistykę, ale już nie na przykład lokalna specyfika myśli francuskiej. Skutkiem tego jest faktyczne wyodrębnienie dwóch kręgów teorii socjologicznej: równolegle 313 Tak jak w książce Cosera są u Kellera nie tylko krótkie biogramy, ale także informacje o kontekście społeczno-politycznym opisywanych idei, jednak mniej, niż u amerykańskiego autora, wnoszące do opowieści o nich.




218

z wielką, bezkontekstową klasyczną socjologią, niejako obok i w jej cieniu funkcjonują partykularne idee i formy aktywności naukowej właściwe dla poszczególnych krajów, których interpretacja wymaga odwołania do lokalnych kontekstów. W pierwszym wydaniu książki Szczepańskiego i u Chalupnégo zostały im poświęcone osobne rozdziały, zorganizowane inaczej niż reszta tekstu, w których więcej niż gdzie indziej uwagi poświęcono problemom organizacji nauki. Wzmianki o posiadających szczególny charakter, partykularnych i niejako ukontekstowionych socjologiach (czy myślach społecznych) zamieszczali także inni, jak chociażby Jerzy Szacki – na przykład we fragmencie, w którym mowa jest o swoistościach polskiego życia intelektualnego okresu oświecenia314. Rzecz jasna, sposób opowiadania sugerujący istnienie dwojakiego typu idei teoretycznych: uniwersalnych i partykularnych, powiązanych z lokalnymi rzeczywistościami społecznymi, może sugerować istnienie podziału na centrum, stanowiące miejsce narodzin uniwersalnych idei oraz będące ich odbiorcą, a skazane na partykularyzm, peryferie315. Jeśli chodzi o zawartość polskich i czeskich historii/klasycznych socjologii, to można w nich znaleźć niewiele lokalnej specyfiki. Prezentują one teorie przedstawiane także przez inne napisane w tym samym czasie historie socjologii – względnie, w przypadku późniejszych dzieł, mieszczące się w zakresie dopuszczalnych wariacji kanonu klasyków, czasem nieco poza niego wykraczając, jak to miało miejsce u Kellera, a zwłaszcza u Szackiego. U Chalupnégo można odnaleźć śladowe efekty oddziaływania lokalnego rynku tłumaczeń dzieł naukowych w postaci analiz koncepcji, które nieprzetłumaczone może uszłyby uwadze autora316. 314

Jerzy Szacki, Historia myśli socjologicznej, cz. 1, wyd. cyt., s. 146–147. Choć nie zawsze partykularne musiało być peryferyjne, jak chociażby socjologia w Niemczech i w Stanach Zjednoczonych, opisane w pierwszym wydaniu pracy Szczepańskiego, czy niemiecka socjologia humanistyczna u Szackiego. 316 Ponad dwie strony poświęcił Chalupný twórczości Karla Büchera, autora przetłumaczonej na czeski książki Die Entstehung der Volskwirtschaft, podczas gdy taka sława, jak Werner Sombart, musiał się zadowolić dwoma (wedle indeksu nazwisk trzema) odsyłaczami; co prawda twórczość Sombarta należała w zasadniczej części do XX wieku, a o Bücherze najpewniej napisałby i tak (Emanuel Chalupný, Sociologie, díl II: Dějiný sociologie, sv. 2., wyd. cyt., s. 350–352). 315




219

Za atrybut godny potraktowania jako element lokalnej specyfiki polskich historii myśli socjologicznej można ewentualnie uznać ich europocentryzm. Najczęściej przyjmował on formę ignorowania dawniejszej amerykańskiej twórczości teoretycznej (u Hertza i Szczepańskiego), względnie jej niedoceniania jako imitacji myśli europejskiej, co zarzuciła Szackiemu angielskojęzyczna recenzentka317. O ile jednak kwestię tę można ewentualnie uznać za godną uwagi w odniesieniu do starszych historii socjologii, w przypadku klasycznych socjologii europocentryzm stanowi cechę właściwą gatunkowi jako takiemu. Warto dodać, że poza książkami Chalupnégo oraz opisami wschodnioeuropejskiego marksizmu u Szackiego i Vaňka, analizowane dzieła odnoszą się wyłącznie do myśli zachodniej i ewentualnie lokalnej, pomijając twórczość z pozostałych regionów Europy oraz innych niż Europa i Ameryka Północna obszarów świata. Atrybutem mającym cechy lokalnej specyfiki, charakterystycznym dla wszystkich analizowanych prac z wyjątkiem książki Chalupnégo, jest nadreprezentacja myśli marksistowskiej. W epoce, gdy idee Marksa i Engelsa znajdowały się na marginesie zainteresowań socjologów, Hertz poświęcił im cały rozdział, kiedy zaś marksizm zaledwie zaczynał stawać się obiektem zainteresowania głównego nurtu socjologii, uczynił to i Szczepański. Gdy wydawał swe dzieło Szacki, Marks był już niekwestionowanym klasykiem, jednak w obrębie zainteresowań polskiego autora znalazła się także myśl pomarksowska, w tym rewolucyjny marksizm Lenina czy Gramsciego, rzadko uchodzący za składnik tradycji teoretycznej socjologii. Niegdysiejszy działacz partyjny Antonín Vaněk poświęcił marksizmowi, w tym myśli pomarksowskiej, a zwłaszcza leninizmowi, cały tom. Wątpliwa jest jednak ciągłość i autentyczność owego zainteresowania marksizmem. Trudno sądzić, by Hertz miał inny powód, by zająć się Marksem, niż przekonanie o ważności jego dzieła, ale stanowisko Szczepańskiego, publikującego w okresie, gdy marksizm-leninizm stanowił oficjalnie obowiązującą ideologię, jest trudniejsze do 317 Gisela J. Hinkle, Frames of Sociological Dialogue in Historical Perspective, wyd. cyt. s. 206.




220

odgadnięcia318. Dla Jerzego Szackiego zajęcie się rewolucyjnym marksizmem nie stanowiło raczej konieczności, na co mimochodem wskazują zastrzeżenia polskiego recenzenta, krytycznego wobec wyboru i interpretacji dzieł opisanych przezeń autorów319? Jak więc widać, analizowane prace przedstawiają rozwój myśli socjologicznej jako dorobku naukowego o zasadniczo uniwersalnym znaczeniu, do którego twórczość lokalna stanowi w gruncie rzeczy dodatek. Postrzegane na tle historii/klasycznej socjologii dzieje dyscypliny w Polsce i w Czechach stanowią dla opowiadającego istotny problem: czy w ogóle warto opowiadać i właściwie o czym? Tutejsza nauka nie dała światu postaci cieszących się podobną międzynarodową renomą jak Durkheim czy po drugiej wojnie światowej Weber, a momenty jej największej świetności to w przypadku obu krajów okres międzywojenny, wpadający w kłopotliwą ruchomą lukę dyscyplinarnej pamięci społecznej i zasadniczo wymykający się z zakresu współczesnej klasycznej socjologii, jeśli zaś chodzi o socjologię polską, również zdecydowanie doń nieprzynależne lata sześćdziesiąte. Na dodatek, zwłaszcza jeśli chodzi o socjologię czeską, jej przyzwoite podstawy instytucjonalne, obfita liczebnie i cechująca się względnym bogactwem idei oraz niezłym zazwyczaj, bodaj wyższym niż w socjologii polskiej przeciętnym poziomem, co jednakże nie oznaczało posiadania oryginalnych, uznanych i wpływowych autorów na miarę chociażby Roberta E. Parka. W przypadku polskich nauk społecznych jedyną postacią porównywalnej rangi jest Florian Znaniecki. Poza nim do włączenia w skład kanonu klasyków nadawałoby się także kilku innych autorów o tyle kłopotliwych, że uważanych za postacie o mniejszej randze naukowej, względnie wywodzące się z Polski i przyznające do polskości, których związki z nauką polską trudno jednak uznać za oczywiste, o ile w ogóle istniały. Można za takich uznać Ludwika Gumplowicza i Bronisława Malinowskiego, co wymagałoby jednak, by pierwszego z nich, pracującego poza Polską, 318 Jak można przypuszczać, opublikowanie książki nieobejmującej teorii Marksa i Engelsa byłoby możliwe, ale jej tytuł musiałby zapewne wskazywać na „burżuazyjny” charakter opisywanych teorii. 319 Andrzej Walicki, A New History of Sociology, wyd. cyt., s. 97–98.




221

publikującego swe prace po niemiecku i za granicą uchodzącego za myśliciela austriackiego, przedstawić jako polskiego socjologa, z drugiego zaś nie tylko uczynić polskiego uczonego, ale także socjologa (a nie antropologa). Poza nimi w starszych zagranicznych publikacjach bywali niekiedy przywoływani dwaj inni wywodzący się z Polski autorzy, Leon Winiarski i Leon Petrażycki. W przypadku Czechów jedyną postacią o międzynarodowej renomie, której źródłem była jednak bardziej polityka niż działalność naukowa, był Tomáš Garrigue Masaryk, konsekwentnie pomijany w zagranicznych historiach/klasycznych socjologiach. Choć wzmianki o niektórych z Czechów trafiały do starszych opowieści o dziejach teorii socjologicznej, nie wystarcza dla nich na ogół miejsca choćby na marginesie współczesnego, okrojonego kanonu klasyków. Ogólnie mówiąc, autor próbujący opowiedzieć nie tylko o klasycznej, mającej walor uniwersalności, ale także o lokalnej teorii socjologicznej, może skorzystać z jednej z trzech strategii: separacji, naturalnego włączania oraz strategii, którą pozwolę sobie nazwać „a u nas w kraju”. Pierwsza z nich polega na konsekwentnym oddzielaniu opowieści o uniwersalnej, wielkiej teorii i lokalnej (partykularnej) twórczości socjologicznej. Stosujący ją autorzy snują więc osobne narracje o klasycznej (powszechnej) i rodzimej socjologii, przy czym opowieść o klasycznej socjologii może zupełnie pomijać rodzimą twórczość. Zaletą podobnej strategii jest oczywiście fakt, że nie konfrontuje ona ani nie wymusza porównywania tych dwóch typów i częściowo odrębnych obiegów twórczości naukowej. Druga strategia polega z kolei na wspominaniu o lokalnym dorobku bez szczególnego zwracania uwagi na jego lokalny charakter, kiedy pojawia się ku temu okazja i gdy pozwalają na to okoliczności – krótko mówiąc, gdy rodzime dzieła lub autorzy dają się bez większego problemu włączyć w kontekst klasycznej opowieści jako wpływowi twórcy nowych orientacji teoretycznych lub co najmniej ich znaczący reprezentanci. Ich międzynarodowa renoma musi być więc na tyle duża, by to pojawienie się można było uznać za uzasadnione. Charakterystyczne więc jest, że często odwołują się do tej strategii niemieccy autorzy, piszący o własnej socjologii postrzeganej czasem jako partykularna, ale mającej dość wielkich nazwisk, by móc im poświęcić wiele




222

miejsca320. Problem pojawia się wówczas, gdy istnieje chęć opowiedzenia o rodzimych uczonych, ale brakuje twórczości, którą można bez problemu włączyć do dziejów wielkiej teorii – klasycznej socjologii. W takiej sytuacji można się odwołać do strategii „a u nas w kraju”. Polega ona na tym, że dzieła lub postacie obecne jedynie w lokalnym obiegu idei i pozbawione międzynarodowego znaczenia są włączane do opowieści, czemu towarzyszą dodatkowe uzasadnienia, mające usprawiedliwiać ich w niej obecność. Jak wskazuje sama nazwa strategii, mogą one polegać na przedstawianiu ich jako przejawów recepcji lub rodzimych analogów zagranicznych kierunków teoretycznych, względnie na opowiadaniu o nich w kontekście swoistości lokalnych dróg rozwoju dyscypliny. Powoduje to oczywiście wzmocnienie obrazu rodzimej nauki jako zakorzenionej w miejscowym kontekście, stanowiącym przyczynę odchylania się kierunku jej rozwoju od tego, który wyznacza przodująca, cechująca się powszechnością wielka teoria socjologiczna. Wariant polegający na przedstawianiu lokalnej twórczości naukowej jako recepcji czy miejscowej odmiany uniwersalnej teorii ujawnia ponadto, zapewne wbrew intencjom autorów, peryferyjność i zależny charakter jej rozwoju, polegającego na recepcji powstających gdzie indziej oryginalnych idei. Jakie strategie i sposoby przedstawiania rodzimej twórczości wybrali autorzy analizowanych prac? Ogólnie mówiąc, czescy uczeni byli bardziej powściągliwi w prezentowaniu rodzimej twórczości. Dwaj autorzy nowszych książek, Vaněk i Keller, zdecydowali się na strategię konsekwentnej separacji. Pierwszy z nich uczynił to, pisząc odrębne książki o światowej (to jest zachodniej i marksistowskiej) oraz o czechosłowackiej socjologii, posiadające wyraźnie odmienny zakres tematyczny, drugi zaś, poświęcając swe dzieło wyłącznie wielkiej, klasycznej teorii. Z kolei Chalupný, pisząc w pierwszym tomie swego dzieła o trudnej do zdemarkowania prehistorii socjologii, miał większą niż inni swobodę, pozwalającą mu skorzystać ze strategii naturalnego włączania rodzimych autorów, w tym w szczególności znanego w świecie myśliciela, Jana Amosa Komenskiego. Na pograniczu między strategiami naturalnego 320 Np. Dirk Käsler (red.), Klassiker des soziologischen Denkens, Band I/II, wyd. cyt., czy: Hermann Korte, Wprowadzenie do historii socjologii, wyd. cyt.




223

włączania a dyskretnie zastosowaną „a u nas w kraju” lokuje się treść rozdziałów dotyczących nie konkretnych teorii, ale rozwoju socjologii w poszczególnych krajach, umieszczonych w drugim tomie dzieła Chalupnégo. Podobny rozdział, dość jednak zdawkowo informujący o polskich naukach społecznych, umieszczono też w książce Szczepańskiego. Ten ostatni stosował głównie strategię naturalnego włączania, używając jej wobec kilku autorów, których dało się jakoś umieścić w dość jeszcze bogatej panoramie przedstawianych przez niego dziejów socjologii – Gumplowicza oraz Winiarskiego i Petrażyckiego, o których wszakże umieszczono jedynie krótkie notki przy okazji opisu szkoły mechanicystycznej i psychologistycznej. Spośród polskich autorów najmniej miejsca poświęcił rodzimej socjologii nie zajmujący się nią wcale Aleksander Hertz, najwięcej zaś napisał o niej Jerzy Szacki, szeroko i częstokroć bez wyraźnego merytorycznego powodu opisujący polską twórczość. Czynił to zwykle w konwencji „a u nas w kraju” – dzieła Joachima Lelewela traktując jako analog romantycznej historiografii francuskiej, a prace Ludwika Krzywickiego czy wymienionego jedynie w krótkiej wzmiance Kazimierza Kelles-Krauza jako przykłady lokalnej recepcji marksizmu. Rzecz jasna, podobnej „lokalizacji” nie wymagał włączony w naturalny (bądź niemal naturalny) sposób, opisany jako socjologista Gumplowicz, wymieniony jedynie z nazwiska Winiarski czy Malinowski. Nieprzypadkowo nie wspomniałem dotąd o ważnym uczonym, którego idee obszernie zrelacjonowali obaj polscy autorzy – Florianie Znanieckim. Jego twórczość i działalność organizatorska odegrały kluczową rolę w rozwoju rodzimych nauk społecznych, a publikowane w Polsce i Stanach Zjednoczonych prace teoretyczne zasługują na omówienie w solidnym przeglądzie dziejów teorii socjologicznej321. Trudniejsza jest sprawa ze współczesnym, drastycznie zawężonym kanonem klasycznej socjologii. Jak już wcześniej zaznaczałem, aktywność Znanieckiego w lwiej części przypada na okres międzywojenny, wpadający do 321 Stosunkowo dużo miejsca poświęcił mu w swoim przeglądzie teorii socjologicznej Don Martindale (The Nature and Types of Sociological Theory, wyd. cyt., s. 418–421, 467–471).




