Colloquial
Breton
Colloquial
Breton The Complete Course for Beginners Ian Press and Herve ar Bihan
RRoutledge
Tay...
712 downloads
4478 Views
19MB Size
Report
This content was uploaded by our users and we assume good faith they have the permission to share this book. If you own the copyright to this book and it is wrongfully on our website, we offer a simple DMCA procedure to remove your content from our site. Start by pressing the button below!
Report copyright / DMCA form
Colloquial
Breton
Colloquial
Breton The Complete Course for Beginners Ian Press and Herve ar Bihan
RRoutledge
Taylor & Francis Croup
L O N D O N A N D NEW YORK
First published 2004 by Routledge 2 Park Square, Milton Park, Abingdon, Oxon, OX14 4RN Simultaneously published in the USA and Canada by Routledge 270 Madison Ave, New York, NY 10016 Reprinted 2007 Routledge is an imprint of the Taylor & Francis Group, an informa
business
© 2004 Ian Press and Herve ar Bihan Typeset in Times by Florence Production Ltd, Stoodleigh, Devon Printed and bound in Great Britain by TJ International, Padstow, Cornwall All rights reserved. No part of this book may be reprinted or reproduced or utilised in any form or by any electronic, mechanical, or other means, now known or hereafter invented, including photocopying and recording, or in any information storage or retrieval system, without permission in writing from the publishers. British Library Cataloguing in Publication Data A catalogue record for this book is available from the British Library Library of Congress Cataloging in Publication Data Press, Ian, 1947Colloquial Breton : the complete course for beginners/Ian Press and Herve ar Bihan p. cm. - (Colloquial series) Includes index. Text in English and Breton. 1. Breton language - Textbooks for foreign speakers - English. I. Le Bihan, Hervé. II. Title. III. Series. PB2813.P74 2003 491.6'882421 - dc21 2002155149 ISBN 978-0-415-22451-2 (book) ISBN 978-0-415-30255-5 (CD) ISBN 978-0-415-44764-5 (pack)
Contents
Preface Abbreviations Introduction 1 En em gavout gant tud Meeting people
2 Lec'hiou ha tud Places and people
3 Ekêr In t o w n
4 Prenañ traoù ha mont d'an ostaleri S h o p p i n g a n d g o i n g t o t h e café
5 E kêr e vezomp alies W e ' r e often in t o w n
6 En ostaleri hag er stal-levrioù In t h e café a n d t h e b o o k s h o p
7 Ar marc'had hag an aod T h e m a r k e t and the seaside
8 Ha ni ha selaou an dud o komz W e listen t o p e o p l e s p e a k i n g
9 Ne gollimp ket hon hent! W e s h a n ' t lose o u r w a y !
10 Bepred gant hon tamm tro war ar maez
141
Still o n o u r visit t o t h e c o u n t r y s i d e
11 Pell diouzh tousmac'h kêr - Dreist!
154
T a r from the m a d d i n g crowd' - Wonderful!
12 Kavet an ti a-benn ar fin
164
W e finally find t h e h o u s e
13 Pesked, bigi ha traoù da brenañ
178
F i s h , b o a t s a n d things t o b u y
14 A-raok pell e vo echu ar vakañsoù poent mont da Roazhon
192
S o o n t h e h o l i d a y will b e o v e r - t i m e t o g o t o R e n n e s
15 Kenavo ur wech all!
203
Until another time!
Grammar section Key to exercises Breton-English glossary English-Breton glossary Index
213 222 242 272 282
Preface
P u t t i n g t o g e t h e r a c o u r s e of B r e t o n is d a u n t i n g . A s w i t h a n y l a n g u a g e , s i m p l e d e s c r i p t i o n c o n c e a l s m u c h v a r i a t i o n ; with B r e t o n t h e r e a r e c o m p l i c a t i o n s . W e h a v e d o n e o u r b e s t a n d a r e only t o o a w a r e w e h a v e left s o m e things u n e x p l o r e d o r u n e x p l a i n e d . I a n P r e s s is grateful t o t h o s e w h o h a v e h e l p e d h i m o v e r t h e y e a r s : M m e Y v e t t e K e r v e l l a , of Skol Ober, t a u g h t h i m B r e t o n ; P e r D e n e z , f o r m e r l y P r o f e s s o r of B r e t o n at t h e U n i v e r s i t é d e H a u t e - B r e t a g n e / R e n n e s 2, a n d J a n i g S t e v e n s g a v e m u c h s u p p o r t . U n t i l 1995 I a n P r e s s t a u g h t a t t h e U n i v e r s i t y of L o n d o n , t h e last five y e a r s as P r o f e s s o r of S l a v o n i c a n d C o m p a r a t i v e Linguistics. Since t h e n h e h a s b e e n E s t a b l i s h e d P r o f e s s o r in R u s s i a n at t h e U n i v e r s i t y of St Andrews. H e r v e a r B i h a n w a s b o r n in L a n d r e g e r i n t o a family of n a t i v e s p e a k e r s , all f r o m B r o - D r e g e r . H e t a u g h t B r e t o n in s e c o n d a r y e d u c a t i o n in A n O r i a n t ; since 1994 h e h a s b e e n t e a c h i n g B r e t o n language and literature at the Université de Haute-Bretagne/ R e n n e s 2. H e directs t h e linguistic j o u r n a l Klask {Research). I n 1996 h e t o o k o v e r responsibility for t h e j o u r n a l Hor Yezh {Our Language) in succession t o P e r D e n e z , a n d w r i t e s s h o r t stories for t h e m a g a z i n e Al Liamm {The Link). H e is a m e m b e r of t h e E d i t o r i a l B o a r d of t h e B r e t o n m o n t h l y Bremañ {Now) a n d of t h e Ofis ar Brezhoneg {Office de la langue bretonne). H e s p e a k s W e l s h .
Acknowledgements I a n P r e s s d e d i c a t e s this b o o k t o his family a n d r o o t s in O l d h a m , t o his wife's family in R e n n e s , B r i t t a n y a n d F r a n c e , a n d t o M a r i e Christine, Christopher, and Noémi. H e r v e a r B i h a n d e d i c a t e s this b o o k t o all w h o love B r e t o n , w h a t e v e r t h e i r origins, t o all w h o s p o k e B r e t o n w h e n it w a s n o t 'politically c o r r e c t ' , t o all w h o k e e p t h e l a n g u a g e alive, a n d t o all t h e
c h i l d r e n w h o a r e l e a r n i n g it a n d will o n e d a y p a s s it o n w h e n t h e i r turn comes. W e a r e b o t h i m m e n s e l y grateful t o t h e R o u t l e d g e t e a m of S o p h i e Oliver, G a r y K i n g , L i n d a P a u l u s a n d S u z a n n e C o u s i n a n d t o t h e a n o n y m o u s r e a d e r ( s ) . W e cut o u r m a n u s c r i p t drastically; t h e full v e r s i o n survives a n d m a y e v e n s e e t h e light of d a y , b u t t h e a b r i d g e d , d o u b t l e s s m o r e p a l a t a b l e , v e r s i o n y o u h a v e in y o u r h a n d s . R e s p o n s i b i l i t y for e v e r y t h i n g is e n t i r e l y o u r s . I n a d d i t i o n t h e p u b l i s h e r s a n d t h e a u t h o r s w o u l d like t o t h a n k t h e p h o t o g r a p h e r , J e a n - M i c h e l P r i m a , for p e r m i s s i o n t o u s e his p h o t o g r a p h s in U n i t s 4, 5, 7 a n d 15.
