ERFURTER THEOLOGISCHE STUDIEN IM AUFTRAG DES PHILOSOPHISCH.THEOLOGISCHEN STUDIUMS ERFURT HERAUSGEGEBEN VON ERICH KLEINEI...
115 downloads
498 Views
10MB Size
Report
This content was uploaded by our users and we assume good faith they have the permission to share this book. If you own the copyright to this book and it is wrongfully on our website, we offer a simple DMCA procedure to remove your content from our site. Start by pressing the button below!
Report copyright / DMCA form
ERFURTER THEOLOGISCHE STUDIEN IM AUFTRAG DES PHILOSOPHISCH.THEOLOGISCHEN STUDIUMS ERFURT HERAUSGEGEBEN VON ERICH KLEINEIDAM UND HEINZ SCHÜRMANN
BAND 6
DIE SCHRIFTEN DES OXFORDER KANZLERS. IOHANNES LUTTEHELL TEXTE ZUR THEOLOGIE DES VIERZEHNTEN JAHRHUNDERTS
DIE SCHRIFTEN . . DES OXFORDER I(ANZLERS IOHANNES LUTTEHELL TEXTE ZUR THEOLOGIE DES VIERZEHNTEN JAHRHUNDERTS
HEWÄUSGEGEBEN UND ERLÄUTERT VON
FRITZ HOFFMANN
19*59 ST. BENNO-VERLAG GMBH LEIPZIG
KIRCHLICHE DRUCKERLAUBNIS BAUTZEN, DEN 26.AUGUST 19,51 DR. HÖTZEL, GENERALVIKAR
Alle Rechte, auch da• der Obenel:ung in fremde Sprachen, vorbehalt.en
VORWORT. Die Lehren WILHELM OoKHAMS sind. in den letzten dreißig Jahren erneut erörtert und in recht unterschiedlicher Weise dargestellt und beurteilt worden. Dies ist verständlich. Die Fragen, die sein Lehrsystem aufwirft, haben noch keine allseits befriedigende Antwort gefunden. Sie sind auch für spätere Zeiten, bis zur Gegenwart, aktuell geblieben. Ein anderer Grund für die unterschiedliche Beurteilung OcKHAMs und seiner Zeit liegt in dem Mangel an Editionen der Quellen. Die nachfolgende Arbeit soll einen kleinen Beitrag zu dieser Aufgabe bringen. Der hier gebotene Textist zwar nicht einWerk aus der Feder 0CKHAMS. Er stellt jedoch ein wichtiges Dokument in der Geschichte des Ockhamismus, nämlich die erste Kritik dieses Lehrsystems durch den Kanzler der Universität Ox:ford JoHANNES LUTTERELL dar. Der Text befindet ai.ch in der Bibliothek des Metropolitankapitels von Prag. Die Edition dieser Schrift sollte schon längst im Anschluß an meine 1941 veröffentlichte Arbeit erscheinen: "Die erste Kritik des Ockhamismus. durch den Ox:forder Kanzler J OHANNES LuTTERELL (nach der Hs C CV der Bibliothek des Prager Metropolitankapitels}", Band IX der "Breslauer Studien zur historischen Theologie", Neue Folge. Doch der Krieg und die ihm folgenden Jahre, in denen dem Verfasser durch die Notzeit andere Aufgaben gestellt wurden, haben die von der Wissenschaft immer wieder geforderte Edition leider lange verzögert. Nun konnte die Arbeit endlich zum Abschluß gebracht werden. Inzwischen sind zahlreiche Untersuchwigen über die Bedeutung WILHELM 0CKHAMS in der Geschichte der Theologie und Philosophie erschienen, an denen diese Arbeit nicht achtlos vorübergehen durfte. In immer stärkerem Maße zeigt es sich, daß sich in der ersteil Hälfte des 14.Jahrhunderts eine neue Art von Theologie herausbildete, und zwar unter Einflüssen, die zu einem bedeutenden Teil von außen kommen, von der Philosophie, besonders von der Logik, und von einem neuen Weltbild her. Der hier· veröffentlichte Libelllis contra Occam stellt ein wichtiges Zeugnis für den geistigen Kampf zwischen der konservativen und der neueren Richtung dar und leistet somit einen Beitrag für die Erörterung des Ockhamismus in unserer Zeit. Da wir in der modernen OcKHAMLiteratur manche wertvolle Hilfe für das Verständnis und die Beurteilung der OcKHAM-Kritik Lutteralls finden können, ist sie zur Erläuterung des Textes herangezogen worden, ohne daß auf Vollständigkeit Wert gelegt wurde. Vielmehr sollen die Quellen selbst zur Geltung kommen. Zugleich mit der Schrift LuT:rERELLS gegen ÜCKHAM kann heute auch eine zweite Schrift des Ox:forder Kanzlers veröffentlicht werden. Es handelt sich Um. einen Brief LUTTERELLS über die selige Gottschau, der in der Hs Ji. 111.10 der Universitätsbibliothek Cambridge überliefert ist. Da uns bisher nur diese beiden Schriften aus der Feder J OHANNES LUTTERELLS V
VORWORT
bekannt sind, hielt es der Herausgeber für angemessen, beide Werke zu veröffentlichen, um so alles bisher Erreichbare über den ersten Kritiker Ockhams mitzuteilen. Eine Einführung in die zweite Schrift, die "Epistula De visione beatifica", wird im Anhang gegeben. . Die Anregung zu diesen Arbeiten erhielt ich vonmeinem verehrtenLehrer, Herrn Universitätsprofessor Prälat D. DR. J OSEF KooH, Köln. Ihm verdanke ich die Einführung in ÜCKIIAMS Lehrsystem und viele helfende Hinweise für die Editionsarbeit. Herrn Professor KocH gilt darum an dieser Stelle mein erster Dank. In entgegenkommendster Weise stellte er mir die Bibliothek des von ihm gegründeten und lange Zeit geleiteten ThomasInstitutes an der Univers~tät Köln zur Verfügung; wo ich fast das gesamte Material für meine Arbeit, sowohl was die Quellen als auch was die Literatur betrifft, vorfand. Das gleiche Entgegenkommen fand ich ,bei dem derzeitigen Direktor des Thomas-Institutes, Herrn Universitätsprofessor D:o..PAUL WILPERT. Ihm sei an dieserStelle ebenfalls gedankt. DenHerausgebern der Erfurter Theologischen Studien, Herrn Professor Prälat D:o..KL]liNEIDAM und Herrn Professor D:o.. SonÜRMANN, schulde ich Dank für die Aufnahme meiner Arbeit in diese Reihe, dem St. Benno-Verlag für alle Umsicht und Mühewaltung bei der Drucklegung. Herrn Professor KLEINEIDAM und Herrn Universitätsprofessor D:o.. KLAPPER danke ich besonders für das Mitlesen der Korrekturen. Auch der Wissenschaftlichen Bibliothek der Stadt Erfurt danke ich für manche wertvolle Hilfe bei der Besorgung von Quelleilmaterial und Literatur. In besonderer Dankbarkeit sei aber des großen Gelehrten Msgr. Auguste Pelzer gedacht, der am 14. Januar 1958 in Rom verstarb. Er hat die. einzige bisher bekannte Handschrift des Libellus contra Occam entdeckt und seine Photokopien in seiner bekannten Selbstlosigkeit Herrn Professor Koch für dessen Forschungen über die theologischen Prozesse des 14.Jahrhunderts überlassen. Mein verehrter Lehrer hat mir dann das ganze Material zur Veröffentlichung und Bearbeitung zur. Verfügung gestellt. · Mögen die beiden hier vorgelegten Editionen einen Beitrag zu dem wichtigen Werk bringen, das sich das Thomas-Institut in Köln in besonderer Weise zur. Aufgabe gemacht hat: die Erforschung und Veröffentlichung der Quellen mittelalterlichen Geisteslebens. D:o.. FRITZ HoFFMANN
Erfurt, im März 1959
VI
INHALT Yorwort
•••••••
~
0
'
••••••••••
0
•
0
0
• • • ·'
0
•
0
•••
'
•
'
•
0
••• ,
• • -·
0
•
0
•
0
••
0
•
V
IX
Literaturverzeichnis Erster Teil: Texte
3 I. Iohannis Lutterellis Libellus contra doctrinam Guilelmi Occam ..... II. Iohannis Lutterellis Epistula de visione beatifica 103 Zweiter Teil: Erläuterungen
Lutterells Kampfschrift gegen die Lehre Ockhama .................. 123 I. Kapitel: Literarhistorische Untersuchung 1. 2. 3. 4.