224

dryfującej luki socjologicznej pamięci, z którą nie bardzo wiadomo co robić w kontekście klasycznej socjologii! Nie dziwi poświęcenie Znanieckiemu obszernego fragmentu dzieła Szczepańskiego, jednak decyzja o uczynieniu tego samego w Historii myśli socjologicznej była dalece mniej oczywista. Choć autor uzasadnił to międzynarodowym znaczeniem dorobku Znanieckiego, to faktycznie, jak wskazuje nieco niejednoznaczne uzasadnienie, chodzi o uznanie dla jego twórczości jako dzieła polskiego autora zasłużonego dla rozwoju polskiej socjologii, a więc poniekąd o kolejne zastosowanie strategii „a u nas w kraju”322. Warto przy okazji przypomnieć, że argument ten skierowano jedynie do krajowego czytelnika: w angielskojęzycznym wydaniu pośpiech i nadmiernie rozrastająca się objętość dzieła skłoniły autora do pominięcia rozdziału o Znanieckim. Zastosowane przez Jerzego Szackiego połączenie strategii intensywnego włączania polskiej twórczości socjologicznej i „a u nas w kraju”, pozwoliło mu przedstawić obszerną prezentację polskiej socjologii i myśli społecznej, jednak otrzymany w ten sposób jej obraz cechuje pewna ambiwalencja. Została ona wpisana w dzieje myśli światowej, lecz szerokie zastosowanie ostatniej z wymienionych strategii ujawnia jej peryferyjny charakter: przypisanie do lokalnego kontekstu oraz rozwój przez recepcję i imitację wzorów płynących z centrum, źródła prawdziwie uniwersalnej wiedzy. Skądinąd, porównanie polskiego i angielskojęzycznego wydania dzieła, a zwłaszcza analiza jego recepcji w Polsce i w krajach anglosaskich ujawnia wyraźną obecność w nich dyskursu charakterystycznego dla relacji centrum – peryferie. Do kwestii tej pozwolę sobie jeszcze wrócić. Na zakończenie pozostawiłem zagadnienie lokalnego charakteru historii polskich i czeskich historii myśli socjologicznej (klasycznych socjologii). Opisując je, starałem się naszkicować tło w postaci podobnych opowieści pojawiających się w socjologii zachodniej, milcząco przyjmując, że jej znaczenie dla problematyki niniejszego tekstu jest co najmniej równie duże, jak rodzimej twórczości. Na ile jednak zabieg ten okazał się 322

Jerzy Szacki, Historia myśli socjologicznej, cz. 2, wyd. cyt., s. 731.




225

uzasadniony? Kwestia nie jest oczywiście nowa i nie dotyczy w żadnym przypadku jedynie historii/klasycznej socjologii. Już w pierwszym przeglądzie dziejów polskiej socjologii autor, Jan Stanisław Bystroń, umieścił spostrzeżenie, że jej rozwój cechowała ciągłość logiczna, brak jednak było ciągłości historycznej, jako że tutejsi uczeni znali dobrze dorobek zagranicznych myślicieli, lecz nie znali zazwyczaj dzieł swoich poprzedników, i wciąż od nowa rozpoczynali budowanie dyscypliny, czerpiąc inspirację z obcych raczej niż z rodzimych źródeł323. Spostrzeżenie Bystronia jest o tyle ważne, że trafnie ujmuje zasadniczo egzogenny charakter rozwoju socjologii peryferyjnej (czy semiperyferyjnej). Oczywiście, cecha ta nie stanowi polskiej swoistości, a dotyczy nauk społecznych wszystkich krajów leżących na wschód od (co najmniej) Odry i Ochrzy. By nie wysnuwać pochopnych wniosków wypada jednak najpierw przyjrzeć się polskim i czeskim opowieściom o dziejach teorii socjologicznej. Już pobieżny rzut oka potwierdza, że twierdzenie Bystronia można z powodzeniem odnieść do czeskiej twórczości podobnego typu. Składają się na nią trzy (lub cztery, pięć, zależnie od tego, jak liczyć dwie opublikowane w odstępie ćwierćwiecza części dzieła Chalupnégo oraz dwie, wydane mniej więcej w tym samym czasie, komplementarne prace Vaňka) książki, wydane w odstępach co najmniej dwudziestu kilku lat. Każda z nich zasadniczo odbiega charakterem od pozostałych, a żadna choćby pośrednio nie nawiązuje do swych poprzedniczek, nie toczy się między nimi żadna debata. Jedyny wyraźniejszy ślad ciągłości między przedwojenną a powojenną socjologią – w tym przypadku marksistowską w „normalizacyjnym”, neostalinowskim wydaniu – to fragment książki Vaňka będący plagiatem wydanej w Czechosłowacji pod koniec lat trzydziestych pracy Sorokina; skądinąd wypada go uznać za świadectwo ograniczonych horyzontów naukowych autora, który mógł przecież skopiować i/lub strawestować nowsze, zagraniczne dzieło podobnego typu! Ponieważ znajomość u niego starszej czeskiej twórczości socjologicznej raczej nie ulega wątpliwości, zignorowanie Chalupnégo nie było wynikiem niewiedzy, a decyzji. Dla Kellera żadna ze starszych 323 Jan Stanisław Bystroń, Rozwój problemu socjologicznego w nauce polskiej, wyd. cyt., s. 192–193.




226

rodzimych książek nie okazała się interesująca. Choć w przypadku socjologii czeskiej nieciągłość miała przyczyny polityczne – dwukrotną, raz bardziej, a raz mniej konsekwentną próbę zniszczenia oraz odbudowę dyscypliny na nowych podstawach teoretycznych – nie zmienia to faktu, że sposoby opowiadania dziejów socjologii zmieniły się na tyle, by socjologowie uznali, że nie mają do czego wracać. W Polsce rzeczy miały się w zasadzie podobnie, choć z pewną istotną różnicą. Tu także ukazały się trzy rodzime prace, ale odstęp między dwiema późniejszymi był nieco mniejszy. Pierwsza z polskich książek, autorstwa Aleksandra Hertza, z racji popularnego charakteru miała mniejsze szanse być otwarcie cytowana w publikacjach naukowych. Relację między dwiema kolejnymi pracami, Szczepańskiego i Szackiego, można określić jako częściowo odwleczoną w czasie prawie dyskusję. Element ciągłości w rozwoju polskich historii/klasycznych socjologii stanowi długoletnia praca twórcza jednego uczonego – Jerzego Szackiego. Mniej więcej w tym samym czasie, gdy ukazywała się książka Szczepańskiego, miał on istotny udział w dokonaniu przekładu części dzieła Beckera i Barnesa, służącego początkowo jako materiał dydaktyczny, następnie zaś opublikowanego ze wstępem jego autorstwa. Kiedy ukazała się Socjologia. Rozwój problematyki i metod, napisał jej krytyczną recenzję, umieszczając na jej początku zdanie: „W sporze z autorem podręcznika jako argument liczy się tylko podręcznik lepszy, a tak samo dostępny czytelnikom. Recenzent tym argumentem nie rozporządza”324. Tak wstęp, jak i zarzuty zawierały zarys pomysłu na dzieło podobnego typu, który został zrealizowany kilkadziesiąt lat później – w rzeczywistości z wyjątkiem kluczowego postulatu recenzenta, by praca miała socjologiczny charakter. W międzyczasie Szacki publikował w kraju i za granicą wybory, wprowadzenia do dzieł dawnych socjologów oraz inne teksty z pogranicza historii socjologii, będąc jedynym polskim autorem zajmującym się jej stroną teoretyczno-metodologiczną (część z tego materiału ukazała się ponownie w roku 1991 w wyborze Dylematy historiografii 324 Jerzy Szacki, recenzja z: Jan Szczepański, Socjologia. Rozwój problematyki i metod, wyd. cyt. s. 317.




227

idei325). Biorąc pod uwagę całość zainteresowań naukowych autora Historii myśli socjologicznej trudno nie odnieść wrażenia, że historia socjologii była powracającym, ale jednak ubocznym obiektem jego zainteresowania. Rzecz jasna, wydane kilkanaście lat po książce Szczepańskiego dzieło nie nawiązuje doń w żaden bezpośredni sposób, przynależąc do innej epoki i innego stylu uprawiania dziejów wielkiej teorii. Jednak można między nimi znaleźć mniej i bardziej intrygujące styczności, jak łatwe do zrozumienia zainteresowanie twórczością Znanieckiego albo mniej oczywiste przejęcie przez Szackiego kontrowersyjnego konstruktu „socjologii humanistycznej”. Jak więc widać, zasadnicza część twierdzenia Bystronia daje się z niewielkimi zastrzeżeniami zastosować do polskich i czeskich opowieści o historii/klasycznej socjologii: choć co pewien czas pojawiają się nowe, to trudno mówić, by nowsze istotnie nawiązywały lub wyraźnie czerpały ze starszych. Niekoniecznie musi to oznaczać nieznajomość, częściej zapewne ignorowanie poprzedników (a można sobie na to bezkarnie pozwolić jedynie, gdy ich prace uchodzą za nic więcej niż przestarzałe podręczniki). Co więc stanowiło o kierunkach i charakterze przemian polskich i czeskich opowieści o historii/klasycznej socjologii? Choć każdą z omawianych historii należałoby zająć się z osobna, najważniejszym źródłem inspiracji pozostawała literatura zachodnia – przede wszystkim amerykańska, choć początkowo także niemiecka (Barth). Jak się wydaje, choć jest to raczej impresja niż logiczna konkluzja, szczególnie znacząca była pod tym względem praca Beckera i Barnesa, której fragmenty przełożono na język polski i czeski. Zapewne zainspirowała ona autorów takich jak Chalupný (gdy pisał drugi tom swych dziejów socjologii), Szczepański, a może nawet Szacki – zarysowana przez nich wizja naukowej socjologii jako rezultatu długiego procesu racjonalizacji refleksji nad społeczeństwem jest zbliżona do ich koncepcji narodzin świeckiej myśli społecznej; rzecz jasna, nie była ona wynalazkiem Amerykanów, choć oni sformułowali ją najdobitniej. Aczkolwiek socjologia marksistowska (i radziecka) bywała prezentowana jako alternatywny paradygmat nauk 325

Jerzy Szacki, Dylematy historiografii idei, wyd. cyt.




228

społecznych i dopracowała się wartościowych opisów dziejów, przełożonych zresztą na język czeski, nie stworzyła podobnie wpływowych wzorów i reprezentujący ją Antonín Vaněk także odwoływał się głównie do dostępnej mu, słabo chyba przez niego znanej literatury zachodniej. Tutejsze opowieści zazwyczaj z pewnym, czasem znacznym, opóźnieniem dostosowywały się do dominujących na Zachodzie form opowiadania o dawnej teorii socjologicznej, ewoluując od wprowadzeń do systemów poprzez historie – systematyczne opisy teorii socjologicznej, aż po klasyczne socjologie. To samo dotyczy metanarracji o dziejach socjologii, którą przywoływały, a która niezwykle późno, właściwie dopiero wraz z publikacją książki Kellera, zmieniła się z opowieści o narodzinach prawdziwie naukowego sposobu badania życia społecznego w dzieje socjologii jako samorefleksji społeczeństwa nowoczesnego. W obu krajach jedną z przyczyn opóźnionego podążania za zachodnimi trendami była likwidacja socjologii w latach pięćdziesiątych, a w Czechach także międzynarodowa izolacja i częściowe zamrożenie rozwoju dyscypliny od końca lat sześćdziesiątych. Od lat sześćdziesiątych polityka (jeśli nie liczyć systemowych barier w ruchu produktów i osób, wzmagających izolację lokalnego, polskojęzycznego rynku naukowego) nie wpływała w istotny sposób na recepcję zachodniej socjologii w Polsce, zaś o późnym pojawieniu się nowoczesnego podręcznika historii/klasycznej socjologii zdecydowała najpewniej skromność kompetentnych kadr. Charakter rozwoju polskich i czeskich historii/klasycznych socjologii, w którym ważną rolę odgrywało przejmowanie/naśladownictwo wzorów przejmowanych z zachodniej, w tym zwłaszcza z amerykańskiej raczej niż z dawniejszej rodzimej twórczości, każe wrócić do kwestii peryferyjności nauk społecznych w Polsce i Czechach. Jak się wydaje, można w ich przypadku mówić o rozwoju zależnym, gdzie centrum dostarcza rozwiniętych, oryginalnych idei, dysponuje większymi środkami oraz stanowi źródło najbardziej wartościowego kapitału naukowego, peryferie zaś są głównie producentem wstępnie przetworzonych danych. Rzecz jasna, charakter relacji centrum – peryferie zmieniał się wraz z przemianami światowej socjologii. Długo pozostawała ona względnie policentryczna i dopiero po drugiej wojnie światowej nauka




229

amerykańska zdobyła bezapelacyjny prymat, stając się najważniejszym wzorem dla uczonych z całego świata oraz degradując wpływowe dotąd wzory niemieckiej i francuskiej humanistyki. Obraz powojennych relacji centrum – peryferie okazuje się bardziej złożony, jeśli bierze się pod uwagę, skąd pochodziły przekładane w krajach Europy Środkowo-Wschodniej prace i w jakich krajach dokonywano ich przekładów, takich jak chociażby słowackie wydanie Socjologii. Rozwoju problematyki i metod Szczepańskiego, kilkanaście lat późniejszy zamiar przetłumaczenia książki Szackiego i faktycznie opublikowane radzieckie podręczniki historii socjologii. Ich obecność dowodzi, że w latach sześćdziesiątych socjologia polska, a w siedemdziesiątych polska i do pewnego stopnia także radziecka, służyły Czechom jako pośrednik pozwalający zapoznać się z dorobkiem socjologii zachodniej, pełniąc rolę swego rodzaju socjologicznych semiperyferii uprzywilejowanych wskutek swej względnie bardziej centralnej pozycji326. Jeśli chodzi o wpływ, jaki podobna sytuacja może mieć na profil indywidualnych zainteresowań i karier naukowych, to jak wskazał Pierre Bourdieu, mające niski prestiż instytucje akademickie dają pochodzącym z nich uczonym niewielki kapitał akademicki, z którym ryzykowne jest podejmowanie odważnych badań i/lub dociekań teoretycznych wykraczających poza naukową ortodoksję327. Z punktu widzenia nauki światowej w takiej właśnie sytuacji znajdowali i znajdują się polscy i czescy uczeni, studiujący i pracujący w położonych na socjologicznych peryferiach (semiperyferiach) placówkach naukowych; za czasów komunizmu i krótko po jego upadku ich

326

Immanuel Wallerstein, Analiza systemów-światów. Wprowadzenie, przeł. K. Gawlicz i M. Starnawski, Dialog, Warszawa 2007, s. 41–49, 85. O znaczeniu książek Igora S. Kona jako źródła wiedzy o socjologii zachodniej zob. np. Vera Sparschuh, Należąc do ginącego gatunku: moje doświadczenia jako socjologa wschodnioniemieckiego, przeł. J. Mucha, oraz Triin Vihalemm, Moja droga ku badaniom społecznym Estonii czasu przemian, przeł. B. Białek, oba w: Janusz Mucha, Mike F. Keen (red.), Autobiografie czasu transformacji, IFiS PAN, Warszawa 2006, s. 227, 274–275. 327 Pierre Bourdieu, Specyfika dziedziny naukowej i społeczne warunki rozwoju wiedzy, przeł. E. Neyman, w: Edmund Mokrzycki (red.), Kryzys i schizma 2, PIW, Warszawa 1984.




230

pozycja była zapewne nieco lepsza wskutek zainteresowania egzotyczną i potencjalnie interesującą nauką zza żelaznej kurtyny. Gruntowna analiza tej kwestii wymagałaby odwołania się do innych danych niż tylko treść książek o teorii socjologicznej – w tym analizy wędrówek idei, międzynarodowego podziału pracy naukowej, mechanizmów dystrybucji środków materialnych oraz różnorodnych źródeł kapitału naukowego328. Niemniej jednak zbadanie sposobów odwoływania się do rodzimej i obcej tradycji socjologicznej w refleksji nad dziejami lokalnych historii „wielkiej teorii” socjologicznej pozwala odnaleźć w nich, a także w ich recepcji, pośredni wskaźnik peryferyjnego statusu – obecność elementów dyskursu właściwego relacjom centrum – peryferie. Jak się wydaje, najbardziej wyrazisty symptom peryferyjnego statusu polskiej i czeskiej socjologii to usilne poszukiwanie uznania ze strony nauki zachodniej dla lokalnej spuścizny naukowej. Własna tradycja naukowa traktowana jest jako bezsporny powód do dumy, czemu towarzyszy oczekiwanie – co ciekawe, znacznie silniejsze w przypadku polskich niż czeskich uczonych – że zachodni badacze będą ją znać i respektować: „Za nieuprzejmość ze strony centrum uchodzi w oczach peryferyjnych aktorów także lekceważenie lokalnych kapitałów mających dla podmiotu szczególne znaczenie. W przypadku Polski klasycznym przykładem są ubolewania nad ignorancją w zakresie historii i kultury naszego kraju, które często uważa się za przejaw arogancji państw zachodnich”329. Owo poszukiwanie uznania podszyte jest niepewnością, zaś formy, w jakich się wyraża, ujawniają obecność poczucia niższości, skutku łatwej do stwierdzenia nieznajomości przez anglosaskich uczonych polskiej twórczości socjologicznej. Rezultatem tego jest pojawianie się kolejnego atrybutu dyskursu właściwego peryferiom: posługiwania się dwoma ko328

Zob. Jarosław Kilias, Swoistości socjologii polskiej z perspektywy socjologa, „Societas/Communitas”, nr 1/2007, s. 193; Janusz Mucha i Mike F. Keen, Europa Środkowo-Wschodnia i jej socjologia na początku ery postkomunistycznej, w: (tychże), Pierwsze lata suwerenności. Socjologia Europy Środkowo-Wschodniej o krajach tego regionu, przeł. K. Pietrowicz i J. Mucha, IFiS PAN, Warszawa 2004, s. 32–33. 329 Tomasz Zarycki, Peryferie. Nowe ujęcia zależności centro-peryferyjnych, Scholar, Warszawa 2009, s. 137.