Abbreviations
M o s t a b b r e v i a t i o n s s h o u l d b e r e a d i l y i n t e r p r e t a b l e . W e give a minimum here. 1, 2, 3 DO f. Fr. Gvv. hum. IO K. KLT
first, second, third (persons) direct object feminine French Gwenedeg/V annetais human i n d i r e c t object Kerneveg/Cornouaillais B r e t o n m i n u s G w e n e d e g (also t h e r e f o r m e d o r t h o g r a p h y of 1911) KLTGw B r e t o n with G w e n e d e g (also t h e 1941 o r t h o g r a p h y (see Z H ) ) lenition L. Leoneg/Léonais lit. literal(ly) mixed mutation m. masculine n. o r n o m . noun/nominal OU t h e orthographe universitaire of 1955 provection p. or P person pi. plural PP person plural PS p e r s o n singular spirantization S o r subj. subject sg o r sing, singular sgt singulative T. Tregerieg/Trégorrois u.b. unan bennak, someone u.d.b. un dra bennak, something v.n. verbal n o u n X unspecified e l e m e n t ZH Peurunvan-Zedacheg orthography L
M
p
s
Introduction
B r e t o n is a Celtic l a n g u a g e s p o k e n in t h e w e s t e r n p o r t i o n , n a m e l y L o w e r B r i t t a n y or Breizh-Izel ( B a s s e - B r e t a g n e ) , of B r i t t a n y (Breizh - B r e t a g n e ) in F r a n c e , r o u g h l y west of a line from j u s t n o r t h - w e s t of Sant-Brieg (St B r i e u c ) t o a p o i n t j u s t east of G w e n e d ( V a n n e s ) , b u t f r a g m e n t e d i n t o linguistic islands w i t h i n t h a t r e g i o n . It c o u n t s very r o u g h l y b e t w e e n 100,000 a n d 370,000 u s e r s , b u t p r o b ably only a m a x i m u m of 120,000 p e o p l e u s e it e v e r y d a y or frequently, 70,000 s p e a k it e v e r y d a y , a n d 20,000 c a n r e a d a n d w r i t e it a n d t h e r e a r e v a r i a b l e s s u c h as a g e profile, w h i c h m a k e of it a l a n g u a g e a n d w a y of life very m u c h at risk. E a s t of Breizh-Izel, in U p p e r B r i t t a n y o r Breizh-Uhel ( H a u t e B r e t a g n e ) , F r e n c h a n d t h e R o m a n c e p a t o i s Gallo a r e s p o k e n ( B r e t o n , of c o u r s e , d o e s h a v e a p r e s e n c e h e r e ) . N e e d l e s s t o say, F r e n c h is p r e s e n t as m a j o r i t y l a n g u a g e t h r o u g h o u t B r i t t a n y . B r i t t a n y as a political unit c e a s e d t o exist after t h e R e v o l u t i o n of 1789, w h e n it w a s r e p l a c e d by d e p a r t m e n t s , n a m e l y F i n i s t è r e ( P e n n - A r - B e d ) , M o r b i h a n (Mor-Bihan), C ô t e s - d u - N o r d ( A o d o ù A n - H a n t e r n o z , n o w C o t e s - d ' A r v o r A o d o ù - A n - A r v o r ) , Ille-etV i l a i n e (Il-ha-Gwilen), a n d L o i r e - I n f é r i e u r e (Liger-Izel, n o w L o i r e A t l a n t i q u e Liger-Atlantel). D u r i n g t h e V i c h y p e r i o d , in 1941, t h e last w a s s e p a r a t e d from B r i t t a n y , s o m e t h i n g w h i c h l a p s e d b u t was r e i n s t a t e d in 1961 w h e n L o i r e - A t l a n t i q u e ' r e t u r n e d ' t o t h e P a y s d e la L o i r e r e g i o n . Breizh-Izel c o m p r i s e s P e n n - A r - B e d a n d p a r t s of A o d o ù - A n - A r v o r a n d Mor-Bihan. T h e t e n d e n c y is t o s p e a k of four m a j o r dialects of B r e t o n , n a m e l y L e o n e g ( L é o n a i s ) of L e o n ( L é o n ) in t h e n o r t h - w e s t a n d o n which L e G o n i d e c (see p . 152) b a s e d his s t a n d a r d , codified in the early n i n e t e e n t h c e n t u r y , K e r n e v e g ( C o r n o u a i l l a i s ) , of Kernev ( C o r n o u a i l l e ) , c o v e r i n g a relatively m a s s i v e a r e a o v e r t h e c e n t r e a n d s o u t h - w e s t a n d including t h e t o w n of Karaez ( C a r h a i x ) , Tregerieg ( T r é g o r r o i s ) , of t h e r e g i o n of Treger o r B r o - D r e g e r ( T r é g o r ) with t h e c a t h e d r a l city of Landreger ( T r é g u i e r ) in t h e
MOR BREIZH
BRO-CHALL
Enez-VazhoR ko os
An Tre\' Enez-Eusa
^Gwengampj
3
Fclger
Ar
AODOU A N ARVOR
• Rostrencnn
l
• L o u d i e g / / H - H A-GWILEN / Roazhon
#
Pondivi \
N
'MOR-BIHANX
^Pjoennakl Kcmper^k^^Konk.Keme nf A/iTOi/ .4/1 UUC Pont 'n Abad ^ ^Gwcned Kcmpene V / ^AnAlre, An Onant Enez-C"hroe O MEURVOR ATLANTEL A
BREIZH
n
. . : BRO-CHALL Kâstell-Briant
H c n b o n l
LIGER ATLANTEL Ankiniz^) Sant-Nazer AlLiger
ArGcrveur^^
Countries, departamantoù, and seas are in capitaJ letters Rivers and stretches of water are in italics Everything else is cities, towns or villages
Naoned: BROCHALL
central n o r t h ( t o its east is t h e tiny b u t s e p a r a t e G o u e l o ù ( G o é l o ) a r e a , including PempouII ( P a i m p o l ) ) , a n d , f o u r t h , G w e n e d e g ( V a n n e t a i s ) , with t h e city of G w e n e d ( V a n n e s ) in t h e s o u t h - e a s t . This division, reflecting four a n c i e n t bishoprics, is largely a linguistic fiction. T h e fiction is s t r o n g , h o w e v e r , a n d o n e m u s t r e c o g n i z e t h a t G w e n e d e g is q u i t e d i v e r g e n t , its s p e a k e r s r e t a i n i n g a s t r o n g s e n s e of loyalty (for r e a s o n s of s p a c e w e h a v e n o t a t t e m p t e d t o c o v e r G w e n e d e g h e r e ) . In this b o o k w e focus o n K L T ( t h e initials of t h e o t h e r t h r e e dialects); t h e differences b e t w e e n t h e m a n d G w e n e d e g , and indeed between them, should not be exaggerated. Of t h e Celtic l a n g u a g e s which h a v e survived in c o n t i n u o u s use since t h e M i d d l e A g e s , B r e t o n is closest t o W e l s h . H a d its u s e b e e n c o n t i n u o u s , it w o u l d b e closest of all to C o r n i s h , a n d t h e linguistic core of B r e t o n a l m o s t certainly s t e m s from e m i g r a t i o n with t h e i n t e n t i o n of p e r m a n e n t s e t t l e m e n t from s o u t h - w e s t G r e a t B r i t a i n to its p r e s e n t l o c a t i o n in t h e A r m o r i c a n p e n i n s u l a in t h e f o u r t h sixth c e n t u r i e s A D , t h o u g h t h e r e w a s e m i g r a t i o n from e l s e w h e r e in t h e British Isles - a n d t h o u g h c r o s s - C h a n n e l c o m m u n i c a tion, t r a d e a n d cultural e x c h a n g e w e r e a well-established e v e r y d a y reality. T h e e m i g r a t i o n m e a n s t h a t B r e t o n m a y b e s e e n as a n Insular Celtic l a n g u a g e , i.e. a Celtic l a n g u a g e of t h e British Isles. This is m o s t certainly n o t to d e n y , h o w e v e r , t h a t t h e r e a l m o s t certainly w a s a r e s i d u a l G a u l i s h , i.e. C o n t i n e n t a l Celtic, p o p u l a t i o n in the p e n i n s u l a at t h e t i m e of t h e e m i g r a t i o n . T h o u g h o n c e firmly e s t a b l i s h e d , B r e t o n lost its p r e s t i g i o u s p u b l i c p r e s e n c e a n d c e n t u r i e s of d e c l i n e a n d social m a r g i n a l i z a t i o n e n s u e d . N o n e t h e less, m o s t of Breizh-Izel, o u t s i d e t h e larger u r b a n c e n t r e s , w a s a l m o s t certainly still m o n o l i n g u a l in B r e t o n in 1914, b u t social c h a n g e a n d exclusion from a p u b l i c p r e s e n c e h a d an effect. T h e r e f o r e t h e n u m b e r of s p e a k e r s d e c l i n e d c o n s i d e r a b l y d u r i n g p a r t of t h e t w e n t i e t h c e n t u r y . Since t h e 1950s, h o w e v e r , t h e r e h a s b e e n a g r a d u a l revival. N o t a b l e w e r e t h e 1970s, p a r t i c u larly with t h e e s t a b l i s h m e n t in 1977 of t h e D i w a n schools, n o w c o v e r i n g t h e w h o l e of p r e - s c h o o l , p r i m a r y a n d s e c o n d a r y e d u c a t i o n . A t t h e m o m e n t a n e w , positive s e n s e of identity, t h r o u g h l a n g u a g e , music, history a n d t o u r i s m , is reinforcing this revival. P e r h a p s m o s t i m p o r t a n t is t h e e n t h u s i a s m s h o w n by y o u n g p e o p l e l e a r n i n g t h e l a n g u a g e in a s t a n d a r d , b u t flexible, form within e d u c a t i o n . B r e t o n is b e c o m i n g m o r e visible, a n d t h e a l l - i m p o r t a n t ' c h a n g e in m i n d s a n d m e n t a l i t i e s ' m a y well b e h a p p e n i n g .