Geschichtliche Einordnung ............................ ; . . . . Handschriftliche Überlieferung .............................. Bemerkungen zum textkriti,achen Apparat .................... Bemerkungen zum Quellenapparat ..........................
123 126 129 131
II.Kapitel: Ockhams Stellung in der Geschichte der mittelalterlichen Theologie
1. Der Stand der Frage in der Gegenwart ............... : . ...... ·133 2. Das Eindringen der Logik in die scholastische Theologie : . . . . . . . 141 III.Kapitel: Die Kritik Lutterells an der Lehre Ockhams 1. Die Anwendung der Logik auf die Theologie a) Grundsätzliche Zulässigkeit ............................... 149 b) Die Logik als Instrument der Kritik in der Theologie des N oniinalismus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149 Eucharistielehre. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150 Gotteslehre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153 2. Lutterells Einwendungen gegen die Logik Ockhams ............ ·
a) Der Inhalt der Aussage .................................. 156 b) Das Verhältnis von Begriff, Begriffsinhalt und Sache zueinander 163 c) In:tentio und suppositio .................................. 180 3. Lutterelle Einwendungen gegen die Relationslehre Ockhama ..... 187
VII
INHALT
4. Lutterells Einwendungen gegen· die Rechtfertigungslehre Ockhams a) Das Prinzip des verdienstlichen Aktes ........................ b) Der Begriff der Annahme des Geschöpfes dUich Gott .......... c) Potentia Dei absoluta und ordinata .......................... Zusammenfassung ......................................... : ........
204 211 218 225
Anhang: Lutterells Brief über die selige Gottschau . : ......... ' . . . . . . . 226
Register 1. Schrütstellenverzeichnis
230
2. Quellenverzeichnis a) Libellus contra Occam ........................ : ............. b )· Epistula de visione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Bach- und Wörterverzeichnis a) Libellus contra Occam ...................... : ................ b) Epistula de visione ........•.............................. : .. c) Erläuterungen .............................................. 4. Namenverzeichnis .............................................
VIII
230 232 233 237 238 242
LITEJl,ATUR VERZEICHNIS AUER, Johann, Die Entwicklung der Gnadenlehre in der Hochscholastik. I. Teil: Das Wesen der Gnade. Freiburger Theologische Studien, 62. Heft. Freiburg i. B. 1942 . BALE, John, Index Britanniae Scriptorum. Ed. R L. Poole et M. Bateson, Aneodota Oxoniensia Bd. 11. Oxford 1902 BA.RTH, Timotheus, 0. F. M., Wllhelm Ockham im Lichte der neuesten Forschung. (Ein Bericht über den ll. Kongreß der deutschen Franziskaner-Akademien für Philosophie und Theologie von 14.-18. August 1950 in Fulda.) In: Philos. Jahrbuch 60 (1950) S. 464ff. · · BATESON, M., vgl. Bale, John BAUDRY, Leon, Apropos de Ia theorie occamiste de Ia relation. In: Archives d'histoire doctrinale et Iittaraire du Moyen-age 9 (1934) S. 199...:.203 BoEHNER, Philotheus, 0. F. M., Notitia. intuitiva of no~ exiatents according-to Peter Aureoli 0. F. M. (+ 1322). In: Franciscan Studies 8 (1948) S. 388-416 BoEHNEB, Ph., 0. F. M., Ockhams theory of signific11-tion. In: Franc. Stud. 6 (1946) s. 143-170 BoEHNER, Ph., 0. F. M., The realistic conceptualism of William Ockham. In: Traditio 4 (1946) S. 307ff. · BoEHNER, Ph., 0. F. M., The notitia intuitiva of non-existente according to William Ockham. In: Traditio 1 (1943) S. 223-275 · BöHNER, Ph., 0. F. M., Zu Ockhams Beweis der Existenz Gottes. In: Wilhelm Ockham (1349-1949) Aufsätze zu seiner Philosophie und Theologie. Münster 1950 s. 50~69 BöHNER, Ph., 0. F. M., Der Stand der Ockham-Forschung. In: Franziskanische . Studien Bd. 34 (1952) S. 12-31 BUESCHER, Gabriel, 0. F. M., The. Eucharistie Teaching of William Ockham. Franc. Institute Publications Theol. Ser. I. St. Bonaventure (N. Y.) 1950 - Calendar ofthe Close Rolls ofEdward II. Bd. 3, London 1895; Bd. 4, London 1898 - Calendar ofthe PatentRolls ofEdward II. Bd. 4, London 1904 DENIFLE-CHA.TELA.IN, Chartularium Univeraita.tis Parisiensis Bd. I, Paris 1889; Bd. II, Paria 1891 DETTLOFF, Werner, 0. F. M., Die Lehre. von der Acceptatio divina. bei Johannea Duns