231

dami komunikacyjnymi, z których jeden, niosący przesłanie o zaletach i znaczeniu rodzimej socjologii, przeznaczony jest w istocie dla rodzimej publiczności, podczas gdy drugi, używany w kontaktach z Zachodem, w bardziej powściągliwy sposób prezentuje tam lokalną tradycję330. Choć poszukiwanie, i niemożność zdobycia, oczekiwanego uznania ze strony centrum nie stanowi dominującego tematu lokalnych publikacji, znajduje niekiedy odbicie w przekładach, jak w czeskim tłumaczeniu książki Sorokina, opatrzonym dodatkiem o dziejach rodzimej nauki. Jego dobitny wyraz stanowiła publikacja w języku czeskim fragmentu książki Beckera i Barnesa, zawierającego obszerny i przedstawiający w korzystnym świetle (co prawda, podobnie opisali oni i inne nauki lokalne) dorobek czeskiej socjologii331. Sam tekst był bez wątpienia solidny i wartościowy, nie wydaje się jednak, by opublikowano go z powodu jego wartości informacyjnej; nie bez znaczenia była najpewniej satysfakcja z podobnego dowodu uznania. Ślady dyskursu charakterystycznego dla relacji centrum – peryferie można odnaleźć w książce Jerzego Szackiego, napisanej i wydanej pierwotnie w języku angielskim w Stanach Zjednoczonych oraz Wielkiej Brytanii, dopiero później zaś w Polsce, a także w sposobach jej recepcji. Jak wspominałem, już angielskojęzyczne wydanie zawierało rozbudowaną informację o polskiej myśli społecznej, rozszerzoną jeszcze (w tym o rozdział o koncepcjach Znanieckiego) w polskiej edycji pracy. Spotkało się to z aprobatą polskich recenzentów, którzy skłonni byli zresztą uznać, że należało pójść jeszcze dalej. Tak Andrzej Walicki, jak i Władysław Kwaśniewicz zarzucili Szackiemu niedocenienie twórczości Andrzeja Frycza Modrzewskiego, a drugi z nich miał mu także za złe niedostateczne podkreślenie polskości Ludwika Gumplowicza. Jak zauważył z satysfakcją Kwaśniewicz: „Godny uwagi jest fakt, że w doborze tych pierwszych [europejskich socjologów] znaleźli się reprezentanci myśli polskiej, do tej pory całkowicie pomijani w innych głośnych

330

Tamże, s. 161–166. Pitirim Sorokin, Sociologické nauky přítomnosti, wyd. cyt.; Howard Becker, Sociologie v Československu, wyd. cyt. 331




232

podręcznikach historii socjologii”332. Sformułowanie o „pomijaniu” polskiej myśli stanowi refleks poczucia niezasłużonej krzywdy, której ofiarą stał się niedoceniany dorobek polskich nauk społecznych: wyraz rozczarowania niespełnianiem przez naukę zachodnią oczekiwań słabszego partnera, a więc nieprzestrzeganiem normy uprzejmości. Godne uwagi jest także określenie nowinki wydawniczej mianem „głośnego podręcznika historii socjologii”. Niezależnie od poważnej wartości poznawczej i dydaktycznej „głośność” książki Jerzego Szackiego miała raczej charakter lokalny, przy czym jedną z jej głównych przyczyn stanowił paradoksalnie fakt jej publikacji na rynku zachodnim, a więc akt uznania ze strony centrum. Co ciekawe, drugi z recenzentów dobrze sobie zdawał sprawę z ograniczonego w istocie zasięgu przekonania o doniosłości lokalnej tradycji teoretycznej, krytykując autora Historii myśli socjologicznej za używanie sformułowań, w których odwoływał się do miejscowej twórczości w taki sposób, jakby jej znajomość była oczywista333. Jak widać, poszukiwanie uznania na Zachodzie, przeznaczone bardziej dla rodzimej publiczności pochwały lokalnej twórczości oraz frustracja, że nie otrzymuje ona należytego uznania centrum towarzyszą prezentacjom polskiej twórczości na międzynarodowym rynku naukowym! Warto zauważyć, że również analiza recepcji dzieła Szackiego przez anglosaskich uczonych pozwala odnaleźć w niej obecność dyskursu właściwego relacjom centrum – peryferie, chociażby w postaci charakterystycznych uwag na temat kompetencji autora, w tym jego domniemanej niedostatecznej znajomości współczesnej amerykańskiej teorii socjologicznej jako skutku jego peryferyjności/izolacji334.

332

Andrzej Walicki, A New History of Sociology, wyd. cyt., s. 98–99; Władysław Kwaśniewicz, recenzja z: Jerzy Szacki, History of Sociological Thought, oraz z: (tegoż), Historia myśli socjologicznej, wyd. cyt., s. 295 (podkr. moje). 333 Andrzej Walicki, A New History of Sociology, wyd. cyt., s. 99. 334 Gisela J. Hinkle, Frames of Sociological Dialogue in Historical Perspective, wyd. cyt., s. 205.




233

Konkluzje: od wprowadzeń do systemów do klasycznej socjologii Opowiadając o polskich i czeskich narracjach na temat historii/klasycznej socjologii, ukazanych na tle analogicznych, zagranicznych dzieł, nie udało mi się uniknąć pewnej zasadniczej niekonsekwencji i/lub nieokreśloności używanej terminologii. Jej wyraz stanowi chociażby użyty w poprzednim zdaniu zlepek terminów: historia/klasyczna socjologia. Jego użycie to nie wynik niechlujstwa ani niezdecydowania, a wątpliwości co do historycznego charakteru części analizowanej literatury oraz pewnych intuicji odnośnie statusu zjawisk określanych jako „klasycy socjologii” i „klasyczna socjologia”. Jak postaram się dalej pokazać, jeżeli są one używane w sposób właściwy współczesnej socjologii – a sposób ten jest najprawdopodobniej dość świeżej daty335 – terminy te mogą się odnosić do trzech różnych, skądinąd niełatwych do zdefiniowania zbiorów fenomenów: do określonej formy quasi-historycznego pisarstwa naukowego, do subdyscypliny współczesnej teorii socjologicznej oraz do wybranych dawnych dzieł naukowych. Większość omawianych dzieł nie została napisana przez profesjonalnych badaczy dziejów, przy czym jest ewidentne, że dla niektórych spośród nich to współczesność, a nie dawna teoria, stanowiła główny obiekt zainteresowania. Zawartość prac przynależała do dwóch przesuwających się sfer pamięci społecznej – komunikacyjnej i kulturowej, pomiędzy którymi ziała dryfująca luka, coraz szersza w miarę oddalania się w czasie opisywanych wydarzeń, w którą wpadała większość pochodzącej z niedawnej przeszłości produkcji teoretycznej. Jako formę pamięci kulturowej cechowała ją narastająca tendencja odwrotu od „gorących” form pamięci historycznej na rzecz mitu, ulokowanego w absolutnej przeszłości poza konkretnym czasem historycznym: dawno minionej, a zarazem ciągle obecnej. Inny, skorelowany z poprzednim, trend stanowiło przechodzenie od opowieści o ideach ujmowanych w kategoriach prawdy lub fałszu, przez narracje 335 Raewyn Connell, Why is Classical Theory Classical, wyd. cyt., s. 1514; sam termin istniał wcześniej, ale sposób jego użycia przez Hertza (Klasycy socjologii, wyd. cyt.) stanowił raczej wyjątek niż obowiązujący standard.




234

o koncepcjach teoretycznych ocenianych stosownie do tego, w jakim stopniu przyczyniły się do rozwoju wiedzy (chociaż punktem odniesienia bywała z reguły współczesna autorowi teoria socjologiczna, to wobec jej różnorodności kluczowym kryterium i tak okazywały się jego własne upodobania teoretyczne), po rezygnację z otwartych wartościowań odwołujących się do prawdy i postępu nauki. Nie oznacza to rezygnacji z wpisywania w opowieści jednoznacznego przesłania moralnego, jednak podstawowym narzędziem pozwalającym to czynić stał się sam proces doboru materiału. Równie istotny jak treść przemian opowieści o dziejach myśli socjologicznej wydaje się ich przebieg. Był on wyraźnie nielinearny, a większość opisanych zmian nastąpiła, w socjologii zachodniej, w drugim dziesięcioleciu po drugiej wojnie światowej. Jak się zdaje, wśród analizowanych prac można odnaleźć trzy charakterystyczne typy opowieści o dziejach myśli socjologicznej, charakterystyczne dla trzech etapów rozwoju (a może regresu?) tego rodzaju twórczości: wprowadzenia do systemów, kroniki myśli socjologicznej oraz klasyczne socjologie. Wzorcową reprezentantką tych pierwszych jest książka Bartha, stanowiąca wstęp do nigdy nieukończonego systemu socjologii, zaś z polskich i czeskich dzieł – dwie dotyczące dziejów tej nauki części drugiego tomu Sociologii Chalupnégo. Dzieła tego typu, wyjąwszy fragmenty dotyczące zamierzchłej prehistorii dyscypliny, odnosiły się do zjawisk przynależnych do pamięci komunikacyjnej, zaś zawarta w nich opowieść odwoływała się z reguły do metanarracji socjologii jako prawdziwie naukowej refleksji nad społeczeństwem i przynajmniej tam, gdzie mowa była o narodzinach dyscypliny, posiadała strukturę fabularną romansu. W rzeczywistości nie wszystkie podobne opracowania stanowiły wprowadzenia do realnie istniejących, całościowych systemów socjologii, jednak wszystkie je łączy fakt, że opisane w nich idee potraktowano jako nie tyle przynależne do przeszłości, ile jako składniki panoramy teoretycznej współczesnej socjologii, krytyczna zaś rozprawa z nimi służyła zdefiniowaniu i uzasadnieniu własnych stanowisk teoretycznych ich twórców. Bardziej kłopotliwa okazuje się próba opisu nieco efemerycznego, późniejszego typu pisarstwa naukowego, jaki stanowiła kronika myśli




235

socjologicznej. Najbardziej wpływowy, choć nie do końca typowy, wzór kroniki stanowiła książka Beckera i Barnesa, ze środkowoeuropejskiej zaś literatury jego cechy w najpełniejszej postaci zdaje się posiadać praca Szczepańskiego. Jeśli chodzi o rodzaj i strukturę fabularną zawartej w nim opowieści, ten typ dzieła nie odbiegał zasadniczo od wstępu do systemu. Różnicę stanowiło jego przeznaczenie oraz większy dystans czasowy dzielący od omawianych faktów. Kronika służyła bardziej opowiadaniu o minionej teorii socjologicznej niż polemice z nią, co stało się możliwe, odkąd większość opisywanych idei przekroczyła horyzont pamięci komunikacyjnej i nie było już potrzeby się z nimi spierać – w tym sensie jej pojawienie się stanowiło bezpośredni wynik mijania czasu. Podobna literatura zazwyczaj miewała już nie monograficzny, a przeglądowy, czy wręcz podręcznikowy charakter. Warto przy tym zauważyć, w tym samym, co kroniki, czasie powstawały i inne publikacje na temat dawnej teorii, wliczając w to prace napisane z wyraźnym zacięciem teoretycznym, poświęcone dawniejszym i nowym ideom teoretycznym, w rodzaju chociażby pracy Dona Martindale’a336; co prawda, w Polsce i Czechach literatura podobnego typu była nieobecna. Pojawienie się nowego typu opowieści, który określam mianem klasycznej socjologii, diametralnie zmieniło charakter, zawartość i wymowę narracji o dawnej myśli socjologicznej. Definitywnie porzucono postcomte’owską metanarrację o socjologii jako prawdziwie naukowej (świeckiej, empirycznej, racjonalnej) refleksji nad społeczeństwem, stanowiącej przełomowe osiągnięcie w rozwoju myśli społecznej. Zastąpiła je odtąd opowieść o nauce jako samorefleksji społeczeństwa nowoczesnego, a miejsce romansowej struktury fabularnej zajęła satyra. Zakres dawnych teorii opisywanych w klasycznej socjologii został w zasadzie ograniczony do twórczości XIX-wiecznych autorów, których liczbę znacznie zmniejszono, przez co różnorodność wczesnej twórczości socjologicznej została zredukowana do zestawu idei Comte’a, Marksa, Durkheima, czasem Simmla i koniecznie Webera; choć twórczość pierwszego z nich bywa zazwyczaj nisko oceniana, do pewnego stopnia nadal wyznacza 336

Don Martindale, The Nature and Types of Sociological Theory, wyd. cyt.




236

jednak początek dziejów dyscypliny. Obok wymienionych uczonych, których nazwiska pojawiają się w każdej klasycznej socjologii, istnieje grupa autorów, których dzieła bywają omawiane, ale ich obecność w zestawie klasyków nie jest obowiązkowa, takich jak Spencer (niegdyś obok Comte’a drugi największy socjolog), de Tocqueville, Tönnies czy Pareto. Charakterystyczna dla tego zestawu jest obecność niesocjologów: Marksa, który z twórcy jednostronnie ekonomistycznej teorii dziejów i ideologa socjalizmu awansował na wszechstronnego myśliciela i współzałożyciela dyscypliny oraz, co ciekawsze, de Tocqueville’a – do lat sześćdziesiątych XX wieku pozbawionego przecież jakiegokolwiek wpływu na myśl socjologiczną! Nie oznacza to, by zestaw klasycznych autorów został raz na zawsze zamknięty. Choć nie otwiera się on na zapoznanych socjologów, to od kilkunastu lat trwają przyjmowane niekiedy z niechęcią starania, by włączyć doń twórczość kobiet mających w nim reprezentować tradycję feministyczną337. Co ciekawe, inicjatorom i inicjatorkom podobnych zabiegów z reguły nie przychodzi do głowy, że można by spróbować przypisać kobietom role inne od przewidzianych przez szablony klasycznej socjologii, a więc role wielkich teoretyczek. Tak czy inaczej nietrudno dostrzec, że klasyczne socjologie porzuciły ambicję, by opowiadać o dawnej myśli socjologicznej takiej, jaką ona była, konstruując w miejsce tego mity, które mają zadowolić współczesnych uczonych. Inaczej niż przejścia od wprowadzeń do systemów do kronik myśli socjologicznej, narodzin klasycznych socjologii nie da się wyjaśnić jedynie stopniowym oddalaniem się opisywanych wydarzeń – nawet jeśli przesuwający się horyzont czasowy faktycznie sprzyjał schematyzacji obrazu przeszłości. Oczywisty wydaje się ich związek z przemianami, które przyniosły światową dominację nowej amerykańskiej sondażowej socjologii i psychologii społecznej, odwołującej się do neopozytywizmu jako swej podstawy (meta-) teoretycznej, w dziedzinie ogólnej teorii zaś – funkcjonalizmu. Radykalna reinterpretacja przeszłości dokonana przez klasyczną socjologię ujawnia, jak poważną nieciągłość w rozwoju 337 Por. Richard F. Hamilton, American Sociology Rewrites its History, wyd. cyt., s. 286–295.




237

dyscypliny przemiany owe spowodowały, stanowiąc – przynajmniej jeśli chodzi o przebieg i skutki – rewolucję naukową w ścisłym znaczeniu tego słowa338. Warto jednak pamiętać, że związek między „wielką” rewolucją sondażową i funkcjonalistyczną a „małą” rewolucją w opowieściach o dawnej socjologii nie był ścisły. O ile za świadectwo zmiany w sposobie postrzegania starszej socjologii można uznać już zwiastuna „wielkiej” rewolucji, po raz pierwszy wydaną u progu drugiej wojny światowej Parsonsowską The Structure of Social Action, to pełnokrwiste klasyczne socjologie pojawiły się dopiero trzydzieści lat później – chodzi oczywiście o wspominane już wielokrotnie książki Raymonda Arona, a zwłaszcza Roberta Nisbeta339. W tym czasie rozpoznawalne już były znamiona kryzysu obowiązującego nadal scjentystycznego paradygmatu, takie jak pojawianie się i rozwój nowych nurtów socjologii interpretującej, czerpiących tyleż z nowych, filozoficznych inspiracji (jak choćby fenomenologia), co z tradycji interakcjonistycznej i/lub empirycznej socjologii chicagowskiej. Wydaje się, że właśnie owe prądy, zwiastujące przecież kolejną rewolucję, wpłynęły na charakter opowieści nowego typu, odwołujących się do niezgodnej z ideałami scjentyzmu, relatywizującej metanarracji o socjologii jako samorefleksji społeczeństwa nowoczesnego. Nic więc dziwnego, że klasyczne socjologie nadal powstają i są czytane, mimo spadku popularności sondaży i znaczenia funkcjonalizmu niezmiennie stanowiąc dominujący typ narracji o dawnej socjologii. W Polsce i w Czechach podobna literatura pojawiła się zaskakująco późno. Za jej zapowiedź można uznać dzieło Jerzego Szackiego, jednak pełnoprawną klasyczną socjologią były dopiero czeskie Dějiny klasické sociologie autorstwa Jana Kellera. Jak się wydaje, przyczyn tego opóźnienia można szukać w niewielkiej skali tutejszych, względnie izolowanych społeczności akademickich, gdzie zapotrzebowanie na podobną 338

Thomas S. Kuhn, Struktura rewolucji naukowych, przeł. H. Ostromęcka, Aletheia, Warszawa 2001, s. 167–236. 339 Talcott Parsons, The Structure of Social Action, wyd. cyt.; Robert A. Nisbet, The Sociological Tradition, wyd. cyt.; Raymond Aron, Main Currents in Sociological Thought, t. 1/2, wyd. cyt.