A note on the organization of the book E a c h unit is m a d e u p of d i a l o g u e s , word-lists, exercises, g r a m m a t ical n o t e s , a n d r e f e r e n c e s t o B r e t o n history, life a n d c u l t u r e . W e h a v e t r i e d t o give as m u c h i n f o r m a t i o n as p o s s i b l e . T h e r e will b e s o m e r e p e t i t i o n . W e strongly r e c o m m e n d y o u listen t o t h e r e c o r d ings. M u c h of w h a t w e write will b e o p e n t o c h a l l e n g e - it c a n n o t b e o t h e r w i s e in t h e case of a l a n g u a g e w h i c h h a s b e e n subject t o i m m e n s e influence a n d p r e s s u r e from a s t a t e c o m m u n i t y c o m m i t t e d to a n o t h e r l a n g u a g e . T h e r e n a i s s a n c e of B r i t t a n y a n d B r e t o n h a s t o s o m e e x t e n t t o b e a r e - c r e a t i o n , h o w e v e r living a n d p r e s e n t B r i t t a n y and Breton may be. W e h o p e y o u will enjoy a n d l e a r n from this b o o k . If y o u h a v e a n y c o m m e n t s , criticisms, c o n t r i b u t i o n s , p l e a s e d o n o t h e s i t a t e t o c o n t a c t us. W e a p o l o g i z e in a d v a n c e for a n y slips o r infelicities.
The alphabet and a guide to pronunciation C D T h e v e r s i o n of t h e L a t i n or R o m a n a l p h a b e t u s e d by B r e t o n , a n d t h e o r d e r in which w o r d s a r e listed in d i c t i o n a r i e s , a r e as follows. R e l a t i v e l y few w o r d s b e g i n with v, very few b e g i n with x, a n d possibly n o n e b e g i n with q: a, b, ch, c'h, d, e, f, g, h, i, j , k, I, m, n, o, p, ( q ) , r, s, t, u, v, w, (x), y, z T h e following l e t t e r s d o n o t o c c u r at t h e b e g i n n i n g of w o r d s : ê, o, ñ, ù. S o m e t i m e s w e e n c o u n t e r é, w h i c h m a y o c c u r at t h e b e g i n n i n g of w o r d s , b u t this is f o u n d c o m m o n l y only in t h e o t h e r of t h e t w o m a i n o r t h o g r a p h i e s , t h e (nouvelle) orthographe iiniversitaire (OU), c r e a t e d in t h e 1950s. T h e o r t h o g r a p h y w h i c h is m o s t widely u s e d n o w is called Peurunvan ' U n i f i e d ' . It is c h a r a c t e r i z e d by t h e d i g r a p h zh, w h i c h c o n v e y s t h e s o u n d z in t h e K L T dialects a n d t h e s o u n d h ( o r c'h) in t h e G w . dialect (this is r a t h e r a p p r o x i m a t e ) . B o t h Peurunvan a n d O U g o b a c k to KLT, a n o r t h o g r a p h y of t h e early 1900s w h i c h was d e s i g n e d for t h e t h r e e m o r e closely r e l a t e d dialects; t h e f o u r t h , G w e n e d e g , at t h a t t i m e m a i n t a i n e d its o w n distinctive o r t h o g r a p h y . A t h i r d o r t h o g r a p h y w h i c h m u s t b e m e n t i o n e d is t h e
Etrerannyezhel ( T n t e r d i a l e c t a l ' ) , u s e d m o s t n o t a b l y in F a ñ c h M o r v a n n o i f s s p l e n d i d c o u r s e Le Breton sans peine. A s to p r o n u n c i a t i o n , let us start with t h e following very b r o a d c o m m e n t s : if we say n o t h i n g , a s s u m e it is like English. First, w o r k i n g o u r w a y t h r o u g h t h e a l p h a b e t a n d spelling, ch is p r o n o u n c e d like sh in ' s h i p ' , a n d c'h like ch in i o c h \ E m a y s o u n d s o m e t h i n g like t h e a in ' m a t e ' , t h e e in ' m e t ' , o r t h e a in ' a b o u t ' . G is g e n e r a l l y p r o n o u n c e d like t h e g in ' g o t ' , t h o u g h t h e r e is a w i d e s p r e a d p r o n u n c i a t i o n s o m e w h a t like g in 'gin' w h e n in front of e, i, u, a n d eu, a n d w h e n after i. T h e s a m e , n a m e l y c as in ' c a t ' a n d ch as in ' c h i p s ' , g o e s for k. W e m a y find this also in t h e t h i r d - p e r s o n plural e n d i n g -nt, w h i c h c a n b e p r o n o u n c e d like a r a p i d ni in ' o n i o n ' or like nch in ' i n c h ' ( w h e n followed b y t h e n e g a t o r ket, t h e t w o m a y c o n v e r g e as in ' i n c h ' ) . H is v e r y often p r o n o u n c e d , just as in English, b u t in c e r t a i n w o r d s it is d r o p p e d , n o t a b l y ha(g) ' a n d ' , hi s h e ' , he(c'h) ' h e r ' , a n d ho(c'h) ' y o u r ' . J is p r o n o u n c e d like English s in ' p l e a s u r e ' . O m a y b e p r o n o u n c e d s o m e w h a t like o in ' g o r e ' a n d o in ' g o t ' . R m a y b e t a p p e d or, m o s t often n o w , p r o n o u n c e d m u c h as in F r e n c h . U is p r o n o u n c e d as in F r e n c h (i.e. E n g l i s h ' e e ' with r o u n d e d lips). V h a s v a r i o u s p r o n u n c i a tions: a s s u m e v as in E n g l i s h e x c e p t at t h e e n d of a w o r d , w h e n it m a y b e \v or o ( p a r t i c u l a r l y after a v o w e l a n d c o n s o n a n t r e s p e c tively - it t h e n c o u n t s as a v o w e l ) . W in front of e a n d i m a y s o u n d like u in F r e n c h nuif\ o t h e r w i s e , it is as in E n g l i s h . A s m e n t i o n e d a b o v e , zh is p r o n o u n c e d z or c'h - sh is a m u t a t i o n of zh ( m o r e o n m u t a t i o n s l a t e r ) , p r o n o u n c e d s o r c'h. A s for z, it is often n o t p r o n o u n c e d w h e n in final p o s i t i o n o r b e t w e e n vowels. k
k
B e a r in m i n d t h a t o u is p r o n o u n c e d as in F r e n c h ( n o r t h e r n English o o in ' l o o k ' ) , a n d e u is p r o n o u n c e d m u c h as in F r e n c h . A e a n d ao m a y b e p r o n o u n c e d like t h e i in ' m i g h t ' a n d t h e o w in ' h o w ' respectively, b u t w e also h e a r s o m e t h i n g like t h e e in ' g e t ' (this is w h a t h a p p e n s m o s t often) a n d t h e o in ' g o t ' ( o u t s i d e L e o n ) r e s p e c tively. A o u is p r o n o u n c e d r a t h e r like t h e o w in ' h o w ' , b u t m a k e t h e first c o m p o n e n t like t h e o in ' g o t ' . A l s o , a n y v o w e l followed b y n o r m is p r o n o u n c e d with a u t o m a t i c n a s a l i z a t i o n plus clear p r o n u n c i a tion of t h e n o r m following it (a b e f o r e n is p r o n o u n c e d like F r e n c h 'en' plus a s e p a r a t e [n] - t h u s Y a n n is like y en' in 77 y en a'). If, h o w e v e r , t h e v o w e l is followed b y ñ, t h e n t h e v o w e l is nasalized a n d t h e r e is n o s e p a r a t e n- o r m- s o u n d (in s o m e dialects c e r t a i n forms with ñ a r e n o t n a s a l i z e d ) . A l l t h e vowels m a y b e nasalized, t h o u g h uñ a n d iñ t e n d to s o u n d like t h e v o w e l s in F r e n c h 'brim' a n d fin\ G w ( a n d very often gou b e f o r e a v o w e l ) is p r o n o u n c e d gw as %