Scotus mit besonderer Berücksichtigung der .Rechtfertigungslehre. Franzisk. Forschungen Bd. 10, Werl19ti4 EHRLE, Franz, Der Sentenzenkommentar Petera von Candia, des Pisanerpapstes Alexa)lders V. (Beiheft zu den Franzisk. Studie11 N. 9) Münster 1925 EMDEN, .A. B., A Biographical Register of the University of Oxford to A. D. ·· 1500. Bd. II. Oxford 1958, S. ll81 GEYER, Bernhard, Der Begriff der scholastischen Theologie. In: Synthesen in der Philosophie der Gegenwart. Festgabe Adolf Dyroff. Bann 1926. S. ll2 bis 125 · 'GILSON, Etienne-Böhner, Philotheus, Christliche Philosophie. Paderborn 1954 GBA.BMA.NN, Martin, Die Geschichte der scholastischen Methode. Freiburg .i.:B. 1909. Neudruck Berlin 1956 GBA.RMANN, Marti11, Arietoteies im zwölften Jahrhundert. In: Mediaeval Studies XII (1950) S. 123-162 GBZONDZIEL, Heinrich, Die Entwicklung der Unterscheidung zwischen potentia Dei absoluta und der potentia Dei ordinata von Augustin bis· Alexander von Haies. Breslau 1926. Dias. Teildruck GuELLUY, Robert, Philosophie et Theologie chez Guillaume d'Ockham. Lquvain 1947
IX
LITERATURVERZEICHNIS Hl.RING, Nikolaus M., S. A. C., Petrus Lombardus und die Sprachlogik in der Trinitätslehre der Porretanerschule. In: MiscellaneaLombardiana, N ovarra 1957 S.113-127 . . HEYNCX, Valens, 0. F. M.; Ockham-Literatur 1919-1949. In: Wilhelm Ockham (1349-1949). Aufsätze zu seiner. Philosophie und Theologie. Münster 1950 s. 164-183 . . . . HEYNOX, Valens, 0. F. M., Die unpoiemischen Schriften Ockhams. Abfassungszeit, Echtheit, handschriftliche Bezeugung und Ausgaben nach Böhner, Ph. 0. F. M. In: Wilhelm Ockham (1349-1949). Aufsätze zu seiner Philosophie und Theologie. Münster 1950 S. 156-163. · HooHSTETTER, Erich, Nominalismus? In: Franciscan Studies 9 (1949) S. 37~03 HocHSTETTER, Erich, Studien zur Metaphysik und Erkenntnislehre Wilhelms von Ockham. Berlin 1927 · HocHSTETTER, Erich, Viator mundi. Einige Bemerkungim zur Situation des Menschen bei Wilhelm von Ockham .. In: Wilhelm Ockh.am, Aufsätze zu seiner Philosophie und Theologie. Münster 1950 S. 1-20 HoFFMANN, Fritz, Die erste Kritik des Ockhamismus durch den Oxforder Kanzler Johannes Luttereil (nach der Ha. C CV der. Bibliothek des P:rager Metropolitankapitels). Breslauer Studien zur historischen Theologie, Neue Folge Bd. IX. Brealau 1941 HoFFMANN, Georg, Der Streit über die selige Schau Gottes. Leipzig 1917 IsERLOH, E., Gnade und Eucharistie in der philosophischen Theologie des Wilhelm von Ockham. Ihre Bedeutung für die Ursachen der Reformation. Wiesbaden 1956 KocH, Joaef, Neue Aktenstücke zu dem gegen Wilhelm Ockham in Avignon geführten Prozeß. Recherehes de Theologie ancienne et medievale VII (1935) . S. 353-380; VIII(l936)S.79-93; 168-197 KocH, Joaef, Durandus deS: Porciano 0. P., Forsch1mgen zum Streit um Thomas von Aquin zu Beginn des 14. Jah:J.:hunderta. 1. Teil. Litera.rgeschichtliohe Grundlegung. Beitr. z. Geach. d. Phil. d. M. A .. Bd. 26. Münster 1927 KREMPEL, A., La doctrine de la. relation chez Saint Thomaa. Paris 1952 MARTIN, Gottfried, Wilhelm von Ockha.m. Untersuchungen zur Ontologie der Ordnungen. Berlin 1949 MoonY, E. A., The Logio 'of William of Ockha.m. London 1935 PELZER, Auguste, Les 51 articles de Guilla.ume Occam, cenaurea en Avignon, en 1326. Revue d'histolre ecclesia.stique XVIII (1922) S .. 240-270 PooLE, R. L., vgl. Bale, John Roos, Heinrich, S. J., Die Modi significandi des Martiiius de Dacia. Beitr. z. Ge2ch. d. Philos. und Theol. d. M. A. Bd. 37, H. 2. Münster 1952 SALTER, H. E., Mediaeva.l Archives of the University of Oxford Bd. 1. Oxford 1920 TRIVET, Nikolaus, Armalessex regum Angliae (1135-1307) ed. Th. Bog. London 1845 . ÜBERWEG-GEYER, Die patristische und scholastische Philosophie. 11. Auf!. Berlin . 1928 . Wrmu, Nikolaus, Die Lehre von der himmlischen Seligkeit in der mittelalterlichen Scholastik von Petrus Lombardus bis Thomas von Aquin. Studio. Friburgensia, Neue Folge Bd. 9. Freiburg (Schweiz) 1954
X
ERSTER TEIL
TEXTE
Libellus contra doctrinam Guillelmi Occam fol. Numeri in margine ab editore additi sunt.
12 7 v
lOHANNIS''LUTTER:ij]LLIS LIBELLUS -CONTRA DOCTRINAM GUILELMI OCCAM ARTIOUIJ PERTRA..OTA..Tl INFERIUS REPERTI IN LIBRO NUl'ER DOMINO PA..PE .
[126 l'a]
EXHIBITO.