238

literaturę było skromne, a ilość potencjalnych, kompetentych autorów ograniczona; w Czechach decydujący rzecz jasna był częściowy demontaż socjologii oraz ograniczenia swobody aktywności naukowej w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych. Należy dodać, że sposoby opowiadania o przeszłości socjologii – wszystko jedno, czy mitycznej, czy historycznej – były i pozostają zróżnicowane. W przypadku całościowych przeglądów dziejów dyscypliny klasyczne socjologie stanowią dystynktywny, najczęściej spotykany, ale nie jedyny typ. Obok nich można znaleźć zarówno prace mające ściślej historyczne ambicje, jak i mające w zamierzeniu stanowić rozprawy z teorii socjologicznej: te pierwsze były najwyraźniej nieobce Coserowi, drugi zaś z celów przyświecał zapewne większości autorów tekstów zawartych w zbiorze pod redakcją Bottomore’a i Nisbeta, przy czym obie te prace stanowią, jak spora część podobnej twórczości, gatunkowe hybrydy340. Klasyczne socjologie to bowiem nie tylko (a raczej: nie tyle) określonego typu opowieści historyczne, ale także, a może przede wszystkim teksty reprezentatywne dla określonego typu dociekań, stanowiących formę współczesnej teorii socjologicznej. Z instytucjonalnego punktu widzenia można w nich widzieć nie w pełni wyodrębnioną i zaledwie wstępnie zinstytucjonalizowaną subdyscyplinę, w ich zawartości zaś manifestację określonego dyskursu; najtrafniejszym określeniem obu aspektów wydaje się, użyty tym razem w liczbie pojedynczej – w drugim ze swych możliwych znaczeń – termin „klasyczna socjologia”. Idea, że na socjologię można patrzeć w kategoriach dyskursu, u którego podstaw leży twórczość klasycznych socjologów jako tych, którzy wywarli decydujący wpływ na jego ukształtowanie, względnie stanowiącą budulec pozwalający wytwarzać różnorodne socjologiczne tożsamości teoretyczne, pojawiła się już w latach siedemdziesiątych. Rzecz jasna, użyte w poprzednim zdaniu określenie „klasyczni socjologowie” odsyła do jeszcze innego, trzeciego znaczenia terminu: nazwy stosowanej wobec autorów uchodzących za klasyków z punktu widzenia klasycznej socjologii 340 Lewis A. Coser, Masters of Sociological Thought, wyd. cyt.; Tom Bottomore, Robert Nisbet (red.), A History of Sociological Analysis, wyd. cyt.




239

(w zdefiniowanym uprzednio, drugim sensie słowa). Jak pokazali Baehr i O’Brien, pojęcia „autorstwa” czy „założycielstwa” są niezbyt użyteczne w odniesieniu do dyskursu, a odwołania do postaci założyciela służą przede wszystkim legitymizacji własnych aspiracji teoretycznych współczesnych uczonych. Klasykom i ich dziełom bywa w socjologii przypisywane wiele funkcji, od roli symboli jednoczących dyscyplinarną spuściznę, po funkcję znaków markujących dystynktywne tradycje teoretyczne. W praktyce ich zdolność do skutecznego wypełniania tych ról może się okazać niewielka wobec faktu, że dzisiejsza socjologia stanowi wiązkę zinstytucjonalizowanych subdyscyplin, z których każda posiada własny, odrębny dorobek teoretyczny: „Podobnie ci z nas, którzy cenią tradycję socjologiczną, powinni zastanowić się nad możliwością, że apelowanie do użytków z niej czynionych może stawać się bardziej elegią na minione czasy i standardy niż wiarygodnym miejscem zbiórki do dyscyplinarnej spójności”. Czy nie oznacza to, że trudno w rzeczywistości znaleźć przesłanki pozwalające wierzyć w jedność dyskursu dyscypliny tak niejednorodnej i rozwijającej się w tak nieciągły sposób jak socjologia341? W zupełnie innym świetle stawia kwestię domniemanej jedności dyscyplinarnego dyskursu spostrzeżenie, że owym hipotetycznym dyskursem może być nie tyle socjologia jako taka, co określony dział teorii socjologicznej, w którym klasycy rzeczywiście odgrywają główną rolę: sama klasyczna socjologia (w drugim znaczeniu słowa)! Jak się zdaje, jego funkcjonowanie opiera się na czterech założeniach milcząco przyjmowanych przez bodaj wszystkich uczonych uprawiających ten rodzaj twórczości: (a) przekonaniu o możliwości zidentyfikowania grupy klasyków socjologii, będących założycielami dyscypliny (jako zbioru teorii, instytucji czy też dyskursu); (b) założeniu o istnieniu zbioru teorii określanych mianem klasycznej socjologii, bezpośrednio lub pośrednio wywodzących się z europejskiej myśli społecznej XIX wieku; 341 Dirk Käsler (red.), Klassiker des soziologischen Denkens, Band I, wyd. cyt., s. 10–15; Jeffrey Alexander, Sociology and Discourse: On the Centrality of the Classics, wyd. cyt., s. 27–33; Peter Baehr, Mike O’Brien, Founders, Classics, Cannon, wyd. cyt., s. 4–28, 32, 56–62 (cytat na s. 62).




240

(c) przekonaniu o permanentnej roli tak zdefiniowanej klasycznej socjologii jako niezmiennie istotnego punktu odniesienia dla każdego współczesnego socjologa oraz (d) swoistym kontekstualizmie, oznaczającym nie tyle wyjaśnianie teorii przez odwołanie się do ich faktycznych kontekstów społecznych, ile uznanie socjologii za wytwór nowoczesności, a konstruktu intelektualnego „modernizacji”, odnoszącego się do domniemanych narodzin społeczeństwa nowoczesnego, za podstawowy kontekst interpretacyjny klasycznej socjologii. Milcząca akceptacja owych założeń nie oznacza, iżby pozostawały one niewypowiedziane: pierwsze trzy z nich bywają traktowane jako twierdzenia, ilustrowane przykładami i uzasadniane, ostatnie zaś stanowi interpretację genezy dyscypliny obowiązującą w większości współczesnych wypowiedzi dotyczących socjologii jako takiej – w praktyce więc we wstępach i artykułach programowych, podręcznikach oraz popularnych wprowadzeniach342. Przemilczana lub ignorowana jest za to rozbieżność między obrazem dawnej socjologii, jaki zarysowuje klasyczna socjologia, a faktycznymi dziejami tej nauki oraz geneza klasycznej socjologii (w sensie pewnego typu dociekań teoretycznych) jako wytworu powojennej rewolucji teoretycznej i jako (gdy chodzi o klasyczną socjologię rozumianą jako zestaw wybranych dzieł dawnej myśli społecznej) rezultatu konkretnych zabiegów selekcji, wybiórczej recepcji i reinterpretacji wybranej, dawnej twórczości naukowej. Ta ostatnia praktyka może przyjmować zróżnicowane formy, od postrzegania klasyczności jako efektu ponadczasowej wartości samych klasycznych teorii lub dzieł, po czasem mglistą, czasem zaś całkiem wyraźną świadomość jej genezy jako rezultatu selekcji i reinterpretacji, która jest jednak konsekwentnie ignorowana w konkretnej praktyce badawczej i pisarskiej343. 342

Np. Jeffrey Alexander, Introduction w: (tegoż) Structure and Meaning. Rethinking Classical Sociology, Columbia University Press, New York 1989, s. 2–3; John Macionis, Keith Plummer, Sociology. A Global Introduction. Third Edition, wyd. cyt., s. 11–15; Anthony Giddens, Socjologia. Zwięzłe, lecz krytyczne wprowadzenie, przeł. J. Gilewicz, Zysk i S-ka, Poznań 1998, s. 13–33. 343 Przekonującą analizę i krytykę pierwszej z praktyk przedstawili Baehr i O’Brien (Founders, Classics, Cannon, wyd. cyt., s. 82–85), drugą bodaj najlepiej ucieleśnia




241

Jak wspominałem, klasyczną socjologię można uznać za rodzaj dociekań teoretycznych – być może nie w pełni zinstytucjonalizowaną subdyscyplinę? – dla których materiał wyjściowy stanowią wybrane idee dawnych myślicieli społecznych. Odwołania do przeszłości, często raczej mitycznej niż historycznej, służą zarówno jako instrument uprawomocniający owe dociekania, jak i jako narzędzie perswazji na rzecz konkretnych, tworzonych w jej obrębie idei. Dorobek tak pojmowanej klasycznej socjologii stanowią nie tylko przekrojowe opowieści o dziejach wielkiej teorii socjologicznej, pełniące zazwyczaj rolę podręczników i prezentujące ogólnie przyjętą wiedzę raczej niż rezultaty najnowszych badań. Można do niego zaliczyć również monografie teoretyczne, poświęcone zarówno „wielkim” klasykom, jak i pomniejszym, częstokroć lokalnym prawie, klasykom oraz rozprawy teoretyczne odwołujące się do ich twórczości i interpretujące ją jako przyczynek do problemów teoretycznych współczesnej nauki344. Wydaje się, że do klasycznej socjologii przynależą również współczesne edycje ich dzieł, a zwłaszcza wybory tekstów – zarówno przeznaczone dla studentów czytanki, takie jak zbiór zredagowany przez Randalla Collinsa jako uzupełnienie jego Four Sociological Traditions, albo praca pod redakcją Pawła Śpiewaka, stanowiąca zbiór lektur do kursu klasycznej socjologii opartego na podręczniku Jerzego Szackiego, jak i wybory tekstów jednego, klasycznego autora, których wzorcowy przykład stanowi książka From Max Weber w redakcji Hansa Gertha i C. Wrighta Millsa, przez bodaj dwa dziesięciolecia

twórczość Jerzego Szackiego (por. Socjologia współczesna a klasycy socjologii, wyd. cyt.). Przykład próby sformułowania kryteriów klasyczności w taki sposób, by ominąć kwestię jej źródeł, można znaleźć w tekście Edwarda A. Tiryakiana Revisiting Sociology’s First Classic:„The Division of Labor in Society” and Its Actuality („Sociological Forum”, nr 1/1994, s. 4), w odniesieniu do socjologii polskiej zaś w artykule Włodzimierza Wincławskiego Kto jest klasykiem socjologii polskiej? opublikowanym w zbiorze pod redakcją Janusza Muchy i Włodzimierza Wincławskiego Klasyczna socjologia polska i jej współczesna recepcja (Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2006). 344 Por. np. Anthony Giddens, Capitalism and Modern Social Theory. An Analysis of the Writings of Marx, Durkheim and Max Weber, Cambridge University Press, London – New York 1971.




242

będąca dla amerykańskich uczonych głównym źródłem przypisów do Maxa Webera345. Jak widać, jedynie część tak rozumianej klasycznej socjologii stanowią wyselekcjonowane teksty lub fragmenty tekstów dawnych autorów346, przy czym sposoby ich interpretacji określają specjaliści od klasycznej socjologii i współczesne zwyczaje interpretacyjne. Jak się wydaje, klasyczne teksty są odczytywane w sposób zbliżony do tego, w jaki kościoły chrześcijańskie zwykły dziś czytać Biblię: nie literalnie, ale jako konstelację symboli i metafor, którym znaczenie jest nadawane (oczywiście w przypadku klasycznej socjologii, nie Biblii!) przez współczesną teorię socjologiczną. Status klasyka oznacza przywilej tego rodzaju lektury, nadającej trwałą wartość dziełu takich autorów jak Marks albo Durkheim. Inni, jak choćby Gumplowicz czy Giddings, których kluczowe idee teoretyczne – rasa i świadomość rodzaju (consciousness of a kind) – zinterpretowane we właściwy sposób okazałyby się zapewne nie gorsze od marksowskiej idei klasy albo durkheimowskiego społeczeństwa, są z reguły pozbawieni podobnego przywileju. Wyjątek stanowi sytuacja, gdy któryś ze współczesnych uczonych gwoli uprawomocnienia własnej koncepcji teoretycznej odwołuje się do jakiegoś zapomnianego autora (nawet niekoniecznie jej bezpośredniego prekursora), próbując go zarazem wprowadzić do panteonu klasycznej socjologii347. Wydaje się, że można zidentyfikować dwa podstawowe typy zabiegów pozwalających odczytywać twórczość klasyków tak, by wciąż uchodziła za wartościową: dekontekstualizację i rekontekstualizację. Pierwszy z nich polega na wyrwaniu idei z ich oryginalnego kontekstu intelektualnego, skądinąd znanego mało komu ze współczesnych, wliczając specjalistów od klasycznej socjologii. Pozwala to na przykład 345

Randall Collins (red.), Four Sociological Traditions. Selected Readings, wyd. cyt.; Paweł Śpiewak (red.), Klasyczne teorie socjologiczne, wyd. cyt.; Hans H. Gerth, C. Wright Mills (wstęp, red. i przekł.), From Max Weber, wyd. cyt. 346 Zwłaszcza że wskutek zróżnicowania językowego klasyków chodzi najczęściej o dostępne w ograniczonej liczbie przekłady. 347 Por. np. Reassembling the Social (wyd. cyt., s. 13–16), gdzie Bruno Latour dokonał podobnego zabiegu na zapomnianym konkurencie Durkheima, Tardem.




243

uczynić twórcę całkowicie oryginalnej metodologii z Maxa Webera, którego koncepcje nie odbiegały zasadniczo od idei głoszonych przez wielu innych niemieckich badaczy społecznych, stanowiąc zbiorowy dorobek i mniej lub bardziej standardowe instrumentarium ekonomistów „szkoły historycznej” oraz neokantowskich filozofów nauki348. Drugi z zabiegów to wpisanie dawnej twórczości w nowy, odmienny od oryginalnego kontekst intelektualny lub społeczny – jako przykład może posłużyć zastąpienie comte’owskiego i spencerowskiego pozytywizmu i organicyzmu strukturalizmem jako naczelną ramą interpretacyjną socjologii Durkheima349. Użycie odmiennych strategii interpretacyjnych wobec klasycznych i nieklasycznych tekstów pozwala wciąż na nowo potwierdzać nadrzędny status tych pierwszych i podrzędność drugich; te ostatnie, czytane w sposób literalny, nie mogą się wszak równać z pierwszymi, traktowanymi jak konstelacje symboli i metafor. Powyższe spostrzeżenia to oczywiście jedynie impresje, a analiza technik interpretacji dawnej twórczości naukowej właściwych klasycznej socjologii stanowiłaby temat na co najmniej odrębny artykuł. *

*

*

Jak już pisałem, atrybutem klasycznej socjologii (w drugim sensie słowa, jako odrębnej dziedziny dociekań socjologicznych) jest ograniczona, czy też zamazana, świadomość jej odrębności jako swoistej dziedziny dociekań socjologicznych, a zwłaszcza jej odmienności od badań 348

Jeśli chodzi o typ idealny zob. Dirk Käsler, Weber. Życie i dzieło, przeł. S. Lisiecka, Oficyna Naukowa, Warszawa 2010, s. 240 oraz Miloš Havelka, Několik úvah a tézí o původu, stavu a možnostech historické sociologie, w: (tegoż), Ideje – dějiny – společnost. Studie k historické sociologii vědění, Centrum pro studium demokracie a kultury, Brno 2010, s. 30–36; analogicznym instrumentarium posługiwał się chociażby filozof państwa i prawa Georg Jellinek, używający pojęcia „typu empirycznego” (Georg Jellinek, Ogólna nauka o państwie, przeł. A. Peretiakowicz, Księgarnia F. Hoesicka, Warszawa 1921, s. 34–48, kategoria „typu empirycznego” – s. 42–43). Jeśli chodzi o ideę rozumienia, to jeszcze dla Beckera i Barnesa za kluczowego autora odwołującego się doń uchodził Werner Sombart (Howard Becker, Harry E. Barnes, Social Thought from Lore to Science [Third Edition], t. 3, s. 892–893)! 349 Randal Collins, Four Sociological Traditions, wyd. cyt., s. 184–194, 203–211.