in ' G w e n d o l y n ' , t h e w b e i n g like t h e u in F r e n c h 'nitif in t h e s e q u e n c e s g w e / g o u e , gwi/goui ( s o m e t i m e s o n e e v e n finds t h e g of 'gin' h e r e ) . Finally, gn r e p r e s e n t s t h e s o u n d of ni in o n i o n \ p r o n o u n c e d quickly; t h e s a m e g o e s for ilh vis-â-vis t h e Hi in 'million'. S e c o n d , d e p a r t i n g from t h e spelling, t h e r e c o r d i n g s m a y s e e m t o give t h e lie t o s o m e of t h e a b o v e . T h i s is p a r t l y a result of v a r i a t i o n in t h e l a n g u a g e . T h i n g s t o n o t e i n c l u d e t h e p r o n u n c i a t i o n of s, f, a n d ch at t h e b e g i n n i n g of a w o r d as if t h e y w e r e z, v, a n d j - start by following t h e spelling, a n d a d a p t as familiarity with t h e l a n g u a g e i n c r e a s e s . R e c a l l t h a t z is often n o t p r o n o u n c e d - listen a n d i m i t a t e ! Z h is often p r o n o u n c e d as [z] b u t n o t e it is n o t h e a r d in, for e x a m p l e , p e r s o n a l forms of p r e p o s i t i o n s (a j o y in s t o r e ) , e.g. dezhañ ' t o h i m ' , in k o u e z h a ñ ' t o fall', a n d in R o a z h o n ( R e n n e s ) . S o m e c o m m e n t s a r e n e c e s s a r y r e g a r d i n g t h e s t r e a m of s p e e c h . F o r i n s t a n c e , a c o n s o n a n t e n d i n g a w o r d will b e voiced b e f o r e a v o w e l s t a r t i n g t h e n e x t w o r d - if t h e y ' r e p r o n o u n c e d t o g e t h e r : Mat e o ' O K ' (lit. 'it's g o o d ' ) with d in mat; if t w o c o n s o n a n t s b u m p i n t o o n e a n o t h e r a n d t h e first is k, p, t, g, b, d, o r s o m e t i m e s s, z, t h e n b o t h will t e n d t o b e p r o n o u n c e d voiceless, e.g. mab-kaer 'son-inl a w ' as if 'map-kaer' (this is a c o m p l e x p h e n o m e n o n ) . A n d if a w o r d e n d s in a c o n s o n a n t followed b y a p a u s e , t h e n t h a t c o n s o n a n t will b e voiceless, e.g. b, d, g will b e p r o n o u n c e d [p], [t], [k]. 4
T h i r d , in t h e first v o c a b u l a r y listings y o u m i g h t b e p u z z l e d by t h e s u p e r s c r i p t l e t t e r s , , a n d . T h i s is o u r s h o r t h a n d way of telling y o u t h a t t h o s e w o r d s c a u s e B r e t o n initial c o n s o n a n t m u t a t i o n s , which m e a n s t h a t t h e y c a u s e c e r t a i n first c o n s o n a n t s in t h e following w o r d t o c h a n g e . T h e r e a r e four such m u t a t i o n s in B r e t o n : = lenition, = spirantization, = provection and = mixed mutation. Y o u will find o u t m o r e in U n i t s 1, 3 a n d 6 for l e n i t i o n , U n i t 2 for t h e m i x e d m u t a t i o n , a n d U n i t 4 for s p i r a n t i z a t i o n a n d p r o v e c t i o n . A s for stress, it is very i m p o r t a n t in B r e t o n - t h e s t r e s s e d v o w e l is m o r e e m p h a t i c a n d as a r u l e o n t h e l a s t - b u t - o n e syllable, e x c e p t in G w e n e d e g , w h e r e it is final. T h e r e is m u c h m u c h m o r e t o B r e t o n p r o n u n c i a t i o n . M o r e i n f o r m a t i o n is given h e r e a n d t h e r e in t h e u n i t s , b u t n o t h i n g c a n r e p l a c e listening t o t h e r e c o r d i n g s a n d m e e t i n g a n d t a l k i n g t o n a t i v e speakers. L
s
p
M
L
s
p
M
1 En em gavout gant tud Meeting people
In this unit you will learn: • • • • •
about the verb bezañ/bout 'to be' about Breton stress about the definite and indefinite articles about consonantal mutation about how to identify and ask questions about people, places, and things • about greeting people and taking your leave • what attracts us to Brittany
Dialogue 1 1
How re
things?
GWELTAZ: SOLENN: GWELTAZ: SOLENN: TEREZA:
P e n a o s e m a ñ k o n t g a n e o c ' h ? Gvveltaz o n . Mat an traoù ganin, Gweltaz. Solenn on. H a setu m a mignonez, Tereza. M o n t a ra, T e r e z a ? Mat-tre, Solenn.
GWELTAZ: SOLENN: GWELTAZ: SOLENN: TEREZA:
How're you? I'm Gweltaz. I'm fine, Gweltaz. I'm Solenn. And here's my friend, Tereza. HOW are things, Tereza? Very well, Solenn.
Vocabulary bezañ/bout en em gav/out gant tud penaos ernan kont, f. ganeoc'h on mat an traoù gamn ha(g) setu ma mignon, m. mignonez, f. mont, a a ra tre s
L
to be (bezañ in the north, bout in the south) to meet, lit. 'to find oneself with' people, parents, family how is account, 'things' with you I am good, fine the things with me and (hag before a vowel and, sometimes, h-) here/there is/are my friend (male) friend (female) to go verbal particle does very
U n d e r l i n e d v o w e l s a r e stressed; w e try t o m a r k this o n t h e i r first a p p e a r a n c e . T h e s u p e r s c r i p t c o n s o n a n t s refer t o c o n s o n a n t a l m u t a tions. S e e l a t e r in this unit. T h e infinitive o r v e r b a l n o u n , a n d t h e v e r b a l radical, will b e p r e s e n t e d in U n i t 2.
Exercise 1 H e r e a r e t h e first t w o pieces f r o m t h e d i a l o g u e . R e p e a t t h e m , slotting in different n a m e s ; a few a r e given b e l o w : A: B:
Penaos emañ kont ganeoc'h? Gweltaz on. M a t an traoù ganin, Gweltaz. Solenn on.
Men: Women:
Herve, Gwenn, Yann, Alan, Paol, Jakez L o u i z a , J a k e t a , N o l w e n n , Soazig, R o z e n n , J a n i g
Dialogue 2 ÜD Who are you and what do you do? YANN: KATELL: YANN: KATELL: YANN: ANNA:
M o n t arra m a t g a n e o c ' h ? Y a n n o n - m e . H a c'hwi, piv oc'h? Katell o n - m e , h a s e t u m a c ' h o a r A n n a . Petra eo ho micher? S k o l a e r e z o n . U r vicher blijus e o . H a m e z o s t u d i e r . Plijus e o ivez! H a m e , n'eus micher ebet ganin.
YANN: KATELL: YANN: KATELL: YANN: ANNA:
HOW are you? I'm Yann. And you, who're I'm Katell, and here's my sister Anna. What's your job? I'm a schoolteacher. It's a pleasant job. And I'm a student. It's pleasant too! And me, I don't have a job(l)
you?
Vocabulary me c'hoar, f. p
ho skolaerez, f. plijus studier, m. ivez
I sister
c'hwi petra
your schoolteacher pleasant, pleasing student also
micher, f. ur zo eo n'eus . . . ebet
you what (also stressed on the first syllable) profession, job a, an am/is/are it is there isn't any
Dialogue 3 EX3 Who is it? LOEIZ:
Piv e o ? N ' e o k e t M a r k ?
JAKEZ: LOEIZ: ANDREV:
Nann, n ' e o ket, A n d r e v eo. D e m a t , Andrev. Penaos e m a ñ ar b e d ganit? D e m a t deoc'h, Loeiz ha Jakez. E u s ar c'hentan.
LOEIZ:
Who is it? Isn't it
JAKEZ:
NO, no, it's
LOEIZ: ANDREV:
Hello, Andrev. How are you? Hello, Loeiz and Jakez. Very well.
Mark?
Andrev.