1, PrimUB articulUB quod ChristUB potuit peccasse sicud potuit mori1 si accepisset natuxam hunianam sine donis, gratia et caritate. · 2: Quod notitia intuitiva creatuxe secundum se non- est plW! necessario . existentis quam non existentis. 3. Quod peccatum non est privatio alicuius boni inherentis actualiter et quod aliquando iiifuit et quod deberet vel teneretux habere, qui peccat; sed est privatio boni futuxi quod deberet inesse postea, si non peccasset modo. 4~ Quod tales propositiones non sunt nobis possibiles in via: essentia di-vina est paternitas; essentia divina est filiatio. · 5. Quod predicando sapientiam vel esse de Deo non predicatux quod est (Deus) de Deo, sed tantum quidam conceptUB. . "6. , Diei potest quod predieatum duobus rnodis aeeipitur: uno rnodo partiei- 43 paliter, alio rnodo norninaliter. Prirno rnodo aeeipiendo '(esse) predieatum' 10 et 'predieari' eonvertuntur: de quo unum. dieitur, et aliud; seeundo rnodo aeeipiendo non sernper. Primo rnodo aeeipiendo '(esse) predieat~' dieitur de reut intelleeta, sive id sit vera res ut horno, anima:l, sive res intelleeta non sit vera res habens verarn quidditatern, sedtantum. quid norninis, sieud.sunt sie habentia et illa, que habent solum esse cognitivum., 16 non reale. Seeundo rnodo aeeipiendo 'esse predieaturn' norninaliter pro intentione sie non eonvertuntur '<esse) predieatum' et 'predieari', ut de quo unum. dieatur, et reliquurn. Et isto rnodo [13lrb] dieitur intentio in anima 'esse predieatum', et tarnen intentio rei, ut ratio intelligendi, non res intelleeta, non predieatur. . 20 Exprernissis aliquornodo apparet non solum. seeundum opinionern aliorurn, 44 sed etiarn seeundum opinionern, quarn iste videtur habere de intentionibus seeundis, quare predieari, subiei, esse superins et inferius dieuntur de rebus, ut eoneepte sunt, et non de eoneeptibus, ut rationes intelligendi a parte intelligentis. Apparet etiarn ex isto non esse bene dieturn quod dieit 26 nunquarn superins esse de intelleetu inferioruml, quia esse superins et inferius dieuntur de re ut intelleeta, sieud de predieari dieturn est .. Diees: Quarnvis hee propositio 'horno est anirnal' sit vera, tarnen non est verum quod animal predieatur de hornine, sed eoneeptus animalis de eoneeptu horninis predieatur, quia predieari est predieatum intentionale, so subieeturn vero respeetu predieati intentionalis non supponit pro re, sed intentione. Igitur eum. horno et animal signifi.eant res, non debet diei quod animal predieatur de homine, sed eoneeptus animalis, et intentio . predieatur de intentiqne horninis. · Diei potest quodverum est quod respeetu predieati intentionalis supponit 46 s6 terrninus pro intentione -non sernper pro intentione, que norninat ens quod sit subieetive in anirna ut eoneeptus, qui intentiö dieitur, qui est aeeidens subieetive in anima- quando predieaturn signifi.eat intentionern seeundarn per rnodum., quo natum est solum de eoneeptu verifi.eari, non· per rnodum, quo natum est denorninare rern prime intentionis; tune enim 2 genere] igitur 5 et 6 propositione] proportione 7 et predicatum 13 veram] vam 20 aliquomodo] aliquando 29 predicatum] predicamentum 35 nominat ens] nominatum 1
Of.n.32. _
25
LIBELLUS CONTRA DOCTRINAJI( G. OCCAM
potest subiectum supponere pro intentionibus ut conceptibus in anirna, ut cum dicitur:. '"horno est anirnal" est propositio'; sicud cum predicatu:ln significat aliquid ad vocern pertinens, subiectum supponit pro voce, ut cum dieitur: 'horno est dissyllaba (vox)'. Talia enim sunt subieeta, qualia permiserunt predicata1 • Sed quando, ut dietum est, predieaturn inten~ 5 tionale signifieatur rnodo illo,.quo natum est denominare rem intelleetarn, . tune subieetum supponit pro intentione, prout intentio norninat rem ut se subieientem ipsi rnenti sub ratione alieuius [131 va] deterininati eön" eeptus. Per quern modum quoque natus aetus intendendi, hoc est videndi, ipsius intelleetus intentio dieitur, quo rnodo res sive in aetu produeto sive 10 non produeto, ut ipsum aetum terminat, aetus nominatm. Dieimus enim de re aeta: 'hee est aetio mea', de re intelleetaut (intelleeta): 'hee est intelleetio mea et intelleetus meus', designantes rern ut aetum natum, 'hee est dif:finitio', demonstrantes rern, ut est terminus aetus difftniendi, et siede aliis. Potestigitur hec res signifieata hoe nornine 'horno' intelligi ut 15 in ordine ad intelleeturn modo dieto et sie pötest diei intentio. Potest etiam eonsiderari ut res et natura quedarn absolute. Tertio modo potest eonsiderari uthabetesse in suppositis 2 • Et est una et eadem res, que etiam sigillfieatur hoe nomine 'homo', que istis tribus modis intelligitur. Ex quo ·aeeidit quod talis terminus eommunis habet in propositione triplieem sup" 20 positionem: pro intentione respeetu predieati intentio(nalis); habet etiarn Suppositionern simplieeni, quando supponit pro natura absolute; (habet denique Suppositionern personalem), quando supponit pro suppositis. Unde quando supponit pro intentione, non semper supponit pro aeeidente in anima, sieud argumentum tertium falso asseruit. · 25 Quamvis autem ista sint puerilia, quia tarnen hee sunt isti in loyealibus prineipalia fundarnenta et per ista non solum doetorum omnium priorum ae etiam philosophorum, sed prineipia puerorum subvertit et propter er" rorern in loyea in Sacram Seripturam inpingit, nos alios ad istoruin pro" lixiorem deelarationem eompellit. so 2 ut] in 3 pertinet 4 dissylla.ba.]dissylabum 9 quoque] quia natus actus] nater actum 11 nominatur] mutuatur 13 natum] nater 14 demonstrans 22 (habet- personalem) in te:ctu lac., in marg. sign. 26 tarnen] cum
Cf. ArusroTELES, Praedicam. 11 cap.l ( c. 5 3 b 4-5): Quecumque de predicato dicuntur, eadem et de subiecto dicuntur. Cf. BoETHIUS !11 Cat. Aristot. I cap. De denominativis ( PL 64, 178 CJD); ib. cap. De substantia (PL 64, 194 A). • Cf. 81tpra p. 20 not. 3; THOMAS, De ente et essentia c. 3 (ed. Perrier p. 35-J7 ).
1
26
V. ARTICULUS
V . .ARTICUL US
Quod predicando sapientiam vel esse de Deo- 'Deus est ens', 'Deus est sa- 47 piens'- non predicatur quod est Deus de Deo sed tantum quidam conceptus 1•
Istud apparet erroneum ex dietis. Cum enim dicit quod sie dieto: 'Deus 48 est ens', predieatur eoneeptus de Deo, falsum est. Sed predieatur quod est 5 Deus de Deo, et vera res de vera re, quia aliter quelibet talis esset falsa. Etiam in isto artieulo est alius error, quia dieitur sie (dicto) de Deo: 49 'Deus est ens', predicatur conceptus de Deo~ In quo non diciteonsequenter ~ priori dicto 2,_quia tune dicebat quod predieatur hic [131 vb] coneeptus de .conceptu, sed modo dieit quod hic predicatur eoneeptus de re. Cuius ratio 3 1o forsan est quod ens est universale; terminus autem universalis seeundum ·· prineipia eius non significat primo reni, quia nulla res est universalis, sed ·tantum conceptus, sed singulare tantum ef!t res. Sed hoe non obstat, quia in ista propositione : 'Deus est ens ', propositio componitur ex conc~ptibus. Si aliunde, hoe esset verum. Sed sive hic intelligaturuniversale in via sive 15. singulare, semper intelligitur mediante conceptu. 7 predioatur]predioe.tum In dupZ. ponetur 14 Sed] quie. hio] hoo.