244

historycznych, od których różni ją cel, którym nie jest poznanie i opowiedzenie o przeszłości oraz mityczna raczej niż historyczna perspektywa czasowa. To, że prace nominalnie poświęcone przeszłości socjologii wcale nie muszą być jej historiami, jako pierwszy dostrzegł bodaj Robert K. Merton, który jednak w przywoływanym już tekście O historii i systematyce teorii socjologicznych ujął to w kategoriach problemu bardziej warsztatowego niż teoretycznego: socjologowie biegli w dociekaniach teoretycznych mieli uprawiać jej systematykę miast badań historycznych, do których brakowało im zazwyczaj kompetencji, korzystając z podejść i metod badawczych uchodzących już wśród historyków za anachroniczne. Skutkiem miał być hybrydowy charakter stanowiącej rezultat ich pracy produkcji naukowej, rozdartej między systematyczną analizą teoretyczną a historią. Wydaje się, że Merton nie do końca zdawał sobie sprawę, że zainteresowanie klasyką nie ma wiele wspólnego z badaniami historycznymi, a celem większości badaczy klasyki jest zarysowanie obrazu nauki odpowiedniego dla jej obecnych horyzontów i aspiracji raczej, niż mającego odzwierciedlać jej przeszłość. W rezultacie poważnie zastanawiał się nad kwestiami w rodzaju pożytku z klasyków socjologii jako wzoru określającego standardy pracy intelektualnej czy korzyści, jakie może przynieść współczesnemu uczonemu ich ponawiana lektura350. Skoro jednak klasyczna socjologia nie polega na badaniu historycznym, a na tworzeniu ulokowanej w mitycznej przeszłości i odwołującej się do idei dawnych myślicieli – niemniej współczesnej – teorii, trudno nie uznać podobnego stawiania sprawy za wyraz niejakiej prostoduszności. Z dzisiejszego punktu widzenia tekst Mertona pełen jest trudnego do zrozumienia optymizmu. Wynikał on zapewne z tego, że w okresie, gdy go pisał, istniały nie tylko pierwsze klasyczne socjologie, ale i prawdziwie historyczne prace o dziejach dyscypliny, nawiązujące czasem do najnowszych naówczas osiągnięć historii i filozofii nauki, przez Roberta Aluna Jonesa określone nieco później mianem nowej historii

350 Robert K. Merton, O historii i systematyce teorii socjologicznych, wyd. cyt., s. 25–27, 56–59.




245

socjologii351. Można sądzić, że nowa historia socjologii była w istocie po raz pierwszy uprawianą w świadomy celu i warsztatu sposób historią socjologii, jawiąc się jako nieco młodsza i tkwiąca w cieniu siostra klasycznej socjologii. Jak się zdaje, oba typy dociekań są skazane na trwałą koegzystencję, choć wobec uporczywego braku należytego rozróżnienia między dwiema dziedzinami badań współistnienie to nieuchronnie prowadzi do nieporozumień. Ich wyrazem jest choćby prowadzona swego czasu pozorna debata między zwolennikami prezentyzmu i kontekstualizmu w historii socjologii: skoro chodzi o dwa zasadniczo różne podejścia, cele i metody badań, to jaki sens może mieć podobna dyskusja352? Wśród historyków z wolna rośnie świadomość swoistej natury klasycznej socjologii, a miast rozważań nad jej domniemaną istotą i funkcjami bodaj częściej powstają dziś teksty ujawniające charakter kanonu klasyków jako produktu ubocznego powojennej rewolucji naukowej, wciąż na nowo odtwarzanego przez współczesnych socjologów353. Nie należy się jednak spodziewać, by twórcy klasycznej socjologii (w quasi-dyscyplinarnym sensie) zrezygnowali z historycznego sztafażu, skoro stanowi on istotną legitymację ich twórczości. Mimo że historycy socjologii nie muszą już aspirować do wypowiadania autorytatywnych sądów o teorii, nieporozumienie trwa i najpewniej trwać będzie, skoro klasyczna socjologia najwyraźniej nie może funkcjonować, nie roszcząc sobie prawa do odwoływania się do historii. Warto zresztą dodać, że zainteresowanie klasyczną socjologią zwiększa popyt na twórczość historyków, pozwalając im w pewnym sensie żerować na niewiedzy socjologicznej publiczności354. 351

Robert Alun Jones, The New History of Sociology, „Annual Review of Sociology” 1983, s. 455–464. 352 Por. np. Robert Alun Jones, Second Thoughts on Privileged Access, „Sociological Theory”, nr 1/1985, Jeffrey Alexander, Sociology and Discourse: On the Centrality of the Classics, wyd. cyt., s. 51–57. 353 Jak chociażby wspominane już kilkakroć teksty Baehra i O’Briena (Founders, Classics, Cannon, wyd. cyt.), czy Connell (Why is Classical Theory Classical, wyd. cyt.). 354 Por. Jarosław Kilias, Klasycy obcy, rodzimi i bohaterowie nekrologów: zainteresowanie przeszłością dyscypliny a perspektywy historii socjologii, „Rocznik Lubuski”, t. 37 (2011), cz. 1.




246

Jeśli chodzi o obecne i przyszłe całościowe opowieści o historii/ klasycznej socjologii, to przytłaczającą większość z nich stanowią prace o charakterze podręcznikowym, w programach nauczania dominuje zaś klasyczna socjologia, nie historia, i doprawdy trudno sobie wyobrazić, by w kurczących się programach nauczania teorii socjologicznej znalazło się miejsce dla obu. Nic więc dziwnego, że dominującą pozycję zdobyły podobne do pracy Kellera klasyczne socjologie, i że poza nimi jest miejsce co najwyżej dla hybryd, rozpiętych między dążeniem do elementarnej historycznej rzetelności a koniecznością respektowania kluczowych założeń klasycznej socjologii, co uniemożliwia rzetelne opowiedzenie, co się rzeczywiście wydarzyło w dziejach dyscypliny. *

*

*

Jeden z motywów powtarzających się w wypowiedziach socjologów, dotyczących domniemanych osobliwości ich dyscypliny, stanowi przekonanie, że inaczej niż nauki przyrodnicze socjologia nie zrywa więzi z własną historią. Wygłaszając jesienią 1916 roku przemówienie do członków sekcji matematyki i nauk fizycznych British Association for the Advancement of Science Alfred N. Whitehead wypowiedział znany bon mot: „Nauka, która boi się zapomnieć swych założycieli, jest zgubiona”355. Zdanie wypowiedziane przez brytyjskiego filozofa bywa chętnie przywoływane przez socjologów, służąc za domniemany wyróżnik ich dyscypliny, rozdartej między ideą wiernego naśladowania nauk przyrodniczych a przynależnością do humanistyki. Zależnie od orientacji teoretycznej przywołującego bywa ono powtarzane jako wyraz dezaprobaty wobec własnej dziedziny i z poczuciem niższości wobec bardziej rzekomo dojrzałych nauk przyrodniczych, do których miałoby się ono bez zastrzeżeń odnosić, lub wypowiadane z zadowoleniem, a nawet w odwróconej formie (sic!) jako wyraz przekonania o uniwersalnej potrzebie więzi nauki z jej ojcami założycielami356. Nie trzeba dodawać, 355 Alfred N. Whitehead, The Organisation of Thought, „Nature”, 28 września 1916, s. 81. 356 Piotr Sztompka, O socjologii polskiej i światowej. Wywiad z Piotrem Sztompką, Wiceprezydentem ISA, „Informacja Bieżąca”, nr 56 (1998), s. 20.




247

że potraktowane jako twierdzenie owo zdanie wymagałoby sprecyzowania, o które to konkretnie nauki chodzi, jako że w realnym świecie trudno o naukę (w liczbie pojedynczej) poza konkretnymi, wielce przecież zróżnicowanymi dyscyplinami i obszarami badań naukowych. Jak się jednak rzeczy mają z socjologią? Czy rzeczywiście jest ona nauką nie potrafiącą zapomnieć swej przeszłości? Rodzaj analizowanego przeze mnie materiału nie pozwala mi odnieść się do wszelkich form uprawiania socjologii, a że znam się tylko na niektórych z nich, nie mogę wykluczyć, że istnieją i takie, które rzeczywiście intensywnie korzystają z właściwych sobie form pamiętania o dyscyplinarnej przeszłości. Z drugiej jednak strony, czyż wielkie opowieści o klasycznej socjologii nie ucieleśniają najlepiej tego, co zapewne mają na myśli autorzy odwołujący się do Whiteheada: socjologię w liczbie pojedynczej, pisaną przez wielkie S? Czym jest jednak przeszłość, o której mowa w cytacie? Literalnie pojmowana byłaby po prostu tym, co było. Oczywiście, można próbować zbadać, w jakim stopniu socjologowie ją faktycznie znają, czy się nią interesują oraz czy – a jeśli tak, to w jaki sposób – do niej się odwołują. Musiałoby przy tym chodzić o znajomość i zainteresowanie przeszłością dyscypliny (a w praktyce wynikami badań historyków dyscypliny lub klasyczną socjologią)357. Przeszłość jest dostępna jedynie poprzez różne formy pamięci społecznej, ta zaś z reguły polega tyleż na pamiętaniu, co na selekcji i zapomnieniu358. Gdy mowa jest o profesjonalnej pamięci nauki, problem polega na tym, że pewne formy odwoływania się do przeszłości można znaleźć bodaj wszędzie, nie wyłączając fizyki, uchodzącej za kwintesencję zmitologizowanych nauk przyrodniczych. Ostatecznie najczęściej stosowany sposób jej nauczania wykorzystuje pewnego rodzaju quasi-historyczną narrację, odwołującą się do przełożonych na nowoczesny aparat pojęciowy osiągnięć dawnej nauki – do najprostszych problemów i najbardziej podstawowych praw, od których stopniowo przechodzi się do bardziej współczesnego, 357 Por. Robert Alun Jones, Sidney Kronus, Profesionelle Soziologen und die Geschichte der Soziologie: Eine Meinungsumfrage, przeł. Wolf-Hagen Krauth, w: Wolf Lepenies, Geschichte der Soziologie, t. 1, wyd. cyt. 358 Jiří Šubrt, Antinomie sociální paměti, „Sociologia”, nr 2/2011, s. 139–141.




248

trudniejszego materiału. I w podręcznikach fizyki pojawiają się historyczne wtręty mówiące o kluczowych postaciach, odkryciach i przełomach w dziejach nauki359. To zaś, co dotąd udało mi się ustalić, sugeruje jednoznacznie, że socjologia – w zakresie, w jakim mam prawo o niej się wypowiadać – bynajmniej nie cechuje się jakimś szczególnym przywiązaniem czy niezdolnością do zapominania o własnej przeszłości. Całościowe opowieści o dziejach teorii socjologicznej przeszły gwałtowne przemiany, w wyniku których zakres opisywanych w nich zjawisk przeszłości uległ drastycznemu ograniczeniu, a obowiązujące sposoby interpretacji wyrwały je z oryginalnego kontekstu. Główną formę dyscyplinarnej pamięci stanowi klasyczna socjologia, systematycznie przekazywana adeptom tej nauki, którzy poza tym miewają do czynienia co najwyżej z hybrydowymi formami łączącymi klasyczną socjologię z elementami historii. Czym się wobec tego owa domniemana, ciągle żywa, przeszłość socjologii różni od przeszłości z podręczników fizyki? Bez wątpienia da się znaleźć wiele różnic, ale dotyczą one poszczególnych aspektów, nie istoty sprawy, w obu bowiem przypadkach chodzi o wymazywanie i zastępowanie obrazu istniejących kiedyś stanów rzeczy nowymi, lepiej odpowiadającymi współczesnej kondycji dyscyplinarnej wiedzy. Tak w przypadku fizyki, jak i socjologii trudno o lepsze świadectwo wysiłku nieustannie wkładanego w aktywne zapominanie o tym, czym niegdyś była nauka. 359




Por. np. David Halliday, Robert Resnick, Jearl Walker, Podstawy fizyki, PWN, Warszawa 2003: t. 1, przeł. M. Łukaszewski s. 87, t. 2, przeł. M. Łukaszewski, W. Komar i R. Bożek, t. 3, przeł. Z. Ajdak i M. Jaworski, s. 47, t. 4, przeł. J. Prochorow, R. Bożek, s. 146–148, t. 5, przeł. A. Babiński, R. Bożek.




Wykorzystane materiały

Literatura przywołana: von Aleman, Heine, Leopold von Wiese und das Forschunginstitut für Sozialwissenschaften in Köln 1919 bis 1934, w: Wolf Lepenies (red.), Geschichte der Soziologie. Studien zur kognitiven, sozialen und historischen Identität einer Disziplin, t. 2, Suhrkamp, Frankfurt am Main 1981. Alexander, Jeffrey, Structure and Meaning. Rethinking Classical Sociology, Columbia University Press, New York 1989. Anderson, Benedict, Wspólnoty wyobrażone, przeł. S. Amsterdamski, Znak – Fundacja im. Stefana Batorego, Kraków – Warszawa 1997. Ankersmit, Frank, Zwrot lingwistyczny: teoria literatury a teoria historii, przeł. M. Zapędowska, w: (tegoż), Narracja, reprezentacja, doświadczenie. Studia z teorii historiografii, Universitas, Kraków 2004. Aron, Raymond, German Sociology, transl. by M. i T. Bottomore, The Free Press of Glencoe, New York 1964. Aron, Raymond, Main Currents in Sociological Thought, t. 1: Montesquieu, Comte, Marx, Tocqueville, The Sociologists and the Revolution of 1848, t. 2: Pareto, Weber, Durkheim, Penguin Books, London 1976. Aron, Raymond, Wspomnienia, przeł. G. Śleszyńska, Sprawy Polityczne, Wołomin 2007. Ashmore, Malcolm, The Reflective Thesis, The University of Chicago Press, Chicago – London 1989. Assmann, Jan, Pamięć kulturowa. Pismo, zapamiętywanie i polityczna tożsamość w cywilizacjach starożytnych, przeł. A. Kryczyńska-Pham, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2008. Baehr, Peter, O’Brien, Mike, Founders, Classics, Cannon, „Current Sociology”, nr 1/1994. Barth, Paul, Die Philosophie der Geschichte als Soziologie, Erster Teil: Grundlegung und Kritische Übersicht, O.R. Reisland, Leipzig 1915 (wyd. drugie), 1922 (wyd. trzecie i czwarte). Batygin, Gennady S., Deviatko, Inna F., Metamorfozy socjologii rosyjskiej, w: Janusz Mucha, Mike F. Keen, Socjologia Europy Środkowo-Wschodniej 1956–1990, przeł. L. Stetkiewicz i J. Mucha, IFiS PAN, Warszawa 1995. Bauman, Zygmunt, Zarys socjologii. Zagadnienia i pojęcia, PWN, Warszawa 1962. Bauman, Zygmunt, Zarys markistowskiej teorii społeczeństwa, PWN, Warszawa 1964. Bauman, Zygmunt, Socjologia, Zysk i S-ka, Poznań 1996.




251

Becker, Howard, Barnes, Harry E., Social Thought from Lore to Science [Second Edition], Harren Press, Washington 1952, vol. I–II; Social Thought from Lore to Science [Third Edition], Dover Publications, New York 1961, t. 1–3 (polski przekład pierwszych dwóch tomów – wersja maszynopisowa: Historie myśli społecznej, Warszawa 1960, t. 1–6; wydanie książkowe: Rozwój myśli społecznej od wiedzy ludowej do socjologii, t. 1/2, przeł. J. Szacki i in., Książka i Wiedza, Warszawa 1964; fragm. przełożony na język czeski: Becker, Howard, Sociologie v Československu, přel. R. Franzl, nakł. własnym tłum., Praha 1947). Berger, Peter L., Zaproszenie do socjologii, przeł. J. Stawiński, PWN, Warszawa 1995. Berghahn, Volker R., America and the Intellectual Cold Wars in Europe. Shepard Stone Between Philanthropy, Academy and Diplomacy, Princeton University Press, Princeton – Oxford 2001. Blackmar, Frank W., Gillin, John Lewis, Outlines of Sociology, Macmillan, New York 1923; czeski przekład: Blackmar, Frank W., Gillin, John L., Základy sociologie, przeł. F. Fajfr, E.K. Škrachová, V.K. Škrach, Orbis, Praha 1929. Bláha, Inocenc Arnošt, recenzja z: Emanuel Chalupný, Sociologie. Díl I, sv. 2 Vývoj sociologie v 19. století (1835–1904), Samcovo knihkupectví, Praha 1948 w: „Sociologická revue”, nr 1–3/1949. Bokszański, Zbigniew, Tożsamości zbiorowe, PWN, Warszawa 2005. Bottomore, Tom, Nisbet, Robert (red.), A History of Sociological Analysis, Basic Books, New York 1978. Bourdieu, Pierre, Specyfika dziedziny naukowej i społeczne warunki rozwoju wiedzy, przeł. E. Neyman, w: Mokrzycki, Edmund (red.), Kryzys i schizma 2, PIW, Warszawa 1984. Broom, Leonard, Selznick, Philip, Sociology. A Text with Adapted Readings, New York: Row, Peterson and Company, Evanston, Illinois – White Plains 1958. Bucharin, Nikołaj, Teoria materializmu historycznego, [przekład niesygnowany] Książka, Warszawa 1927. Bystroń, Jan Stanisław, Pojęcie narodu w socjologii polskiej, „Rok Polski” 1916 t. l. Bystroń, Jan Stanisław, Rozwój problemu socjologicznego w nauce polskiej, „Archiwum Komisji Badania Historii Filozofii w Polsce” 1917, t. I cz. I [datowane 1915]. Bystroń, Jan Stanisław, Socjologia. Wstęp informacyjny i bibliograficzny, Nasza Księgarnia, Warszawa 1931. Chalupný, Emanuel, Sociologie, díl II: Dějiný sociologie sv. 1. Od prvopočátku až po Comtea, Nákladem vlástním, Praha 1922; sv. 2. Vývoj sociologie v 19. století (1835–1904), Samcovo knihkupectví, Praha 1948. Chalupný, Emanuel, Systém sociologie v náčrtku, Nákladem vlastním, Praha 1928. Clark, Terry N., Prophets and Patrons. The French University and the Emergence of the Social Sciences, Harvard University Press, Cambridge, Mass. 1973. Collins, Randall, Four Sociological Traditions, Oxford University Press, New York – Oxford 1994. Collins, Randall, Three Sociological Traditions, Oxford University Press, New York – Oxford 1985. Collins, Randall, (red.), Four Sociological Traditions. Selected Readings, Oxford University Press, New York – Oxford 1994. Comte, Auguste, Metoda pozytywna w szesnastu wykładach, opr. J. Émile Rigolage, przeł. W. Wojciechowska, PWN, Warszawa 1961. Connell, R.W. [Raewyn], Why is Classical Theory Classical, „The American Journal of Sociology”, nr 6/1997. Coser, Lewis A., Masters of Sociological Thought. Ideas in Historical and Social Context, Harcourt Brace Jovanovich, New York – Chicago – San Francisco – Atlanta 1971. Coser, Lewis A., A Sociologist’s Atypical Life, „Annual Review of Sociology” 1993. Cuin, Charles-Henry, Gresle, François, Dějiny sociologie, přel. J. Veselý, Slon, Praha 2004. „Current Sociology”, nr 2/2008 [numer monograficzny na temat podręczników socjologii].