Vocabulary piv ne /n' + verb + ket demat bed, m gamt deoc'h eus ar c'hentan L
who not hello, good day world, universe with you to you splendid, excellent
Language and grammar Greetings B r e t o n h a s n u m e r o u s g r e e t i n g e x p r e s s i o n s : p e o p l e say D e m a t ' G o o d d a y ' w h e n t h e y m e e t in t h e e a r l i e r p a r t of t h e day. T h i s is r a t h e r formal. M o r e familiar o r e v e r y d a y a r e : M o n t a ra? o r M o n t a ra mat? H e l l o (lit. ' D o e s it g o ? a n d ' D o e s it go w e l l ? ' respectively) T h i s is fine in all s i t u a t i o n s , j u s t like: Mat an traoù (ganeoc'h)? A r e things fine (with y o u ) ? P e n a o s e m a ñ kont? H o w ' r e things? P e n a o s emafi ar bed (ganeoc'h)? H o w is t h e w o r l d (with y o u ) ? N o t e h o w ganeoc'h 'with y o u ' m a y b e t a c k e d o n . M o r e a b o u t ' y o u ' in U n i t 2; n o t e t h e r e a r e singular a n d p l u r a l f o r m s , b u t t h a t t h e plural form may be used to address one person. A n o t h e r wides p r e a d g r e e t i n g is Salud ' H i ' - dit ' t o y o u ' o r deoc'h ' t o y o u ' m a y b e a d d e d - this c a n b e d o n e to demat as well ( a n d t o boñjour, yet a n o t h e r possibility - stress t h e o ñ ) . Similarly informal a r e : Sell 'ta? / Sell 'ta piv? H i ! (lit. ' J u s t l o o k ( w h o ' s t h e r e ) ? ' ) Mat ar j e u ? H o w ' r e things?
C'hoari 'ra? H o w ' s it g o i n g ?
In t h e e v e n i n g , which b e g i n s at 5 p.m., p e o p l e c o m m o n l y u s e N o z vat ' G o o d e v e n i n g ' (literally ' G o o d n i g h t ' ) . T h e replies to t h e v a r i o u s q u e s t i o n s a r e t h e m s e l v e s diverse: Ya, mat Y e s , fine / Y a , mat-tre Y e s , very well / Ya, dispar o r Y a , dreist Y e s , excellent Eus ar c'hentan (also D e u s ar c'hentan) / Mat-kenañ V e r y well Dispar Excellent!, G r e a t !
Mat an traoii. T h i n g s a r e fine.
Mat a-walc'h Q u i t e well
Disteñget No problem
Evelseik / Well-wazh / T a m m pe d a m m / Mui p e vui / Pas re-holl So-so, m o r e o r less T o ask t h e o t h e r p e r s o n , w e m i g h t say H a ganeoc'h?/Ha ganit? A n d B r e t o n s e x c h a n g e kisses of g r e e t i n g o n t h e c h e e k s , often t h r e e times: E m a o n o vont da bokat deoc'h, m e m e s tra! I ' m going t o kiss y o u at least! T h a n k s ' m a y n o w b e in o r d e r ; this c a n b e mersi, b e n n o z h o r trugarez (see U n i t 10). A f t e r all this w e might m e n t i o n t h a t B r e t o n s often begin by m e n t i o n i n g t h e w e a t h e r or if t h e d a y ' s w o r k is over: Glav 'zo ganti, 'm eus a o n ! L o o k s like rain, I ' m afraid! Echu an devezh? Is t h e d a y o v e r ? It is possible t o say v a r i o u s things o n t a k i n g o n e ' s leave: K e n a v o ! 'So long* is t h e m o s t w i d e s p r e a d , a n d best k n o w n . K e n m e a n s 'until', so it can b e linked to o t h e r w o r d s , e.g. K e n emberr! o r Ken bremaik! ' S e e y o u s o o n ! ' , K e n arc'hoazh! 'Till t o m o r r o w ! ' , K e n fenoz! 'Till t o n i g h t ! ' (stress t h e final v o w e l of t h e first a n d last t w o e x p r e s s i o n s ) . P e o p l e m a y also say D e v e z h mat ' ( H a v e a) g o o d d a y ' w h e n t h e y say g o o d b y e early o n in t h e d a y o r e v e n N o z v e z h vat ' G o o d n i g h t ' w h e n t h e y say g o o d b y e t o g o t o b e d .
Exercise 2 U s i n g t h e n a m e s y o u ' v e m e t , r e s p o n d t o t h e following q u e s t i o n s , following t h e p a t t e r n s s u p p l i e d : Piv oc'h-c'hwi?
>
Yann on-me.
P e anv oc'h?
>
Y a n n e o m a anv-bihan ha Lagadeg m a anv-familh.
Anv-bihan, lit. 'little n a m e ' is y o u r first n a m e a n d anv-faniilh, lit. 'family n a m e ' is y o u r family n a m e , b u t in r e s p o n s e t o t h e q u e s t i o n as given, y o u r first n a m e is perfectly a p p r o p r i a t e : Y a n n ( e o m a anv) ' Y a n n (it is m y n a m e ) ' .
The definite and indefinite
articles
T h e articles a r e u s e d r a t h e r like t h e E n g l i s h articles. T h e y c h a n g e in f o r m o n t h e basis of t h e s o u n d w h i c h follows t h e m , a n d m a y t h e m s e l v e s c a u s e c h a n g e s in a n i m m e d i a t e l y following c o n s o n a n t . T h e definite article, w h i c h is n e v e r s t r e s s e d , is: al an ar
( b e f o r e I-) ( b e f o r e n-, d-, t-, h-, a n d a v o w e l ) (otherwise)
T h e indefinite article, which is s t r e s s e d b e f o r e a m o n o s y l l a b i c w o r d ( n o t a b l y if t h e s e n s e ' o n e ' is s t r o n g ) , is: ul un ur
( b e f o r e I-) ( b e f o r e n-, d-, t-, h-, a n d a v o w e l ) (otherwise)
N o t e e x a m p l e s in t h e d i a l o g u e s . O b s e r v e t h a t a n initial k always c h a n g e s after a n article.
Exercise 3 R e p e a t t h e following d i a l o g u e slotting in t h e w o r d s in t h e list b e l o w in p l a c e of t h e w o r d s in italics. N o t e t h e r e ' s n o n e e d for a n article h e r e . S e e b e l o w in this unit a n d U n i t 3 for t h e m u t a t i o n s in micher a n d plijus. Petra eo ho micher? What's your job?
Skolaer(ez) o n . U r vicher blijus e o . F m a s c h o o l t e a c h e r . It's a p l e a s a n t j o b . H a m e z o stitdier(ez). Plijus e o ivez! A n d I'm a student. It's pleasant too! alvokad apotiker kazetenner niartolod poliser rener
lawyer chemist journalist sailor policeman director, manager, boss stalier shopkeeper medisin doctor labourer-douar agricultural w o r k e r , farmer
sekretour pesketaer keginer kelenner kiger skolaer
secretary fisherman cook teacher butcher primary schoolteacher klañvdiour m a l e n u r s e
T h e w o r d s as listed a r e all m a s c u l i n e . M o s t of t h e m , especially t h o s e e n d i n g in -r, m a y b e t u r n e d i n t o f e m i n i n e s b y a d d i n g -ez, e.g. skolaerez, f. U s e t h e s e w o r d s for p r a c t i c e after D i a l o g u e 5 t o o .
Exercise 4 C h o o s e t h e articles for t h e following n o u n s - y o u c a n d o this w i t h o u t c h a n g i n g t h e f o r m of t h e individual n o u n s , b u t for t h e fully correct a n s w e r s e e t h e section o n t h e m u t a t i o n s b e l o w : E.g. skolaer - ar skolaer; labourerien-douar - al Iabourerien-douar alvokad kazetenner kelenner kenwerzherez klañvdiourez martolod noter pesketaerez renerez skolaerez soudard
apotikerez keginerez kemener kiger labourer-douar medisin perc'henn poliser sekretourez skrivagner stalierez
Exercise 5 C o m p l e t e t h e p h r a s e s in t h e following d i a l o g u e : A : Piv B: C h o a r P a d r i g
?
A: Penaos emañ B: -tre.
. ?
N o t e t h a t c'hoar Padrig m e a n s ' P a d r i g ' s sister'.