8 dioebat]dioere
12 quia,]que.ndo
13 com-
Of. I. Sent. d.3 q.2 G,L,M (verboten'U!/). Of. ib. 1: Ita potest dioi in proposito quod quamvis nihil terminet aotum intelligendi nisi unus oonoeptus, qui non est Deus, quie. tarnen ille oonoeptus est proprius Deo, et quioquid potest predioe.ri de Deo, predioe.tur vere de illo conoeptu, que.mvis non pro se sed pro Deo, ideo dioitur Deus oognosoi illo oonoeptu. Et heo est intentio omnium sanotorum frequenter innuentium quod nullus in hao vita. potest Deum oognosoere. · 2 Of. art. praec. 3 Of.I. Sent. d.2q. 70: Pre.eterea. fa.lsum est quod dioitur quod ressub uno oonoeptu. est singularis et sub a.lio est universe.lis, quia res de se singularis nullo modo neo sub aliquo oonoeptu est universe.lis. Et ra.tio est, quia. semper e. determinabili sumpto oum aliqua. determine.tione non distre.hente neo diminuente a.d ipsum absolute sumptum est forme.lis oonsequentia. Et ite. sequitur formaliter: Res sub te.Ii oonceptu est universalis; ergo res est universe.lis. Consequens fa.lsum est siout ista. est falsa: Res est indifferens secundum istos. Ergo et e.nteoedens est simplioiter ralsum. · · Cf. ib. 8: Ideo e.liter e.d questionem quod nulle. res extra anime.m neo per se neo per aliquid additum reale vel rationis, neo qualiteroumque oonsideretur yel intellige.tur, est universalis, quia tanta est impossibilitas quodaliqua res sit extra animam in quooumque modo universalis, nisi (orte per institutionem voluntariam, quomodo ista vox homo, que est singularis, est universalis, quanta impossibilitas est quod homo per quamcumque considerationem vel secundum quodcumque esse_sit asinus. 1
27
LI:BELLUS CONTRA DOOTRINAM G. OOOAM
VI. ARTICUL US
50 Quod privatio universaliter est suum subieotum, quia arguit peccatum esse voluntatem vel potentiam voluntativam et etiam peocatum esse ipsam animam1•
51 Causa autem, quare hoc ponit, est, quia ut aliquis est terminus, qui significat rem unam, aliqui sunt termini connotati, qui non ~:~ignificant rem unam aut rationem, de nlimero quorum dicit esse privationem. Unde dicit quod privatio significat subiectum connotando carentiam forme. Unde concedit quod cecitas est oculus non potens videre et similia2 • Sed iste proprie voci contradicit. Probatio: quia si-privatio dicit vel connotat subiectum connotando privationemforme, distinguendo igitur per intelleeturn id connotatum quod dicit privationem forme sive carentiam, tune nomen significans illud connotatum aut significat subiectum suum aut non. Si sie, est procesaus in infinitum; si non, est dare staturi:J. in primo quod privatio est. Id connotatum significat aliquid, saltem significans quid nominis quod non est ipsum subiectum. Unde secundum unam logicam et veram pnvatio magis dicitur significare carentiam forme et connotare subiectum, quam econtra, sicud iste fingit; puta dicere quod cecitas est oculus, est absurdum et manifeste ab ARISTOTELE reprobatum 3• 52 Si autem aliqui dicere voluerunt sicud quidam, qui tenent istum errorem quod, (quia) privatio est principium nature', igitur est aliquid, non forma, igitur subiectum, solet dici sufficienter quod non est principium esse rei naturalis nisi per accidens, ideo non oportet quod sit aliquid reale in rerum natura, sed carentia [132ra] veri (esse) rei. 4 ut) nec 9 iste) isto 16 eta) quam
18 est,] et
Of. IV. Bent. q. 8 et 9 R (verboten'IL8). • Of. Prol. I. Bent. q.2 (in ord.3) L: Si dicitur quod hocnon est positivutn sed tantum privatio, respondeo quod privatio et universaliter·negatio dicunt precise aliquas res vel ra.tiones. Et ita non est ima.gina.ndum quod priva.tio vel negatio sit a.liquod conceptibile distinctum a. rebus positivis vel ra.tionibus, sed dicunt illa.s, sicud non-homo dicit a.liquid quod non est homo. Eodem modo cecitas dicit oculum non potentem videre, et ideo sa.tis simile est de istis et de a.liis. Of. I. Ben#. d.2 q.30 (in fine). 9 Of. Met. IX t.5 (8 c.3 1047 a 'l-10): At vero neo sensum ha.bebit nihil, si non sentia.t neo operetur. Si ergo cecum non ha.bens visum a.ptum vero na.tum et qua.ndo a.ptum na.tum est et a.dhuc ens, üdem erunt ceci sepe die uno et surdi. . ' Of. ARISTOTELES, Phys. I t. 69 ( A c. 'l 191 a 8-15): Subiecta. a.utem na.tura. scibilis est secundum a.na.logia.m. Sicut enim a.d !!tatua.m es a.ut a.d lectulum lignum a.ut a.liorum a.liquod ha.bentium forma.m in ma.teria. et informe se ha.bet, priusqua.m a.ccipia.t forma.m, sie ipsa. se a.d substa.ntia.m ha.bet et hoc a.liquid et quod est. Unum quidem igitur principium est; non sio unum existens neque sie unum sicut hoc a.liquid, unum a.utem seoundum quod est ra.tio. Amplilis a.utem contrarium huic privatio est. Of. THOMA.S, De principiis nat .. c. 2 (ed. Pauson p. 82, 14-84,10). 1
28
10
15
20
VI.iVII. ARTIOULUS
·Si dicatur: privatio e11t in subiecto, igitur est aliquid reale, quia est in 53 vero ente ~eali, dico quod equivoce dicitur 'esse in' de positivis et privativis~ Unde privatio non ponit in re ali9.uid nisi carentiam veri esse. VII. ARTICUL US
Quod obieoto fruibili ostenso olare voluntati potest aotive ·elioere aotum frui- 54 tionis et hoo ex puris natumlibus 1• ·
10
16
Iste articulus est peiör quam error PELA,GII. Si enim in via propter impro- 55 portionem et excessum obiecti beatifici non possit voluntas naturaliter sine gratia et caritate elevante voluntatem per amorem meritorium inherere Deo nec se fini etiam enigmatice cognite in via coniungere, multo magis nec in patria poteriteoniungere se obiecto beatifico in iounensitate sua facialiter apparente sine aiiquo ipsam naturam elevante . .Sed quia iste et alü non vide(n)t, ut asserunt, quin intellectus et voluntas, 56 e:x: quo sunt (capaces) cuiuslibet intelligibilis et volubilis, sufficient, si Deus vellet, ad intelligendum et volendum Deum clare visum ex puris naturalibus, ideo ostendo quod natura ad hoc (ex) se non sufficit. Cum enim [in] intellectus et voluntas create sint res naturales, necessario 3 aliquid] aliquod nisi] et non 4 active] actum 7 obiecti] omni 9 multo ma.gis neo in pa.tria. pQterit coniungere add. i. marg. 10 nec] na.tura.. 13 vo1ubilis] voluit sufficient] sufficienter 14 intelligendum] intelleeturn 15 sufficit] ostendit · 1 Of.I. Bent. d.