252

Cuvillier, Armand, Wprowadzenie do socjologii, przeł. T. Żebrowski, Książka, Warszawa 1947. Czekaj, Krzysztof, Socjologia szkoły chicagowskiej i jej recepcja w Polsce, Górnośląska Wyższa Szkoła Handlowa im. Wojciecha Korfantego, Katowice 2007. Durkheim, Émil, Zasady metody socjologicznej, przeł. J. Szacki, PWN, Warszawa 2000. Eitzen, D. Stanley, Textbook Writing: Asymmetries and Issues in the Publisher – Author Relationship, „Teaching Sociology”, nr 4/1998. Fleck, Ludwik, Powstanie i rozwój faktu naukowego, Wydawnictwo Lubelskie, Lublin 1986. Gerth, Hans H, Howard H. Becker 1899–1960 (nekrolog), „American Sociological Review”, nr 5/1960. Gerth, Hans H., Mills, C. Wright (wstęp, redakcja i przekład), From Max Weber. Essays in Sociology, Oxford University Press, New York 1946. Giddens, Anthony, Capitalism and Modern Social Theory. An Analysis of the Writings of Marx, Durkheim and Max Weber, Cambridge University Press, London – New York 1971. Giddens, Anthony, Sociology, Cambridge: Polity Press 1997 (czeski przekład: Sociologie, przeł. Jan Jařab, Argo, Praha 1999; polski: Socjologia, przeł. A. Szulżycka, PWN, Warszawa 2004). Giddens, Anthony, Socjologia. Zwięzłe, lecz krytyczne wprowadzenie, przeł. J. Gilewicz, Zysk i S-ka, Poznań 1998. Giddings, Franklin H., The Principles of Sociology, The Macmillan & Co, London 1928. Goode, Erich, Sociology Textbooks: A Teaching Perspective, „Teaching Sociology”, nr 4/1998. Gouldner, Alvin W., The Coming Crisis of Western Sociology, Basic Books, New York – London 1970. Gumplowicz, Ludwik, System socyologii, Wydawnictwo Spółki Nakładowej, Warszawa 1887. Halliday, David, Resnick, Robert, Walker, Jearl, Podstawy fizyki: t. 1, przeł. M. Łukaszewski, t. 2, przeł. M. Łukaszewski, W. Komar i R. Bożek, t. 3, tłum. Z. Ajdak i M. Jaworski, t. 4, przeł. J. Prochorow, R. Bożek, t. 5, przeł. A. Babiński, R. Bożek, PWN, Warszawa 2003. Hamilton, Richard F., American Sociology Rewrites its History, „Sociological Theory”, nr 3/2003. Havelka, Miloš, Několik úvah a tézí o původu, stavu a možnostech historické sociologie, w: (tegoż), Ideje – dějiny – společnost. Studie k historické sociologii vědění, Centrum pro studium demokracie a kultury, Brno 2010. Hertz, Aleksander, Klasycy socjologji, Wiedza i Życie, Warszawa 1933. Hertz, Aleksander, Socjologja współczesna, Wiedza i Życie, Warszawa 1938. Hinkle, Gisela J., Frames Of Sociological Dialogue In Historical Perspective, „Contemporary Sociology”, nr 2/1981. Hirszowicz, Maria, Rozbieżności teoretyczne czy podziały instyutucjonalne, „Kultura i Społeczeństwo”, nr 4/1961. Hobbs, Albert H., The Claims of Sociology. A Critique of Textbook, The Stackpole Company, Harrisburg 1950. Horton, Paul B., Hunt, Chester L., Sociology, McGraw-Hill Book Company, New York (i in.) 1964. Jellinek, Jerzy [Georg], Ogólna nauka o państwie, przeł. A. Peretiakowicz, Księgarnia F. Hoesicka, Warszawa 1921. Jones, Robert Alun, On Hybrids and Histories of Sociology, „Isis”, nr 3/1980. Jones, Robert Alun, On Understanding a Sociological Classic, „The American Journal of Sociology”, nr 2/1977. Jones, Robert Alun, Second Thoughts on Privileged Access, „Sociological Theory”, nr 1/1985. Jones, Robert Alun, The New History of Sociology, „Annual Review of Sociology” 1983. Jones, Robert Alun, Kronus, Sidney, Profesionelle Soziologen und die Geschichte der Soziologie: Eine Meinungsumfrage, przeł. W.-H. Krauth w: Wolf Lepenies (red.), Geschichte der Soziologie. Studien zur kognitiven, sozialen und historischen Identität einer Disziplin, t. 1, Suhrkamp, Frankfurt am Main 1981.




253

Jan Keller, hasło w: Wikipedie. Otevřená encyklopedie, http://cs.wikipedia.org/wiki/Jan_Keller. Jedinec a společnost. Sborník k 65. narozeninám doc. PhDr Jana Sedláčka, CSc., Katedra Sociologie FF UK, Praha 2000. Johnston, Barry V., Sorokin Lives! Centennial Observations, „Footnotes”, nr 1/1989 (na: http://www2. asanet.org/governance/sorokin.html). Karpiński, Jakub, Na Uniwersytecie w: Antoni Sułek (red.), Socjologia na Uniwersytecie Warszawskim. Fragmenty historii, Instytut Socjologii UW, Warszawa 2007. Käsler, Dirk, From Republic of Scholars to Jamboree of Academic Sociologists. The German Sociological Society 1909–99, „International Sociology”, nr 2/2002. Käsler, Dirk, Die frühe deutsche Soziologie 1909 bis 1934 und ihre Entstehungs-Milieus. Eine wissenschaftsoziologische Untersuchung, Westdeutscher Verlag, Opladen 1984. Käsler, Dirk, Weber. Życie i dzieło, przeł. S. Lisiecka, Oficyna Naukowa, Warszawa 2010. Käsler, Dirk (red.), Klassiker des soziologischen Denkens, Band I, Von Comte bis Durkheim, Verlag C.H. Beck, München 1976, Band II, Von Weber bis Mannheim, Verlag C.H. Beck, München 1978. Keller, Jan, Dějiny klasické sociologie, Slon, Praha 2004. Keller, Jan, Dvanáct omylů sociologie, Slon, Praha 1995. Keller, Jan, Úvod do sociologie. Čtvrté, rozšířené vydání, Slon, Praha 1997. Kilias, Jarosław, Narodowość jako problem naukowy. Naród w socjologii czeskiej okresu międzywojennego, Scholar, Warszawa 2000. Kilias, Jarosław, Klasycy obcy, rodzimi i bohaterowie nekrologów: zainteresowanie przeszłością dyscypliny a perspektywy historii socjologii, „Rocznik Lubuski”, t. 37 (2011), cz. 1. Kilias, Jarosław, „Okno na świat” (Socjologia w Polsce i Czechosłowacji przed rokiem 1968), „Myśl Socjaldemokratyczna” nr 2/2001. Kilias, Jarosław, Sociological Traditions in the Polish Textbooks of the Communist Period, „Comparative Sociology”, nr 10/2011. Kilias, Jarosław, Swoistości socjologii polskiej z perspektywy socjologa, „Societas/Communitas”, nr 1/2007. Komarov, M.S. (i in.), Dějiny buržoazní sociologie první poloviny 20. století, przeł. Jan Sedláček (i in.), Svoboda, Praha 1983. Kon, Igor S. (i in.), Dějiny buržoazní sociologie 19. a začátku 20. století, przeł. Jan Sedláček (i in.), Svoboda, Praha 1982. Konstantinov, Fjodor V. (i in.), Buržoazní sociologie v druhé polovině dvacátého století, przeł. J. Šanderová i J. Večerníků, Svoboda, Praha 1981. Korte, Hermann, Wprowadzenie do historii socjologii, przeł. Agata Prochotta-Miłek, Fundacja Naukowa im. Floriana Znanieckiego, Poznań 2003. Kraśko, Nina, Instytucjonalizacja socjologii w Polsce 1920–1970, PWN, Warszawa 1996. Krawczyk, Zbigniew, Morawski, Witold (red.), Socjologia ogólna. Wykłady dla studentów, COM ISP, Warszawa 1986. Krawczyk, Zbigniew, Morawski, Witold (red.), Socjologia. Zagadnienia podstawowe, PWN, Warszawa 1990. Kuhn, Thomas S., Struktura rewolucji naukowych, przeł. H. Ostromęcka, Aletheia, Warszawa 2001. Kulatý stůl: Česká sociologie v letech 1965–1989, „Sociologický časopis”, nr 5/2004. Kurczewska, Joanna (red.), Dusza społeczeństwa. Naród w polskiej myśli socjologicznej, Narodowe Centrum Kultury, Warszawa 2002. Kurczewska, Joanna, Socjologia polska w latach 1944–1989 w służbie społeczeństwa, siebie samej i/lub władzy, w: Jakubowska, Urszula, Myśliński, Jerzy (red.), Humanistyka polska w latach 1944– 1990, IBL PAN, Warszawa 2006.




254

Kwaśniewicz, Władysław, Między ustrojowym przymusem a wolnością akademicką: socjologia polska w latach 1956–1989, w: Janusz Mucha, Mike F. Keen (red.), Socjologia Europy Środkowo-Wschodniej 1956–1990, przeł. L. Stetkiewicz i J. Mucha, IFiS PAN, Warszawa 1995. Kwaśniewicz, Władysław, recenzja z: Szacki, Jerzy, History of Sociological Thought, Greenwood Press, Westport 1979 oraz z: (tegoż), Historia myśli socjologicznej, cz. 1/2, PWN, Warszawa 1981, „Studia Socjologiczne”, nr 1–2/1982. Larsson, Anna, Textbooks, Syllabuses and Dictionary Formation in Sweden, „Current Sociology”, nr 2/2008. Larsson, Anna, Suolinna, Kirsti, K. Rob. V. Wikman, a mediator between ethnosociology and modern sociology in Finland and Sweden, [referat zaprezentowany na konferencji RCHS ISA w Umei] 2008. Latour, Bruno, Reassembling the Social. An Introduction to Actor-Network Theory, Oxford University Press, New York 2005. Latour, Bruno, Science in Action, Harvard University Press, Cambridge (Mass.) 1987. Lengermann, Patricia Madoo, The Founding of the American Sociological Review: The Anatomy of a Rebellion, „American Sociological Review”, nr 2/1979. Lepenies, Wolf (red.), Geschichte der Soziologie. Studien zur kognitiven, sozialen und historischen Identität einer Disziplin, t. 1–4, Suhrkamp, Frankfurt am Main 1981. Lepenies, Wolf, Trzy kultury. Socjologia między nauką a literaturą, przeł. K. Krzemieniowa, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1997. Lyotard, Jean-François, Kondycja ponowoczesna, przeł. M. Kowalska i J. Migasiński, Aletheia, Warszawa 1997. Macionis, John, Plummer, Keith, Sociology. A Global Introduction. Third Edition, Pearson – Prentice Hall, Harlow 2005. Mannheim, Karl, Ideologia i utopia, przeł. J. Miziński, Test, Lublin 1992. Marada, Radim, Sociologie jako krizová disciplína, „Sociologický časopis”, nr 1/2006. Martindale, Don, The Nature and Types of Sociological Theory, Houghton Mifflin Company, Boston 1960. Maunier, René, Wprowadzenie do socjologii, przeł. N. Assorodobraj, Nasza Księgarnia, Warszawa 1932. Mertl, Jan, Předmluva, w: Max Weber, Politika jako povolání, Orbis, Praha 1929. Merton, Robert, K. Discussion [z: Parsons, Talcott, The Position of Sociological Theory], „American Sociological Review”, nr 2/1948. Merton, Robert K., On the Theory and Systematics of Sociological Theory, w: (tegoż), On Theoretical Sociology. Five Essays, Old and New, The Free Press, New York 1967 (wyd. polskie: O historii i systematyce teorii socjologicznych, przeł. J. Wertenstein-Żuławski, w: tegoż, Teoria socjologiczna i struktura społeczna, PWN, Warszawa 1982). Mikułowski-Pomorski, Jerzy, recenzja z: Jan Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii, PWN, Warszawa 1970, „Studia Socjologiczne”, nr 3/1970. Mills, C. Wright, Wyobraźnia socjologiczna, przeł. M. Bucholc, PWN, Warszawa 2007. Mills, C. Wright (red.), Images of Man. The Classic Tradition in Sociological Thinking, George Brazilier, Inc., New York 1960. Mirek, Franciszek, Zarys socjologii, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 1948. Možný, Ivo, Brněnská anomalie? Brněnská sociologie 1963 až 1989 – subjektivní historie, „Sociologický časopis”, nr 5/2004. Mucha, Janusz, Keen, Mike F., Europa Środkowo-Wschodnia i jej socjologia na początku ery postkomunistycznej, w: (tychże), Pierwsze lata suwerenności. Socjologia Europy Środkowo-Wschodniej o krajach tego regionu, przeł. K. Pietrowicz i J. Mucha, IFiS PAN, Warszawa 2004. Stručný biografický slovník ke kulatému stolu, „Sociologický časopis” nr 5/2004.