Exercise 6 P u t t h e e l e m e n t s in e a c h s p e e c h in t h e d i a l o g u e i n t o t h e c o r r e c t order: A : deoc'h p e n a o s d e m a t ar e m a ñ b e d ? B: ha mat-tre ganeoc'h? A : c'hwi o n m a t h a A l a n ? B : o n J a k e z E l e n b r e u r . (breur, m. b r o t h e r )
The verb bezañ 'to be" W e h a v e s e e n a n d p r a c t i s e d a few f o r m s which p e r m i t us to i d e n tify o u r s e l v e s o r o t h e r s . T h e y b e l o n g t o t h e v e r b bezañ. T a k i n g t h e first p e r s o n o n 'I a m ' , w e h a v e , for e x a m p l e : Y a n n on T ' m Y a n n . ' W e can emphasize the person by tacking the personal p r o n o u n on to the verb: Yann on-me T am Yann.' Such statements might be r e s p o n s e s t o Petra e o da anv? ' W h a t ' s y o u r n a m e ? ' (familiar, s i n g u l a r ) o r Petra e o hoc'h anv? (formal singular; p l u r a l ) . If w e w a n t t o i n t r o d u c e s o m e o n e directly, w e c a n u s e setu ' h e r e is/are': Setu m a c'hoar ' H e r e ' s m y sister.' T h e o t h e r p e r s o n s a r e out ' y o u a r e ' (familiar, s i n g u l a r ) , e o ' h e / s h e is', o m p ' w e a r e ' , oc'h ' y o u a r e ' ( f o r m a l singular; p l u r a l ) , a n d int ' t h e y a r e ' . T a c k i n g o n t h e p e r s o n a l p r o n o u n s w e o b t a i n t h e e m p h a t i c o n - m e , out-te, e o - e ñ , eo-hi, omp-ni, oc'h-c'hwi, a n d int-i. T h e r e is a n o n - p e r s o n a l form, eur ' o n e is', ' p e o p l e in g e n e r a l a r e ' . H e r e it is s h o w n with t h e adjective bras 'big': Bras Bras Bras Bras
on out eo eur
I a m big Y o u a r e big H e / S h e is big O n e is big
Bras o m p Bras oc'h Bras int
W e a r e big Y o u a r e big T h e y a r e big
Exercise 7 U s e the a p p r o p r i a t e form of t h e v e r b bezañ: E.g. Bras
R o z e n n gives Bras e o R o z e n n .
(a) B i h a n (b) B r a s (c) N ' bihan (d) B r a s
H e r v e . (bihan ' s m a l l ' ) tad Herri. k e t b r a s N o r a ha n ' . ma c'hoar ha bras
ket bras Jakez; - m e ivez: b r a s
Dialogue 4 EE What colour ALAN: ELEN: ALAN: ELEN:
ALAN: ELEN: ALAN: ELEN:
is it? P e liv e o k a r r d a c ' h o a r ? R u z eo karr ma c'hoar. H a petra eo karr ruz da c'hoar? U r Maserati eo karr m a c'hoar! What colour is your sister's car? My sister's car is red. And what's your sister's red car? My sister's car is a Maserati!
Vocabulary pe liv? karr, m. ruz da L
what colour? car red your
Dialogue 5 EX3 What does your dad HERRI: YOUENN: HERRI: YOUENN:
do?
Petra eo micher da dad? B a r a e r e o m a zad. H a p e t r a e o m i c h e r d a d a d ? K i g e r e o m a zad. U r vicher start e o ! Y a , gwir e o . R e t e o sevel a b r e d h a l a b o u r a t kalz!
HERRI: YOUENN: HERRI: YOUENN:
What's your father's job? My father's a baker. And what's your father's job? My father's a butcher. It's a hard job! Yes, that's true. It's necessary to get up early and work a lot!
Vocabulary tad, m. start abred kalz
father hard, difficult, firm early a lot; much, many
Asking questions about and things
baraer, m. sevel, sav labour/at
baker to get up to work
places
Pelec'h is t h e basic w o r d for ' w h e r e ? ' (pe ' w h a t ' + lec'h, m., -ioù ' p l a c e ' ) . ' T o b e ' after it is in a ' l o c a t i v e ' o r ' p u n c t u a l ' f o r m w h e n t h e subject is definite, a n d a n indefinite f o r m w h e n t h e subject is indefinite. S o : Pelec'h emañ an ti-kêr? W h e r e ' s the t o w n hall? w h e r e e m a ñ i s ' is u s e d b e c a u s e ti-kêr is definite (= defined by t h e definite article ' t h e ' ; a p e r s o n a l n a m e o r a p l a c e n a m e w o u l d also b e definite). B u t , if t h e subject is n o t definite: Pelec'h ez eus un ti-post? W h e r e is t h e r e a p o s t office? Note: Pelec'h e m a ñ an daou vugel? W h e r e are the two children? T h i s m a y p r o d u c e t h e reply: E n aod emaint. T h e y ' r e at t h e b e a c h . W h e n t h e subject is n o t e x p r e s s e d i n d e p e n d e n t l y , t h e v e r b carries t h e m a r k of n u m b e r : emaint 'they a r e ' . If t h e subject w e r e e x p r e s s e d , w e w o u l d h a v e E n aod e m a ñ an d a o u vugel. T h u s , u s e t h e t h i r d - p e r s o n singular w h e n t h e r e is a p l u r a l subject e x p r e s s e d .
A n d r e m e m b e r : t h e subject w h e n e x p r e s s e d after e m a ñ m u s t b e definite. N o w n o t e t h e indefinite c o n s t r u c t i o n , w h i c h w e g l i m p s e d above: Pelec'h ez eus daou vugel? Where are there two children? and its possible reply: En aod ez eus d a o u vugel. T h e r e a r e t w o c h i l d r e n at t h e b e a c h . H e r e is t h e p r e s e n t t e n s e of t h e e m a ñ c o n j u g a t i o n , i n c o r p o r a t i n g the p h r a s e en aod 'at t h e b e a c h ' ( t h e stress i m m e d i a t e l y follows m): E n aod e m a o n I a m at t h e b e a c h
E n aod e m a o m p W e a r e at t h e b e a c h
E n aod e m a o u t Y o u a r e at t h e b e a c h
E n aod emaoc'h Y o u a r e at t h e b e a c h
E n aod e m a ñ H e / S h e is at t h e b e a c h
E n aod emaint T h e y a r e at t h e b e a c h
E n aod e m e u r O n e is at t h e b e a c h
Some question
words
Petra ' w h a t ' is followed by t h e first c o n j u g a t i o n of bezañ which w e have m e t . S o , Petra e o ? ' W h a t is i t ? \ Petra e o da anv? ' W h a t ' s y o u r n a m e ? ' , Petra e o da vicher? ' W h a t ' s y o u r p r o f e s s i o n ? ' F o r c o l o u r s we ask P e liv? ' W h a t c o l o u r ? ' , followed by t h e s a m e f o r m of bezañ. Penaos? ' H o w ? ' m a y also b e u s e d with ' t o b e ' , e.g. P e n a o s e o bet e P e m p o u l l ? ' H o w w a s it in P e m p o u l l ? ' (lit. ' H o w is it b e e n in P e m p o u l l ( P a i m p o l ) ? ' ) (Mat e o bet ' F i n e ' ) a n d P e n a o s out aet da Sant-Brieg? ' H o w did y o u get t o S a n t - B r i e g (St B r i e u c ) ? ' (lit. ' H o w are y o u g o n e t o S a n t - B r i e g ? ' ) (also P e n a o s out bet e P e m p o u l l ? lit. ' H o w a r e y o u b e e n in P e m p o u l l ? ' ) , t o which y o u m i g h t r e p l y Gant + an tren/ar c'harr/ar c'harr-boutin/an Tren a D i z h Bras (or Tren Tizh Bras) [on aet/bet] ' B y t r a i n / c a r / b u s / T G V (fast t r a i n ) ' . In E x e r c i s e 5 of U n i t 2 lots of p l a c e n a m e s a r e given, so t h e y m a y be u s e d for p r a c t i c e .
Exercise 8 I n s e r t t h e a p p r o p r i a t e i n t e r r o g a t i v e (petra ' w h a t ' , pelec'h ' w h e r e ' , p e liv ' w h a t c o l o u r ' ) : E.g. e m a ñ H e r v e ? b e c o m e s Pelec'h e m a ñ H e r v e ? (a) (b) (c) (d)
e m a ñ da dad? eo karr da dad? e o liv k a r r d a d a d ? eo anv da dad?