{q.2 0: Circa. secundum dico quod frui accipitur multipliciter. Uno modo la.rge.pro omni a.ctu, quo aliquid assumitur in facultatem voluntatis propter se ta.nquam summum, et hoc sive sit presens sive absens, sive sit habitum, sive non ha.bitum. Et hoc modo dicimur nos frui modo in via, qua.ndo diligimus Deum propter se ta.nquam summum et super omnia. ·Alio modo a.ccipitur stricte pro a.ctu ultimo beatifico, sicut bea.ti dicuntur frui in pa.tria. Et illo modo non dicimur modo frui Deo. Ista. distinctione premissa. dico prima quod obiecto fruibili ostenso voluntati per intelleeturn sive cla.re sive obscure, sive in particula.ri sive in universalipotest voluntas a.ctive elicere a.ctum fruitionis, et hoc ex puris naturalibus circa. illud obieotum. Secundo quod respectu a.ctus bea.tifici · voluntas nullo modo se habet active, sed ta.ntum passive. Of. ib. D: ... Patet quia voluntas potest se conformare recto dictamini rationis. Sed intellectU:S potest recte dictare tale obiectum esse sie diligendum. Ergo volunta.s potest conformiter talem a.ctum elicere. Alia pa.rs videlicet quod possit in actum fruitionis obiecto clo.re viso patet, quia. non minus potest volunta.s in obiectum perfectius cognitum qua.m in obiectum 1mperfectius cognitum. Sed voluntas potest talem a.ctum elicere circa obiectum ·obscure cognitum. Ergo multo ma.gis circa obiectum clare cognitum. Hoc confirmatur per rati beatifica in Christi htunana natura est summa et perfectissima possibilis creature; lumen enim increatum incarnatum quod eircumincedit naturam humanam as20 sumptam, sie lumen glorie in Christianima accendit quod, quantumeumque eresceret lumen glorie per Dei potentiam in quaeumque natura intelligibili non assumpta, nunquam per quamctunque potentiam excederet lumen glorie in anima Christi. Qualis est proportio luminis glorie ad lumen glorie, talis est proportio visionis ad visionem. Igitur nulla visio beatifiea 26 ereature intelleetualis non unite Verbo potest esse perfeetior [134 va] visione Verbi secundum naturam assumptam, sed nee in natura quaeumque, quam a Verbo assumi eontingeret, quia, sieud in Christo est perfectissima earitas, sie[ud] eius visio est perfeetissima. Unde quantumeumque Deus sit 'speculum voluntarium' 2, non potest velle perfeetiorem visionem so faeere, non propter iinpotentiam, sed propter repugnantiam a parte rei, _quia sibi repugnat addere, ex quo est perfectissimum illius speeiei; ex hoe enim sibi non potest addi, quia niehil sibi deest; et quia iste in assertione sua rationem non ponit sed dieit se hoe eredere, ideo non multum insisto. Sed forsan hoe eum movet quod viator in infinitum potest mereri, si recipi; non enim potest Deus precipere quod cognoscarn alienam uxoiern stante quod sit aliena, quarnvis alienarn possit facere rnearn et tune precipere; et causa est, quia hoc est iniustum ex natura sua. Sed creatura intellectualis tenetur actualiter et habitualiter ex debito iustitie propter oreationern eius in tarn sublimi nature conditione ipsum Deum diligere .. Igitur odiurn Dei est iniustum ex natura sua et dicit actum habentern necessario rnalitiarn a(n)nexarn. Igitur Deus illud precipere non pötest nisi esset iniustus. Hoc autern claudit contradiotionern. 146 Ratio sua faciliter solvi potest. Ipse arguit quod, quia rectitudo in actu[rn] non est nisi in acceptatione divina, Deus acceptare potest et non aoceptare, quidquid voluerit. 14 7 Respandeo quod nichil est recturn nisi quod Deus acceptat, sed sola accep~ tatio, ut dieturn (est) ad [in] quartodecirnum articulurn, non potest facere id quod natura est iniustum esse iustum1• XXIV. ARTICUL US
148 Quod essentia divina et relatio distinguuntur formaliter in re et dicit etiam · quod realiter2 • 149 Istud est rnalum, quia, si distinguatur ex natura rei, persoli.a divina non est simplex, quia contineret in se duo, quarum unuin differret secundum rern ab alio; igitur non sunt unum sirnplex. 150 Itern essent quatuor res in divinis unus: error, Extra De surnrna trinitate et fide (catholica) capitulum "Darnpnarnus"3 • 151 Itern personanon esset essentia diviria, quia essentia divina esset solurn una pars suppositi, quia includeret in se essentiarn [138 ra] et oum hoc .relationern tanquarn realiter (distinctarn). 152 Sed iste, qui hoc in libro ponit, non ponit rationern, sed dicit se poilere, quia fides de trinitate cornpellit eum hoc ponere 4 et, nisi fides eum corn1 actus] li.ccidens convolutua rectus] rationis 6 ipsum] propter 7 habentem] habans 12 quidquid] quodquid 14 quartodecimum artioulum] nonum certarem 16 divina] deum 19 differret] rerum 21 error] omnem(?) · 26 in hoc 26 in dupl. 27 quia] quod
Of. art.14 n.94. Of. l.Bent. d.2 q.l G: Unde universaliter dioo quod nunquain da aliquo verificatur distingui formaliter nisi propter distinctionem realem, quando soilicet de uno illorum vere dioitur quod est allqua res, et de reliquo vere dicitur quod non est illa res, sicut relatio et easentia distinguuntur formaliter, puta essentia et paternitas, quia videlicet essentia est filiatio et paternitas non est filiatio. Of. ib. q.llE et F. 3 E{l;tra I c.2 (D 431). • Of. l.Bent. d.2 q.il 0: ... Et ita cum non sit possibile in oreaturis quod plures res distincte realiter sint una res, ideo in creaturis non est talis distinqtio ponenda nec unquam est ponenda, ubi oredita non compellunt. 1
2
60
XXIII.JXXIV. ARTICUL US
pelleret, non plus, asserit, hoc poneret inter relationem et essentiam quam inter attributa divina, ubi hoc non ponit. · Sed non (est) verum quod dicit quod fides compellit pöner~ distinctionem 153 inter relationem et essentiam, sed fides hoc reicitquod persona non sit 5 simplex quod sequitur ex distinctione reali (et) formali in re et ex qua'cumque non-identitate aparte rei inter relationem et essentiam. Fortissimum tamen argumentum distinguentium a parte rei relationem 154 et essentiam (et) illorum, qui ponilltt non-identitatem formalem istarum in re extra intellectum, est istud quod non possint de re, que nullo modo 10 distinguitur aparte rei, opposita predicat(a) verificari 1 • Nunc verum est quod relatio distinguit personam, et essentia non distinguit personam. Igitur essentia et relatio non dicunt omnino idem aparte rei, cum distin. guere personam et (non) distinguere personam sunt predicata opposita. Sed istud argumentum solum arguit diversitatem in ratione et intellectu· 155 15 inter essentiam et relationem. Si enim argumentum esset bonum, et(iam) argueret distinctionem aliquam aparte rei, quando opposita predicata. vere de aliquo predicantur. Oum (enim) alia ratione conditus est homo, alia ratione conditus est equus, igitur ydea hominis est alia ab ydea equi et ydea equi non est alia ab ydea equi2 • Igitur de ydea equi (et hominis) 20 predicantur. predicata opposita. Igitur esset distinctio a parte rei inter ydeam equi et hominis. Quod est falsissimum. · 8 istorum 9 possint]ponit que] quod 16 qua.ndo] quod 17 Gum (enim)]ydea. hominis sit a.lia. ab ydea. equi et ydea. equi non t~st a.lia. ab ydea. equi add. et del. verba: non- equi