255

Mucha, Janusz, Keen, Mike F. (red.), Socjologia Europy Środkowo-Wschodniej 1956–1990, przeł. L. Stetkiewicz i J. Mucha, IFiS PAN, Warszawa 1995. Musil, Jiří, Poznámky ke Kellerovu pojetí moderní společnosti a modernity, „Sociologický časopis”, nr 1/2006. Nešpor, Zdeněk R., Institucionální zázemí české sociologie před nastupem marxismu, Sociologický ústav AV ČR, Praha 2007. Nešpor, Zdeněk R., Ne/naboženské naděje intelektuálů. Vývoj české sociologie náboženství, Scriptorium, Praha 2008. Nisbet, Robert A., The Sociological Tradition, Heinemann, London 1973. Oberschall, Anthony, Empirical Social Research in Germany 1848–1914, Basic Books, New York 1965. Oberschall, Anthony (red.), The Establishment of Empirical Sociology: Studies in Continuity, Discontinuity, and Institutionalization, Harper & Row, New York 1972. Ogburn, William F., Nimkoff, Meyer F., Sociology, Houghton Mifflin Company; Cambridge (Mass.) 1940 (wyd. trzecie, zmienione: Ogburn, William F., Nimkoff, Meyer F., Sociology, Houghton Mifflin Company, Boston 1958). Park, Robert E., Burgess, Ernest W., Introduction of the Science of Sociology, The University of Chicago Press, Chicago 1921 (wyd. drugie: 1924; polski, niekompletny przekład: Park, Robert E., Burgess, Ernest W., Wprowadzenie do nauki socjologii, t. 1, Fiszer i Majewski, Poznań 1926). Parsons, Talcott, The Structure of Social Action. A Study in Social Theory with Special Reference to a Group of Recent European Writers, t. 1/2, The Free Press – Collier-Macmillan Limited, New York – London 1968. Petrusek, Miloslav, Alternativní sociologie. Úvahy o smyslu sociologie v nealternativní společnosti, Klub osvobozeného samizdatu, Praha 1992. Petrusek, Miloslav, Fenomenolog a analytik svobody i zla. Raymond Aron (1905–2005), „Sociologický časopis”, nr 5/2005. Petrusek, Miloslav, Výuka sociologie v čase tání a v časech normalizace (1964–1989), „Sociologický časopis”, nr 5/2004. Petrusek, Miloslav (i in.), Dějiny sociologie, Grada, Praha 2011. Platt, Jennifer, A History of Sociological Research Methods in America 1920–1960, Cambridge University Press, Cambridge – New York – Melbourne 1996. Platt, Jennifer, Introduction, „Current Sociology”, nr 2/2008. Raciborski, Jacek, Marksizm w warszawskiej socjologii uniwersyteckiej. Rozkwit i zmierzch, w: Antoni Sułek, (red.), Socjologia na Uniwersytecie Warszawskim. Fragmenty historii, Instytut Socjologii UW, Warszawa 2007. Rammstedt, Otthein, Deutsche Soziologie 1933–1945. Die Normalität einer Einpassung, Suhrkamp, Frankfurt am Main 1986. von Ranke, Leopold, Vorrede zur erster Ausgabe, w: (tegoż) Geschichten der Romanischen und Germanischen Völker von 1494 bis 1514, Duncker und Humblot, Leipzig 1885, w: Internet Archive, http://www.archive.org/details/geschichtenderro00rankuoft. Rasch, Hans Georg, Barth, Paul, hasło w: Wilhelm Bernsdorf, Horst Knospe (red.), Internationales Soziologenlexikon [2., neuarbeitete Auflage], t. 1, Ferdinand Enke Verlag, Stuttgart 1980. Ritzer, George, Klasyczna teoria socjologiczna, przeł. H. Jankowska, Zysk i S-ka, Poznań 2004; (wyd. pierwsze oryg.: Ritzer, George, Classical sociological theory, McGraw-Hill, New York 1992). Ritzer, George, Makdonaldyzacja społeczeństwa, przeł. S. Magala, Muza, Warszawa 1999. Ross, Dorothy, The Origins of American Social Science, Cambridge University Press, Cambridge (i in.) 1991.




256

Sedláček, Jan, Burianek, Jiří, Šubrt, Jiří, Mezigenerační rozprava o vědě a životě w: Jedinec a společnost. Sborník k 65. narozeninám doc. PhDr Jana Sedláčka, CSc., Katedra Sociologie FF UK, Praha 2000. Shapin, Steven, Historia nauki i jej socjologiczne rekonstrukcje, przeł. M. Tempczyk, w: Barry Barnes, David Bloor (red.), Mocny program socjologii wiedzy, IFiS PAN, Warszawa 1993. Shils, Edward, Tradition, Ecology and Institution in the History of Sociology, w: (tegoż) The Calling of Sociology and Other Essays on the Pursuit of Learning, The University of Chicago Press, Chicago – London 1980. Sitek, Ryszard, Warszawska szkoła historii idei. Między historią a terażniejszością, Scholar, Warszawa 2000. Small, Albion W., Origins of Sociology, The University of Chicago Press, Chicago 1924. Small, Albion W., Vincent, George E., An Introduction to the Study of Society, American Book Company, New York – Cincinnati – Chicago 1894. Sorokin, Pitirim, Contemporary Sociological Theories, Harper & Brothers, New York – London 1928 (wyd. czeskie Sociologické nauky přítomnosti, przeł. B. Ullrichová, adaptacja i dod. Z. Ullrich, Jan Laichter, Praha 1936). Sorokin, Pitirim, Ruchliwość społeczna, przeł. J. Słomczyńska, IFiS PAN, Warszawa 2009. Sparschuh, Vera, Należąc do ginącego gatunku: moje doświadczenia jako socjologa wschodnioniemieckiego, przeł. J. Mucha, w: Janusz Mucha, Mike F. Keen (red.), Autobiografie czasu transformacji, IFiS PAN, Warszawa 2006. Sułek, Antoni, „Do Ameryki!” Polscy socjologowie w USA po przełomie 1956 roku i rozwój socjologii empirycznej w Polsce, w: Kurcz, Zbigniew, Taranowicz, Iwona (red.) Okolice socjologicznej tożsamości. Księga poświęcona pamięci Wojciecha Sitka, UMCS, Lublin 2010. Sułek, Antoni, Fata i fatum „Studentów Warszawy”, w: (tegoż, red.) Socjologia na Uniwersytecie Warszawskim. Fragmenty historii, Instytut Socjologii UW, Warszawa 2007. Szacka, Barbara, Druga wojna światowa w pamięci rodzinnej, w: Kwiatkowski, Piotr T. (i in.), Między codziennością a wielką historią, Scholar, Warszawa 2010. Szacka, Barbara, Wprowadzenie do socjologii, Oficyna Naukowa, Warszawa 2003. Szacki, Jerzy, Dylematy historiografii idei, PWN, Warszawa 1991. Szacki, Jerzy, Historia myśli socjologicznej, cz. 1/2, PWN, Warszawa 1981 (wyd. pierwsze: History of Sociological Thought, Greenwood Press, Westport 1979; wyd. nowe: Historia myśli socjologicznej. Wydanie nowe, PWN, Warszawa 2002). Szacki, Jerzy, Ojczyzna, naród rewolucja, PIW, Warszawa 1961. Szacki, Jerzy, Perspektywa historii myśli społecznej, „Studia Socjologiczne”, nr 1/1962. Szacki, Jerzy, recenzja z: Szczepański, Jan, Socjologia. Rozwój problematyki i metod, PWN, Warszawa 1961, „Studia Socjologiczne”, nr 2/1961. Szacki, Jerzy, Tradycja. Przegląd problematyki, PWN, Warszawa 1971. Szacki, Jerzy, Wstęp: krótka historia socjologii polskiej w: (tegoż, red.), Sto lat socjologii polskiej. Od Supińskiego do Szczepańskiego, PWN, Warszawa 1995. Szacki, Jerzy (red.), Czy kryzys socjologii?, Czytelnik, Warszawa 1977. Szczepański, Jan, Burżuazyjne doktryny socjologiczne XIX i XX wieku, PWN, Łódź 1953. Szczepański, Jan, Elementarne pojęcia socjologii, PWN, Warszawa 1963 (wyd. zmienione i rozszerzone: Jan Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii, PWN, Warszawa 1970). Szczepański, Jan, Socjologia. Rozwój problematyki i metod, PWN, Warszawa 1961 (wyd. drugie 1967, wyd. trzecie 1969; wyd. słowackie: Sociológia: vývin problematiky a metód, Vydavateľstvo politickej literatúry, Bratislava 1967).




257

Sztompka, Piotr, O socjologii polskiej i światowej. Wywiad z Piotrem Sztompką, Wiceprezydentem ISA, „Informacja Bieżąca”, nr 56 (1998). Sztompka, Piotr, Socjologia: analiza społeczeństwa, Znak, Kraków 2002. Śpiewak, Paweł (red.), Klasyczne teorie socjologiczne, PWN, Warszawa 2006. Šanderová, Jadwiga, recenzja z: Cuin, Charles-Henry, Gresle, François, Dějiny sociologie, Slon, Praha 2004., Keller, Jan, Dějiny klasické sociologie, Slon, Praha 2004 i Montoussé, Marc, Renouard, Gilles, Přehled sociologie, Portál, Praha 2005, „Sociologický časopis”, nr 1/2006. Šubrt, Jiří, Antinomie sociální paměti, „Sociologia”, nr 2/2011. „Teaching Sociology”, nr 4/1998 [numer monograficzny na temat podręczników socjologii]. Thue, Fredrik W., In Quest of a Democratic Social Order. The Americanization of Norwegian Social Scholarship, Det humanistiske fakultet Universitetet i Oslo, Oslo 2006. Timasheff, Nicolas S., Sociological Theory. Its Nature and Growth, Doubleday & Company, Inc., Garden City 1955. Tiryakian, Edward A., Revisiting Sociology’s First Classic: „The Division of Labor in Society” and Its Actuality, „Sociological Forum”, nr 1/1994. Topolski, Jerzy, Jak się pisze i rozumie historię. Tajemnice narracji historycznej, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2008. Turner, Jonathan H., Turner, Stephen, Socjologia amerykańska w poszukiwaniu tożsamości, przeł. E. Balcerek, IFiS PAN, Warszawa 1993. Turner, Stephen, Käsler, Dirk (red.), Sociology Responds to Fascism, Routledge, London – New York 1992. Vaněk, Antonín, Kapitoly z dějin buržoazní sociologie, FF UK – Státní pedagogické nakladatelství, Praha 1981. Vaněk, Antonín, Přehled dějin české a slovenské sociologie. Od nejstarších dob až do roku 1945, Statní pedagogické nakladatelství, Praha 1982. Vaněk, Antonín, Přehled dějin české a slovenské sociologie od roku 1945 do současnosti, Statní pedagogické nakladatelství, Praha 1981. Vaněk, Antonín, Slovník českých a slovenských sociálně politických myslitelů a sociologů, Univerzita Karlova, Praha 1986. Vaněk, Antonín, TGM. Poselství, Agentura Tip Š, Praha 1992. Vaněk, Antonín,Úvod do dějin marxistického sociologického myšlení, FF UK – Státní pedagogické nakladatelství, Praha 1981. Vihalemm, Triin, Moja droga ku badaniom społecznym Estonii czasu przemian, przeł. B. Białek, w: Janusz Mucha, Mike F. Keen (red.), Autobiografie czasu transformacji, IFiS PAN, Warszawa 2006. Voříšek, Michael, The Reform Generation. 1960’s Czechoslovak Sociology in a Comparative Perspective, European University Institute, Florence 2009 [niepublikowana rozprawa doktorska]. Walicki, Andrzej, A New History of Sociology, „The Polish Sociological Bulletin”, nr 4/1980. Wallerstein, Immanuel, Analiza systemów-światów. Wprowadzenie, przeł. K. Gawlicz i M. Starnawski, Dialog, Warszawa 2007. Watkins, C. Ken, recenzja z: Szacki, Jerzy, History of Sociological Thought, Aldwych Press, London 1979, „The British Journal of Sociology”, nr 3/1981. Wawer, Aleksander, Historie socjologii polskiej. Próba analizy stylistycznej, Warszawa 2002 [praca seminaryjna]. White, Hayden, Metahistory. The Historical Imagination in Nineteenth-Century Europe, The Johns Hopkins University Press, Baltimore – London 1973. White, Hayden, Poetyka pisarstwa historycznego, red. E. Domańska i M. Wilczyński, Universitas, Kraków 2000.




258

Whitehead, Alfred N., The Organisation of Thought, „Nature”, 28 września 1916. Wiatr, Jerzy J., Społeczeństwo. Wstęp do socjologii systematycznej, PWN, Warszawa 1964. Wiatr, Jerzy J., Życie w ciekawych czasach, Europejska Wyższa Szkoła Prawa i Administracji, Warszawa 2008. Wierzbicki, Zbigniew T., Dimitrie Gusti. Socjolog niepodległej Rumunii, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 1991. von Wiese, Leopold, Soziologie. Geschichte und Hauptprobleme, Walter de Gruyter & Co., Berlin 1954. Wincławski, Włodzimierz, Lud, naród, socjologia. Studium o genezie socjologii słowackiej, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń 1991. Wincławski, Włodzimierz, Kto jest klasykiem socjologii polskiej? w: Mucha, Janusz, Wincławski, Włodzimierz (red.) Klasyczna socjologia polska i jej współczesna recepcja, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2006. Wincławski, Włodzimierz, Słownik biograficzny socjologii polskiej, t. 1 (A–H), PWN, Warszawa 2001. Zarycki, Tomasz, Peryferie. Nowe ujęcia zależności centro-peryferyjnych, Scholar, Warszawa 2009. Znaniecki, Florian, Wstęp do socjologii, PWN, Warszawa 1988. Zumr, Josef (red.), Emanuel Chalupný, česká kultura, česká sociologie a Tábor, Filosofia, Praha 1999. Zwicker, Bruno, recenzja z: Sorokin, Pitirim, Sociologické nauky přítomnosti, Jan Laichter, Praha 1936, „Sociologická revue”, nr 1–2/1936.

Wywiady:




Wywiad z prof. Jerzym Szackim (2008). Wywiad z prof. Jerzym J. Wiatrem (2008).

Indeks osób

Addams, Jane 166 Adorno, Theodor 58 von Aleman, Heine 56, 119, 251 Alexander, Jeffrey 47, 240, 241, 246, 251 Ammon, Otto 62 Anderson, Benedict 140, 251 Ankersmit, Frank 180, 251 Aron, Raymond 31, 101–108, 136, 167, 195, 238 Ashmore, Malcolm 8 Assmann, Jan 48, 204–206, 208, 251 Baczko, Bronisław 130 Baehr, Peter 46, 47, 240, 241, 246, 251 Bagehot, Walter 69 Baldwin, James M. 136 de Balzac, Honoré 84 Barnes, Barry 145, 257 Barnes, Harry E. 43, 59, 65–75, 83, 95, 130, 193, 202, 227, 228, 232, 236, 244, 252 Barth, Paul 51–55, 61, 83, 86, 228, 235, 251, 256 Bastian, Adolf 52 Batygin, Gennady S. 32, 251 Bauman, Zygmunt 32–35, 37, 39, 40, 127, 196, 251 Beck, Ulrich 172 Becker, Howard P. 43, 59, 65–75, 83, 95, 130, 193, 202, 227, 228, 232, 236, 252 Bellebaum, Alfred 118

Beneš, Edvard 83 Benoit-Smullyan, Emile 66 Bentham, Jeremy 133 Berger, Peter Ludwig 21, 252 Berghahn, Volker R. 94, 252 Blackmar, Frank W. 14, 15, 252 Bláha, Inocenc Arnošt 83, 252 Bloor, David 145, 159 Blumer, Herbert 160 Bock, Kenneth 115 Booth, Charles 123 Bottomore, Tom 101, 115, 116, 239, 251, 252 Bourdieu, Pierre 139, 159, 230, 252 Brabec, Jiří 202 Bredemeier, Harry C. 116 Brinton, Crane 97 Broom, Leonard 16, 17, 20,252 Bucharin, Nikołaj 34, 252 Buckle, Henry Thomas 84 Bühl, Walter L. 118 Burgess, Ernest W. 15, 20, 21, 28, 30, 256 Burckhardt, Jacob 183, 184 Burke, Edmund 110 Bystroń, Jan Stanisław 21, 22, 48, 49, 75, 226, 228, 252 Catlin, George E.G. 31 Chalupný, Emanuel 53, 75–88, 177–179, 186, 188, 190, 198, 199, 202, 207, 208, 211,




260

212, 217, 219, 220, 223, 224, 226, 228, 235, 252, 259 Chamberlain, Houston Stewart 90 Chapin, Stewart F. 60 Chelčický, Petr 82 Clark, Terry N. 114, 119, 252 Coleman, James 116 Collins, Randall 157–160, 200, 242–244, 252 Comte, Auguste 51–54, 58, 63, 64, 68, 78– 82, 84, 85, 89, 91, 100, 101, 103–106, 112–113, 123, 132, 134, 150, 151, 154, 159, 165, 166, 168, 171, 172, 186, 187, 189–192, 208, 209, 211, 212, 215, 236, 237, 252 de Condorcet, Nicolas 133 Connell, Raewyn 46, 95, 97–99, 176, 194, 234, 246, 252 Cooley, Charles H. 63, 112, 136, 160, 172 Cooper, Anna Julia 166 Coser, Lewis A. 111–114, 116, 158, 175, 177, 218, 239, 252 Cuin, Charles-Henry 163, 167–169, 177, 252, 258 Cuvillier, Armand 22, 253 Czarnowski, Stefan 35, 90 Czekaj, Krzysztof 16, 253 Dahmer, Helmut 118 Dahrendorf, Ralf 152, 158 Darwin, Karol 69 Dawe, Alan 116 DeGreef, Guillaume 70 Deviatko, Inna F. 32, 251 Dewey, John 136 Dilthey, Wilhelm 125, 135, 139, 168 Dodd, Stuart 72 Drăghicescu, Dumitru 124 Durkheim, Émil 54, 58, 63, 70, 85, 89–91, 98, 104–106, 110, 112–114, 116–119, 124, 135, 145 151, 154, 165, 168, 169, 172, 173, 176, 177, 186, 187, 198, 212, 215, 221, 236, 243, 244, 253 Duverger, Maurice 31 Dyoniziak, Ryszard 149 Elias, Norbert 139 Elwood, Charles A. 147