Stress B r e t o n h a s a stress accent, i.e. o n e vowel o r syllable is p r o n o u n c e d with m u c h m o r e force t h a n t h e o t h e r s . A s a g e n e r a l rule t h e stress falls o n t h e p e n u l t i m a t e syllable of w o r d s . W h e n t h e w o r d b e c o m e s l o n g e r , e.g. t h r o u g h t h e a d d i t i o n of a n e n d i n g , say, of t h e p l u r a l , o r t h e d e r i v a t i o n of a n e w w o r d , t h e stress m o v e s : mjcher profession, j o b kador c h a i r polis pohser poliserez
> >
police, p o l i c e m a n policeman policewoman
micherour w o r k e r kadorioù c h a i r s poHsed poliserien poliserezed
policemen policemen policewomen
T h e r e a r e m a n y e x c e p t i o n s t o this r u l e . W e c o u l d give y o u a list, b u t it is b e t t e r for y o u t o n o t e w h e n w e u n d e r l i n e vowels in such e x c e p t i o n s , listen to t h e r e c o r d i n g s , a n d n o t e t h a t m a n y s h o r t b u t c o m p o u n d a d v e r b s a n d i n t e r r o g a t i v e s h a v e final stress, e.g. t h o s e s t a r t i n g in pe-. W o r d s with o n e syllable c a n n o t b e s t r e s s e d o n t h e p e n u l t i m a t e ! T h e y c o m e in t w o c a t e g o r i e s : (1) t h o s e , like t h e definite article (ar, an, al), w h i c h a r e n o t stressed; (2) t h o s e , like n o u n s such as den, tud, w h i c h a r e stressed. In t h e l a t t e r case, h o w e v e r , t h e stress m a y b e displaced w h e n t h e n o u n is a c c o m p a n i e d by t h e indefinite article: un den - b u t an d e n ( t h e definite article c a n n o t a t t r a c t t h e s t r e s s ) . B u t if t h e r e is a n adjective, it is t h e adjective w h i c h a t t r a c t s t h e stress: an den kozh ' t h e old m a n / p e r s o n ' , un dra vat 'a g o o d t h i n g ' .
Stressed vowels m a y b e l o n g o r s h o r t ( u n s t r e s s e d v o w e l s a r e always s h o r t , a n d m a y b e c o m e s o m e w h a t indistinct). T h i s distinction m a y b e h i n t e d at in t h e spelling, t h u s in penn ' h e a d ' , t h e r e is a short vowel, i n d i c a t e d by t h e d o u b l e nn, while in den ' p e r s o n ' , t h e r e is a l o n g v o w e l , i n d i c a t e d b y a single n. S t r e s s e d v o w e l s a r e always s h o r t b e f o r e m ( w h e t h e r single o r d o u b l e ) .
The mutations
- first steps
B r e t o n h a s a system of i n i t i a l - c o n s o n a n t m u t a t i o n s , i.e. t h e modification of c e r t a i n initial c o n s o n a n t s in p r e c i s e c i r c u m s t a n c e s . S o m e SO p e r c e n t of B r e t o n m u t a t i o n s a r e a c c o u n t e d for by lenition, o r soft m u t a t i o n . W e often a t t a c h a small s u p e r s c r i p t ' L ' t o w o r d s causing this m u t a t i o n in this b o o k . In t h e p h r a s e Petra e o micher da dad? ' W h a t is y o u r f a t h e r ' s j o b ? ' , t h e possessive da ' y o u r ' requires t h e lenition of t h e initial t of t h e w o r d tad ' f a t h e r ' i n t o d. T h e p i c t u r e is as follows:
> > > P > g d > b > m > gw > k t
g d b c'h z v v w
kador chair tud p a r e n t s penn head genoù m o u t h dant t o o t h bag b o a t malizenn suitcase gwetur c a r
da da da da da da da da
gador y o u r chair dud y o u r p a r e n t s benn y o u r h e a d c'henou y o u r m o u t h zant y o u r t o o t h vag y o u r b o a t valizenn y o u r suitcase wetur y o u r car
F e m i n i n e singular n o u n s l e n i t e w h e n p r e c e d e d by t h e definite o r indefinite article ( b u t n o t e t h a t d > z d o e s n o t h a p p e n h e r e ) : kador > ar gador t h e chair
b o l e n n > ar volenn the bowl
taol > an daol the table
malizenn > ar valizenn t h e suitcase
pajenn > ar bajenn the page
gwetur > ar wetur t h e car
golc'hed > ar c'holc'hed b u t darnenn > an darnenn the duvet t h e slice (of m e a t , fish, etc.) D o b e a r m u t a t i o n s in m i n d w h e n l o o k i n g w o r d s u p in a d i c t i o n a r y , w h e r e t h e y a r e listed in t h e i r n o n - m u t a t e d form.
W h a t attracts us to Brittany? M a n y will b e a t t r a c t e d t o B r i t t a n y by t h e t e m p e r a t e c l i m a t e . T h e food, especially s e a f o o d a n d c r ê p e s (krampouezh): n o t p a n c a k e s (well, let's say t h e y are p a n c a k e s , b u t p a n c a k e s , a g e n e r i c t e r m , are not crêpes), are a great draw. T o be seen everywhere are the Celtic, o r I n d o - E u r o p e a n , triskell, its t h r e e wings symbolizing air, w a t e r , a n d fire, a n d t h e B r e t o n flag - t h e gwenn ha du ' w h i t e a n d b l a c k ' , c r e a t e d in 1923 by M o r v a n M a r c h a l , w i t h its five black stripes symbolizing t h e five b i s h o p r i c s of U p p e r Brittany (Rennes, Nantes, Dol, Saint-Brieuc, and SaintM a l o ) , its four w h i t e stripes t h e four B r e t o n - s p e a k i n g b i s h o p r i c s of L o w e r B r i t t a n y (Kemper, Landreger, G w e n e d , Kastell-Paol), a n d in t h e t o p left q u a r t e r e r m i n e s , s y m b o l of t h e d u k e s of B r i t t a n y . P e r h a p s m o s t of all w e s e e t h e B Z H , t h e sign for Breizh ' B r i t t a n y ' , o n cars. A n d , of c o u r s e , t h e k o e f o ù 'coifs', little w o r n t h e s e d a y s , e x c e p t in t h e B r o - V i g o u d e n n with its m a i n t o w n P o n t - ' n - A b a d , a n d in t h e t o w n of PIougastell-DaouIaz across t h e w a t e r s o u t h - e a s t of B r e s t . T h e coifs a r e n o t at all r e s t r i c t e d t o B r i t t a n y , b u t h a v e c o m e t o r e p r e s e n t t h e c o u n t r y , with t h e i r v a r i o u s s h a p e s , n o t a b l y t h e butterfly coif of A n Aire, t h e penn-sardin ' s a r d i n e - h e a d ' of D o u a r n e n e z , a n d t h e maenhir coifs of A r V r o - V i g o u d e n n . W e e n c o u n t e r t h e w o r d brovro all t h e t i m e : it c o v e r s e v e r y t h i n g from t h e c o u n t r y t o t h e smallest r e g i o n o r a r e a a n d is c e n t r a l t o a B r e t o n ' s s e n s e of r o o t s .
Ha da echuiñ, ur c'hrennlavar Evel-se e m a ñ ar bed: a-dreuz hag a-hed. T h a t ' s life. da echuiñ krennlavar, m. bed, m.
to finish proverb, saying world
evel-se a-dreuz hag a-hed
like that wildly; all over the place
2 Lec'hiou ha tud Places and people
In this unit you will learn: • how to describe and ask questions about people, places, and things • how to talk about what's going on • the mixed mutation • words to express place • how to be negative • the punctual or progressive form of bezañ 'to be' and the '-ing' form • words to convey where you're going, where you are, and where you're coming from: prepositions to convey 'to', 'in', 'at', 'from' • the verbal radical and the impersonal conjugation • 'this' and 'that' - the demonstratives • how to address someone, i.e. say 'you' • about the beginnings of Brittany
Dialogue 1 EZ3 Suzanna
and Alan
SUZANNA: ALAN: SUZANNA: ALAN: SUZANNA: ALAN:
are walking
around
town
Setu-ni e k ê r a - b e n n a r fin. P e l e c ' h e m a ñ a n ti-post? A z e e m a ñ . N ' e m a n k e t pell. D e o m p d a b r e n a ñ timbroù. B r a s e o a n ti-post. N ' e o k e t b i h a n , sur! Piv a zo a z e o v o n t d ' a n o s t a l e r i ? Y a n n eo. N ' e m a n ket er gêr neuze! W a r ar blasenn emañ. P e t r a e o se, e-kichen a n o s t a l e r i ?