Cf. ib. d.33 q.l E: Sed hoc est speciale in_ divinis, sicut est ibi specia.le quod una res simplex et indistincta. est tres res. Cf. ib. d. 2 q. 3 B: Ideo dico quod excepta distinctione vel(non)identitate forma.li et que est 'ex na.tura rei et que est difficillima. a.d intelligendum et que non est ponenda, . nisi ubi fides compellit, nihil distinguitur ab a.liquo nisi sicut ens reale ab ente reali. 1 Cf. ib. pauloante: Si dicitur quod obiectum ipsumaliquomodomultiplicaturita quod sint plura obiecta formalia, a.ut illa multiplica.tio est ex na.tura rei a.ut tantum per actus intellectus. Si primo modo, ergo non distinguitur ra.tione sed ex natura rei. Si secundo modo, arguo sicud prius tJ.uod per niillam opera.tionem, quam intel. lectus facit quocumque <modo> sive in ratione, sive in re, potest eadem res distingui ra.tione a seipsa.. Cf. ib. d. 2 g. 1 passim. Cf. Prol. I. Sent. q.l (in ord_. 2) LL: Ad secundum dico quod n,unqua.m potest esse distinctio conoeptuum nisi propter aliqua.m distinctionem a pa.rte rei, et hoo vel rerum in ea.dem re vel rerum totaliter dispa.ra.tarum vel distinotarum formaliter. Cf. II. Sent q. 11 0: Ad a.liud dico quod licet de eadem re simplioi omnino indistincta. non posaunt forma.ri distincti conceptus, tarnen de ra habente partes eiusdem ra.tionis ratione partium bene posaunt forma.ri diversi oonceptus. 2 Cf. THOMAS, De ver. q. 3 a. 2: Item AUGUSTINUS dioit in libro LXXXTII Quaestionum (q. 46): 'Restat ut omnia. ratione sint condita.; neo ea.dem ratione homoqua. equus; hoo enim est a.bsurdum existimari.' Singula igitur propriis sunt creata . rationibus; ergo sunt plures ideae. Cf. id. I. Bent_. d. 36 q. 2 a. 2; 8. c. g. I c. 54 in fine; vide supra n. 59.
61
LIBELLUS CONTRA DOOTRINAM G. OCCAM
De attrihutis divinis idem sequeretur. Attributurn sapientie est attributurn sapientie, et attributurn [et] bonitatisuon est attributum sapientie; igitur est distinctio in re inter attributurn sapientie et attributum bonitatis. Unde argurnenturn solurn arguit distinctionem rationis. Oum .enim res possit diversimode intelligi et diversimode significari, ex hoc accidit quod de eadem re diversimode intellecta vel significata possint opposita predicata [138 rb] verifi.cari. Hoc enim passet accidere: tam quia res simplex in se est multiplex in ordine ad intelleeturn habens ·conceptus partiales 1 distinctos quasi specie, scilicet quasi res essent in se due absolute, propter quod dicitur essentia divina [in]communicabilis, relatio (in)communicabilis, et quod relatio constituitsuppositurndivinurn, divina essentia vero non; quam etiam per modurn signifi.candi eognosei in se, nee sie in se eognosei quod intelligantur sine rnedio, quia a nobis in eo'neeptu eognoseuntur in via, tarnen eo rnodo, quo ipse negat, in se eognoseuntur, .quia ipse eognoseuntur absque hoe quod coneeptus earum obieeti(vi) eognoseantur. · XVIT. ARTICULUS 10
Quod potest concedi quod omnis conceptus essentie sit conceptus persone divine 1 • ·
173
Istud est perieulosum, quia tune quidquid attribueretur essentie,. attri- 174 bueretur persone, quia si sint idern re et ratione, quidquid attribUitur uni, et alteri; sieud (si) est verum quod rnultiplieatur persona in divinis, 15 ita (quod) rnultiplieatur essentia. Istud etiarn est eontra se. ipsurn, quia. ipse ponit quod essentia et relatio in Deo distinguuntur formaliter in re et utraque res intelligibilis. <Sed si eoneeptus essentie est eoneeptus persone divine, sequeretur quod una res sine alia non sit intelligibilis) et quod non posaunt habere distinetos eoneeptus, cum (tarnen) ea, que nullo 20 rnodo distinguuntur in re, ut probaturn est, posaunt habere distincto(s) eoneeptus. · · Neque video, quid eum rnovet nisi istud quod essentia et relatio sunt una 171) ·res (ita) quod idern quod est huius, est illius 2, ex quo ipsa non differunt. 2 ~tinguitur predicatum] probatum 6 intelligitur 1";\que] quo 23 non differunt] inter non sunt
8 eorum
16 distinguitur
rum, ubi vult quod aliquando simul habetur cognitio de re, quia est et quid est, quia ipsa non potest cognosci, niai ipsa quidditas vel saltem allqua p~rs quidditatis in se cpgnoscatur.... Quando autem tantum cognoscitur in aliquo concieptu . sibi proprio, prius cognoscitur quia est qua.m quid est, hoc est: antequam quidditas vel quecumque pars quidditatis vel quecumque simplex sibi proprium cognoscatur cognitione sibi propria vel equivalenti, sicut videndo ignem cognoscitur, . quia est ignis et quid est ignis, et hoc si ignis in se cognosceretur. Sed de facto p.on cognoscitur in se niai accidens ignis, tarnen ipse oalor sie cognoscitur, et quia est et quid est. Et-ita est de omnibus aocidentibus, que immediate terminant aotum intelligendi. Sed de alüs, que non sie cognosountur, prius cognoscitur, quia est quam quid est, sicut prius cognoscitur quod aliquid interponitur inter solem et lunam, quam cognoscatur; quid interponitur. Perhoc dico ad questionem quod neo divina essentia neo divina quidditas neo aliquid intrinsecum Deo neo aliquid quod est realiter Deus potest hic cognosci a nobis. it~~o quod nihil aliud a Deo concurrat in ratione obiecti. 1 Of.l. Sent. d.l q.5 H (verbotenua). ~ Of. ib. d. 4 q.l G: ... Quia tarnen natura divina et suppositum sunt unum realiter, ideo ex usu loquendi sanctorum et maxime propter hereticos, ne detur occasio
69
LIBELLUS CONTRA DOCTRINAM G. OCCAM
176 Sed istud non movet, quia facit fallaciam accidentis: 'essentia isto c"onceptu representatur; essentia est .relatio; igitur relatio isto conceptu representatur'. Sicud hic: 'veniens cognoscitur a te; Coriscus est veniens; igitur Coriscus cognoscitur a te'. · XXVIII. ARTICUL US