Engels, Fryderyk 34, 35, 103, 118, 123, 134, 150, 152, 153, 158, 161, 165, 220, 221 Espinas, Alfred 63, 124 Feuerbach, Ludwig 150 Fisher, Berenice M. 116 Fleck, Ludwik 13, 253 Fleischer, Helmut 118 Foucault, Michel 117, 139 Fouillée, Alfred Jules Émile 69, 89 Frazer, James George 159 Freud, Zygmunt 100, 124, 126 Freund, Julien 115 Freyer, Hans 57, 168 Fustel de Coulanges, Numa Denis 143 Galton, Francis 62 Garfinkel, Harold 160 Geiger, Theodor 118, 139 Gerth, Hans H. 66, 99, 242, 243, 253 Giddens, Anthony 18–20, 116, 119, 139, 241, 242, 253 Giddings, Franklin H. 15, 54, 243, 253 Gillin, John Lewis 14, 15, 252 Gilman, Charlotte Perkins 166 Ginsberg, Morris 70 de Gobineau, Arthur 62, 90 Goffman, Erving 139, 159, 160 Goode, Erich 12, 253 Gouldner, Alvin W. 42, 139, 193, 253 Graham, Franklin C. 16, 17 Gramsci, Antonio 34, 136, 153, 220 Grathoff, Richard 118 Gresle, François 163, 167–169, 177, 252, 258 Gumplowicz, Ludwik 52, 53, 63, 69, 91, 123, 128, 135, 145, 146, 221, 224, 232, 243, 253 Gurvitch, Georges 151 Habermas, Jürgen 139 Hagstrom, Warren O. 159 Halliday, David 249, 253 Hamilton, Richard F. 46, 156, 237, 253 Havelka, Miloš 244, 253 Hegel, Georg Friedrich Wilhelm 82, 150, 152 Herbart, Johann 70, 87 Herder, Johann Gottfried 90, 134




261

Hertz, Aleksander 75, 88–91, 178, 189, 202, 203, 207, 212, 217, 220, 224, 227, 234, 253 Hinkle, Gisela J. 131, 143, 214, 220, 233, 253 Hirszowicz, Maria 23, 122, 128, 129, 253 Hitler, Adolf 111 Hobbes, Thomas 69, 133 Hobbs, Alberta H. 12, 18, 253 Hochfeld, Julian 27, 30, 34 Homans, George 97 Horton, Paul B. 16, 17, 20, 253 Hume, David 133 Hunt, Chester L. 16, 17, 20, 253 Izoulet, Jean 124 Jakubowska, Urszula 23, 254 James, William 136 Jellinek, Georg 244, 253 Jiroušek, Bohumil 202 Joas, Hans 118 Johnston, Barry V. 60, 254 Jones, Robert Alun 46, 119, 131, 201, 245, 246, 248, 253 Kant, Immanuel 134 Käsler, Dirk 44, 56, 57, 92, 117, 118, 223, 240, 244, 254, 258 Karpiński, Jakub 40, 254 Kautsky, Karl 34, 152 Keen, Mike F. 23, 32, 34, 230, 231, 251, 255– 258 Keller, Jan 162, 170–179, 186–188, 196, 199, 200, 203, 207, 210, 211, 214, 215, 218, 219, 223, 226, 229, 238, 247, 254, 258 Kellerman, Paul 118 Kelles-Krauz, Kazimierz 145, 224 Kiereński, Aleksander Fiodorowicz 59 Kilias, Jarosław 49, 50, 231, 246, 254 Kluckhohn, Clyde 29 Knorr-Cetina, Karin 8 Kołakowski, Leszek 127 Komarov, M.S. 149, 154, 155, 254 Komenský, Jan Amos 82, 223 Kon, Igor S. 149, 154, 155, 254 König, René 118 Konstantinov, Fiodor V. 149, 254

Korte, Hermann 163, 164, 223, 254 Král, Josef 76 Kraśko, Nina 21, 23, 49, 254 Krawczyk, Zbigniew 24, 37, 254 Kroeber, Alfred Louis 29 Kronus, Sidney 119, 248, 253 Krzywicki, Ludwik 34, 136, 145, 224 Kuhn, Thomas 238, 254 Kurcz, Zbigniew 94, 257 Kurczewska, Joanna 23, 33, 35, 49, 254 Kwaśniewicz, Władysław 34, 40, 131, 232, 233, 255 de Lapogue, Georges Vacher 90 Laozi (Lao-tsy) 81 Larsson, Anna 12, 39, 255 Lasswell, Harold D. 30 Latour, Bruno 8, 18, 42, 145, 180, 243, 255 Lazarsfeld, Paul 98, 119, 137, 209 Lelewel, Joachim 134, 143, 145, 224 Lengermann, Patricia Madoo 255 Lenin, Włodzimierz Ilicz 34, 71, 136, 150, 152, 153, 220 Lepenies, Wolf 56, 118–120, 202, 248, 251, 253, 255 Le Play, Frédéric 54, 62, 65, 70, 123, 126, 151, 168 Lévi-Strauss, Claude 105, 139, 159, 205 Lévy-Bruhl, Lucien 87 von Lilienfeld, Paul 62, 69, 90, 172 Lindemann, Hugo 56 Lindner, Gustav Adolf 87 Lippmann, Walter 100 Lipset, Seymour M. 119 Locke, John 133 Lukács, György 136 Lukes, Steven 116 Luksemburg, Róża 152 Lundberg, George A. 58, 72, 96, 137 Lynd, Helen 137 Lynd, Robert S. 137 Lyotard, Jean-François 188, 255 Machar, Josef Svatopluk 80 Machiavelli, Niccolò 69 Macionis, John 20, 241, 255 Malinowski, Bronisław 146, 221, 224




262

Malthus, Thomas 69 Mannheim, Karl 58, 100, 112–114, 117, 118, 136, 151, 166, 183, 210, 255 Marada, Radim 177, 255 Marks, Karol 29, 34, 35, 54, 68, 89–91, 100, 103–105, 107, 109, 110, 112, 113, 118, 123, 134, 150, 152, 153, 158, 161, 165, 167, 172, 220, 221, 236, 237, 243 Marshall, Alfred 98 Martindale, Don 95–97, 224, 236, 255 Martineau, Harriet 156, 166 Masaryk, Tomáš Garrigue 50, 75, 76, 78, 79, 85, 87, 162, 170, 222 Massing, Otwina 118 Maunier, René 21, 255 Mauss, Marcel 105, 159 McDougall, William 135 Mead, George Herbert 112, 116, 118, 136, 160, 166, 167, 210 Meinecke, Friedrich 135 Mertl, Jan 255 Merton, Robert K. 42, 45, 112, 119, 159, 201– 203, 245, 255 Michelet, Jules 183, 184, 192 Michels, Robert 100, 118, 172 Mikułowski-Pomorski, Jerzy 24, 255 Mill, John Stewart 134, 150, 151 Mills, C. Wright 42, 99, 100, 151, 153, 158, 195, 242, 243, 253, 255 Mirek, Franciszek 22, 36, 255 Modrzewski, Andrzej Frycz 232 Montesquieu, Charles-Louis 103, 104, 107, 108, 133, 159, 167 Montoussé, Marc 177, 258 Moore, Barrington 158 Moore, Wilbert 116 Morawski, Witold 24, 37, 254 Morgan, Lewis Henry 123 Mosca, Gaetano 100 Možný, Ivo 148, 255 Mucha, Janusz 23, 32, 34, 230, 231, 242, 251, 255–259 Mullins, Nicholas C. 11 Musil, Jiří 119 Myśliński, Jerzy 23, 254 Nešpor, Zdeněk R. 77, 83, 256

Neurath, Otto 137 Niebrugge-Brantley, Jill 166 Nietzsche, Friedrich 85 Nimkoff, Meyer F. 16–20, 27, 36, 256 Nisbet, Robert 101, 108–110, 114–116, 157, 173, 195, 200, 202, 215, 238, 239, 252, 256 Novikow, Jacques 69, 123 Nowak, Stefan 40 Oberschall, Anthony 98, 256 O’Brien, Mike 46, 47, 240, 241, 246, 251 Ogburn, William M. 16–20, 27, 36, 256 Oppenheimer, Franz 69 Ossowski, Stanisław 35, 132 Pareto, Vilfredo 58, 61, 70, 98, 101, 105, 106, 112, 114, 124, 135, 151, 154, 172, 173, 237 Park, Robert E. 15, 20, 21, 28–30, 112, 116, 136, 221, 256 Parkin, Frank 116 Parsons, Talcott 35, 45, 97, 98, 105, 138, 151, 155, 159, 166, 195, 209, 210, 238, 255, 256 Pavlík, Josef 77 Pavlincová, Helena 76 Pearson, Karl 62 Pecka, Emanuel 76, 80 Peirce, Charles 160 Petrażycki, Leon 71, 128, 147, 222, 224 Petrusek, Miloslav 80, 102, 148, 150, 162, 163, 198, 256 Platt, Jennifer 12, 93, 137, 256 Plechanow, Jerzy 34, 152 Plummer, Keith 20, 241, 255 Proudhon, Pierre 172, 174 Purkyně, Jan Evangelista 170 Quetelet, Adolphe 84, 134 Raciborski, Jacek 34, 256 Radcliffe-Brown, Edward 146 Rammstedt, Otthein 57, 256 von Ranke, Leopold 180, 183, 256 Ratzenhofer, Gustav 69, 123 Renouard, Gilles 177, 258




263

Resnick, Robert 249, 253 Rickert, Heinrich 125, 135 Rigolage, Émile J. 51, 252 Ritzer, George 163–167, 199, 210, 256 de Roberty, Eugene 63, 124 Röhrich, Wilfried 118 Ross, Dorothy 93, 256 Ross, Edward 54 Saint-Simon, Henri 53, 68, 81, 113, 123, 134 Šanderová, Jadwiga 149, 177, 254, 258 Schaff, Adam 40, 127 Schäffle, Albert 62, 69, 90 Scheler, Max 56, 118, 139 Schiller, Ferdinand C.S. 125 Schnabl, Peter Ernst 118 Schumpeter, Joseph 100 Schütz, Alfred 118, 139, 160, 166 Sedláček, Jan 148, 149, 151, 154, 254, 257 Selznick, Philip 16, 17, 20, 252 Shapin, Steven 145, 185, 257 Shils, Edward 14, 18, 58, 257 Simmel, Georg 58, 87, 91, 101, 110, 112, 113, 118, 125, 136, 151, 154, 155, 158, 165, 171–173, 213, 236 Sitek, Ryszard 130, 257 Sitek, Wojciech 94, 257 Small, Albion W. 15, 20, 53, 55, 257 Smith, Adam 133 Sombart, Werner 57, 87, 219, 244 Sorokin, Pitirim 59–65, 72, 83, 86, 95, 133, 139, 143, 147, 151, 153, 155, 197, 226, 232, 257, 259 Spann, Othmar 54, 70, 168 Sparschuh, Vera 230, 257 Spencer, Herbert 15, 51, 53, 58, 62, 64, 67, 69, 70, 73, 78, 84, 85, 89, 91, 97, 101, 108, 112, 113, 118, 123, 134, 150, 151, 154, 159, 165, 168, 172, 173, 187, 209, 211, 212, 215, 237 Spengler, Oswald 138 Stammer, Otto 30 Stone, Shepherd 94, 252 Strauss, Anselm 116 Šubrt, Jiří 149, 248, 257, 258 Sułek, Antoni 11, 35, 37, 40, 94, 254, 256, 257 Sumner, William Graham 63

Suolinna, Kirsti 39, 255 Szacka, Barbara 20, 206, 257 Szacki, Jerzy 43, 46, 49, 74, 75, 119, 120, 122, 129–148, 163, 177–179, 186–188, 191– 193, 195, 197–200, 202–204, 207, 209, 211–214, 217–221, 224, 225, 227, 228, 230, 232, 233, 238, 242, 252, 253, 255, 257–259 Szczepański, Jan 23–32, 35–40, 43, 66, 120– 122, 125–129, 142, 148, 155, 178, 179, 188, 190–192, 203, 207–209, 212, 218– 220, 224, 225, 227, 228, 230, 236, 255, 257 Sztompka, Piotr 20, 247, 258 Śpiewak, Paweł 163, 242, 243, 258 Taranowicz, Iwona 94, 257 Tarde, Gabriel 58, 85, 172, 243 Thomas S. 254 Thomas, William I. 21, 101, 125, 128, 136, 147 Thue, Fredrik W. 39, 93, 94, 258 Timasheff, Nicolas S. 95–97, 258 Tiryakian, Edward A. 116, 119, 165, 242, 258 de Tocqueville, Alexis 101, 103, 104, 107, 109, 110, 134, 143, 167, 168, 172, 183, 237 św. Tomasz z Akwinu 67 Tönnies, Ferdinand 54, 57, 58, 118, 125, 136, 154, 172, 213, 237 Topolski, Jerzy 48, 180, 258 Tołstoj, Lew Nikołajewicz 84 Toynbee, Arnold 138 Trappe, Paul 118 Turner, Jonathan H. 93, 258 Turner, Stephen 14, 92, 93, 258 Tyrš, Miroslav 87 Ullrich, Zdeněk 59, 60, 62, 65 Ullrichová, Blažena 65 Vaccaro, Michaelangelo 123 Vaněk, Antonín 148–153, 162, 177, 178, 189, 196–198, 202, 207, 220, 223, 226, 229, 258 Veblen, Thorstein 101, 112, 113, 166 Vico, Giambattista 81, 133 Vihalemm, Triin 230, 258




264

Vierkandt, Alfred 58, 70, 125, 139 Vincent, George E. 15, 20, 53, 257 Voltaire (właśc. François-Marie Arouet) 133 Voráček, Emil 76 Voříšek, Michael 32, 49, 92, 148, 196, 258 Wagner, Peter 171, 214 Walicki, Andrzej 130, 131, 221, 232, 233, 258 Walker, Jearl 249, 253 Wallerstein, Immanuel 158, 230, 258 Ward, Lester Frank 54, 58, 69, 80, 85, 172 Warner, Lloyd W. 137 Watkins, Ken C. 131, 258 Wawer, Aleksander 129, 144, 258 Webb, Beatrice 166 Weber, Alfred 69, 138 Weber, Marianne 166 Weber, Max 65, 69, 98, 99, 105–107, 110, 112–115, 118, 125, 136, 151, 154, 155, 158, 165, 166, 171–173, 213, 221, 236, 243, 244 Wells-Barnet, Ida 166 White, Hayden 48, 73, 181–184, 189, 193, 194, 258 Whitehead, Alfred N. 247, 248, 259 Wiatr, Jerzy J. 11, 23, 24, 26–28, 31–35, 37, 39, 40, 149, 196, 259 Wierzbicki, Zbigniew T. 49, 259 von Wiese, Leopold 28, 56–59, 61, 66, 70, 119, 125, 147, 151, 202, 259 Wincławski, Włodzimierz 49, 88, 242, 259 Winiarski, Leon 128, 147, 222, 224 Wolff, Kurt H. 116, 118 Wolin, Sheldon S. 117 Worms, René 58, 62, 69, 87, 90




Zarycki, Tomasz 231, 259 Znaniecki, Florian 14, 21, 22, 27, 28, 35–37, 50, 97, 101, 121, 125, 126, 128, 137, 138, 146, 147, 163, 209, 221, 224, 225, 228, 232, 259 Zumr, Josef 76, 80, 202, 259 Zwicker, Bruno 65, 197, 259

Jak socjologowie opowiadali o socjologii. Dwa studia

Dwa traktaty o rządzie

Dwa szkice o moralności ponowoczesnej

Dwa lata wakacji

Dwa Lata Wakacji

Dwa lata w polityce

Studia Pindarica

Gwiazdy jak pył

Jak pisać pracę dyplomową

Z Jak Zwłoki

Samolot wielozadaniowy Jak-12

Historia i świadomość klasowa: studia o marksistowskiej dialektyce

Powiem wam, jak zginął

Powiem Wam, Jak Zginął

Jak pisać wirusy

Powiem wam, jak zginął

Wody głębokie jak niebo

Studia orfickie

Powiem wam jak zginal

Tancerze jak dzieci

Ludzie jak Ludzie

Jak wytrzymać z mężczyzną

Jak być dobrym empirystą?

Z jak zwloki

Dwa źródła moralności i religii

Jak dziala umysl

Jak najwięcej grobów

Bogowie Jak Ludzie

Samolot mysliwski Jak-23

Ludzie Jak Wiatr

Jak socjologowie opowiadali o socjologii. Dwa studia

Dwa traktaty o rządzie

Dwa szkice o moralności ponowoczesnej

Dwa lata wakacji

Dwa Lata Wakacji

Dwa lata w polityce

Studia Pindarica

Gwiazdy jak pył

Jak pisać pracę dyplomową

Z Jak Zwłoki

Samolot wielozadaniowy Jak-12

Historia i świadomość klasowa: studia o marksistowskiej dialektyce

Powiem wam, jak zginął

Powiem Wam, Jak Zginął

Jak pisać wirusy

Powiem wam, jak zginął

Wody głębokie jak niebo

Studia orfickie

Powiem wam jak zginal

Tancerze jak dzieci

Ludzie jak Ludzie

Jak wytrzymać z mężczyzną

Jak być dobrym empirystą?

Z jak zwloki

Dwa źródła moralności i religii

Jak dziala umysl

Jak najwięcej grobów

Bogowie Jak Ludzie

Samolot mysliwski Jak-23

Ludzie Jak Wiatr

Recommend Documents