177 Quod ita bene cognosci (potest) trinitas ex puris naturalibus sicud essentia divina in vial.
178 Istud est erroneum, quia· ad cognitionelll essentie saltem ex e:lfectibus potest homo devenire ex puris naturalibus sine lumine fidei; aliter in metaphysica Philosophus in vanum laboraret. Sed in notitiam trinitatis ex quocumque e:lfectu nullo modo pervenire poterit ex puris natura- 10 libus. 179 Motiva sua sie solvuntur, si<cud> unum quod immediate precessit. Si essentia cognoscitur, igitur illa re(s) cognoscitur, que est. trillitas personarum, quia illa res, que est trinitas, et trinitas personarum convertuntur2 [139 vb]. · . 1& 180 Ad hoc dicatur ut prius· quod hec est fallacia accidentis: 'essentia divina cognoscitur; essentia divina est trinitas; igitur trinitas cognoscitur', quia medium (non) sub eadem ratione comparatur ad maiorem extreinitatem etminorem .. 181 Sed dicitur: trinitas et id quod est trinitas convertuntur; igitur medium 20 est idem; igitur non variantur. I
2 est] sed 3 CoriscusJ cor istud 7 ex effeotibus] existimationibus l§ fallacia] falsa 17 trinitas 2] essentia divina
l4 quia] et
errandi et decipiendi simplices, qui nesciunt virtutem sermonis nec sciunt, quid est concedendum de virtute sermonis et quid negandum, iste terminus Deus supponit et pro natura et pro supposito respectu omnis predicati quod potest competere tam nature quam supposito, et hoc rationabiliter propter maximam identitatem nature et suppositi, ut loco istius termini licitum sit respectu omnis talis . predicati ponere tam naturam quam suppositum, respectu a.utem predicati quod precise potest competere supposito, precise supponit pro supposito .... Ideo quicquid predicatur de Deo, predicatur et de deitate et econverso, cuius oppositum non habetur ex scripturis etc., sicut alias fuit dictum. 1 Cf. I.Bent. d.l q.5 M (verbotenua). • Cf. I.Sent. d.l q.5 I: Ad tertium dico quod quamcumque cognitionem habuerunt philosophi de divina essentia, habuerunt de persona, quia philosophi non habuerunt cognitionem de divina essentia, nisi habendo aliquos conoeptus simplices communes Deo et crea.turis vel compositos proprios et negativos vel connotativos proprios. Sed omnes tales conceptus, ad quos potuerunt philosophi devenire, eque veraciter competunt cuilibet persone divine sicut Deo vel divine essentie, et ita in talibus conceptibus non plus cognoscitur divina essentia vel Deus quam · persona divina. Cf. ib. F (} M. Pro!. I.Sent. q.l DDD.
70
XXVIII.JXXIX. ARTIOUL US
6
10
Dico quod trinitas et id quod est trinitas convertuntur quantum ad rem, 182 que subest, non tamen quantum ad omnem rationem (et) modum signifi.candi et supponendi ita quod, etsi (essentia) habet ydemptitatem realem cum trinitate, (non tamen) quocumque modo signifi.cetur sive sub quacumque ratione habeat(ur), idem predicatum de se quod de trinitate predicatur, et econverso. Ideoque medium, quamvis sit idem secundum rem, est diversum secundum rationem; et hocsuffreit ad fallaciam accidentis. Aliud etiam forsan movet eum ex alio suo principio ~rroneo quod hic in 183 via neutrum cognoscitur, nec essentia, nec trinitas, sed tantum conceptus eorum1 • Contra quod est satis dieturn in X. articulo. 184 XXIX. ARTICULUS .
.
Quod i[s]ta faciliter et bene poterit- ut credit..:. sustineri esse trinitate(m> 185 personarum cum unitate essentie in creaturis siOud in Deo 2• Istud est pessime dictum, quia fi.delis potest, si sit theologus,. sustinere 186 trinitatem personarum in divinis cum unitate essentie absque incon. venienti aut falso, quia ex veris nichil sequitur nisi verum. Quod tamen hoc sit falsum quod sit trinitas personarum in una natura creata et unitas essentie singularis, certurn est. Sed constat quod ad omne falsum 20 sequitur aliud falsum, quia in omni propositione falsa vel enuntiattp: non esse de eo quod est vel esse de eo quod non est; igitur non potest sustineri falsum, quin sequatur inconveniens et falsum.
16
3 etsi] ut 13 XXIV. articu1us 17 aut] aliquid 2i'de eo] de Deo utroque loco 22 quin] quoniam
Q;uod]si
tarnen] t1mtum
Of. I.Sent. d.l q.5 N: Tarnen ex puris naturalibus potest ista propositio esse ilota: essentia. divina est, in qua non subicitur illa essentia, que Deus est, sed unus· conceptus, qui non est divina essentia nec est Deus. 1 Of. I.Sent. d.2 q.l F: Ita enim credo facile est tenere trinitatem personarum oum unitate essentie in creaturis sicut in Deo, neo difficilius est propter quaseumqua rationes in oppoaitum. Quia credo quod pro statu isto eque posaet aatisfieri rationibus probantibua non esse tres personas in una essentia. in creaturia sicut in Deo. Nec potest evidenter cognosci quod plus facit infinitas ad hoc quod sint p1ures persone iii una esaentia quam finitas. Quia tarnen unum est expressum in Scriptura et aliud non et videtur repugnare rationi, ideo unum est ponendum et aliud negandum. Of. ib. d.34 O.III. Bent. q.l AA. 1
71
LIBELLUB CONTRA DOCTRINAM G. OCCAM
XXX. ARTICUL US
187 Quod de nulla substantia scitur aliquid nec aliqit.a substantia cognoscitur · in via, sed tantum conceptus de conceptu1 • 188 Istud est periculosum, quia omnem scientiam·realem tollit et fi.dem. Motivum SUlll11 est unum in talibus omnibus: quia euro comple:rio,