SUZANNA: ALAN: SUZANNA: ALAN: SUZANNA: ALAN: SUZANNA: ALAN: SUZANNA: ALAN:
U r c'hi e o , a gav din. M e t , p e t r a e m a ñ a r c'hi o c ' h ober? O sellet o u z h a n d o u r i s t e d s u r a-walc'h ! Here we are in town at last Where's the post office? It's there. It isn't far off Let's go to the post office to buy stamps. The post office is big. It isn't small, that's for sure. Who's going to the bar? It's Yann. He isn't at home then. He's in the square. What's that, near the café? It's a dog, I think. But what is it that the dog is doing? It's looking at the tourists, to be sure!
Vocabulary e kêr diwar-benn pourmen pell ostaleri, f. neuze e-kichen a gav din o(c'h)
sell/et sur a-walc'h
in town about, concerning to walk, take a walk far, distant; long (time) bar, café, bistro then near it seems to me, I think verbal particle creating an -ing form to look ('at' = ouzh) certainly, indeed
komz
to talk (komz a reomp we talk at last (postage) stamp 4
a-benn ar fin timbr, m. er gêr plasenn, f. ki, m. -se war gouzout ivez tourist, m.
at home square dog that on (also ar) to know (facts, things) also, too (here 'neither') tourist
Exercise 1 H e r e is a n e x c h a n g e from t h e d i a l o g u e . R e p e a t it, r e p l a c i n g t h e e l e m e n t s in italics. Setu-ni e k ê r a - b e n n a r fin. P e l e c ' h e m a ñ an ti-post? A z e e m a ñ . N ' e m a n k e t pell. D e o m p da brenañ timbroù. ar marc'had ar gourmarc'had
the market the supermarket, hypermarket
the park the shop the grocer t h e café, b i s t r o the restaurant t o h a v e a walk t o b u y things to eat to have a drink t o rest
al liorzh-kêr ar stal an ispisïri an ostaleri an ti-debriñ da bourmen da brenañ traoù da zebriñ da evañ ur banne da ziskuizhañ
Language and grammar The mixed
mutation M
M
This is w h a t is i n d i c a t e d by t h e s u p e r s c r i p t . It h a p p e n s after o (to form t h e p r e s e n t p a r t i c i p l e ) , e ( a n i m p o r t a n t v e r b a l p a r t i c l e ) , and m a ( a n i m p o r t a n t c o n j u n c t i o n ) a n d h a s t h e following effect o n words i m m e d i a t e l y after t h e m : M
M
b > v
gw > w
g > c'h
ni > v
but d > t It is m i x e d b e c a u s e w e h a v e l e n i t i o n of b, g, gw, a n d m, b u t (see Unit 4) p r o v e c t i o n of d.
The progressive
form of the verb
In t h e d i a l o g u e w e m e t t h e s t r u c t u r e e m a ñ / a zo + o + v.n. T h i s is the p r e s e n t - t e n s e p r o g r e s s i v e form, c o r r e s p o n d i n g t o T a m g o i n g ' , etc. T h e form o is a v e r b a l particle; it p r e c e d e s t h e v e r b a l n o u n , creating t h e p r e s e n t p a r t i c i p l e (i.e. a n -ing f o r m ) , a n d c a u s e s t h e mixed mutation. W h e n t h e v e r b b e g i n s with a v o w e l , it b e c o m e s oc'h. T h e definite subject c a n n o t g o in front of cniañ ( t h o u g h it m a y w h e n einañ is n e g a t i v e ) . R e c a l l w h a t h a p p e n s if t h e subject is indefinite a n d s o m e t h i n g else p r e c e d e s t h e v e r b .
definite subject: E m a ñ ar vugale o vont d'ar ger. T h e c h i l d r e n a r e going h o m e . indefinite subject: D'ar ger ez eus bugale o vont. T h e r e a r e c h i l d r e n going h o m e . If t h e subject precedes, e.g.:
w e h a v e a z o (very often w r i t t e n zo o r 'zo),
Tud z o o vont d'ar gêr. T h e r e a r e p e o p l e going h o m e . Me a zo o v o n t . . . I'm going . . . Soazig a zo o vont • • . Soazig is g o i n g . . . N i a zo o v o n t . . . W e ' r e going . . . A r vugale a z o o v o n t . . . T h e children are going . . . F o r e m p h a s i s w e m a y h a v e e m a o n - m e , etc., or, if n e g a t i v e , p l a c e t h e p r o n o u n first, e.g. eñ n'eman k e t . . . ' h e isn't . . . ' . Y o u c a n d o t h e l a t t e r with a n o u n t o o : A r paotr n'eman ket o v o n t . • • T h e b o y isn't g o i n g . . . A r baotred n'emaint ket o v o n t . . . T h e b o y s a r e n ' t going . . . N o t e w e h a v e t h e t h i r d p e r s o n plural f o r m of t h e negated v e r b after ar baotred. I t ' s as if y o u w e r e saying, e.g. T h e b o y s , they a r e n ' t going . . . ' Without emphasis we have: E m a ñ ar paotr o vont • . . a n d e m a ñ ar baotred o vont • • • T h e b o y is g o i n g . . . a n d t h e b o y s a r e g o i n g . . . ( a n d n e g a t i v e l y N'eman
ket ar paotr/ar baotred o v o n t . . . )
Being
negative
T h e v e r b is n e g a t e d by e n c l o s i n g it in n e b e c o m e n' b e f o r e a vowel.
L
. . . ket. N e t e n d s t o
Exercise 2 U n j u m b l e t h e following s e q u e n c e s of w o r d s o r s e n t e n c e e l e m e n t s (you will n e e d t o insert o a n d m a y n e e d t o i n d i c a t e a m u t a t i o n ) : E.g. bezañ - o vezañ, mont - o vont, gouzout - o c'houzout, gwelet - o welet (a) (b) (c) (d) (e) (f)
T V Breizh Kemper timbroù c h o m ('to live') a zo labourat
sellet o u z h mont emaon emaoc'h hi
emaomp emañ ti-post evañ ur banne emaint
er gêr Yannig prenañ pelec'h? e n ostaleri e kêr
Exercise 3 F o r m t h e p r e s e n t participle of t h e following v e r b s : E.g. reiñ, ro ' t o give': p r e s e n t p a r t i c i p l e = o reiñ skriv/añ bale ev/an c'hoari pren/añ
to to to to to
write t a k e a walk drink play buy
dont lenn kousk/et gortoz gwerzh/añ
to to to to to
come read sleep wait sell
Dialogue 2 EE They're
in the garden
now
SUZANNA:
A l a n , sell, el liorzh ez e u s kalz b l e u n i o ù .
ALAN:
P e liv e o a r b l e u n i o ù
SUZANNA: ALAN: SUZANNA:
R U Z , g w e n n , glas, m e l e n int. Y a , m e t u h e l h a g izel int ivez, g a n t d e l i o ù hir h a b e r r . U n dervenn eo ar wezenn-hont?
'ta?
ALAN: SUZANNA: ALAN:
Ya, un dervenn eo. G w e z a b e p seurt a weler dreamañ. H a g e k o r n a r s t r a e d , piv a n hini a z o o c ' h o r t o z ? A l a n gozh. P e s k e t a e r e o . O p a o u e z d o n t d i w a r a n a o d emañ.
SUZANNA:
Ya, er m o r e vez an devezh-pad.
ALAN: SUZANNA: ALAN:
Piv a z o o t o n t e t r e z e k a r p e s k e t a e r ? A r poliser e o - u r m i g n o n d i n e o . D ' a n ostaleri e m a i n t o v o n t d a e v a ñ u r b a n n e , a-raok mont d'ar gêr, sur eo.
SUZANNA: ALAN: SUZANNA: ALAN: SUZANNA: ALAN: SUZANNA: ALAN:
Alan, there are lots of flowers in the garden. What are the flowers like? They're red, white, blue, and yellow. They're tall and short too, with long and short leaves. IS that tree over there an oak? Yes, it's an oak. Trees of all sorts can be seen here. And at the street corner, who's that waiting? Old Alan; he's a fisherman, he's just come from the shore.
SUZANNA:
Yes, he's at sea all day
ALAN: SUZANNA: ALAN:
Who's coming towards the fisherman? It's the policeman - he's a friend of mine. Indeed, they're going to the bar to have a drink going home.
long.
Vocabulary Horzh, f. gwenn melen izel dervenn, f. -hont pep gwel/et (or sometimes gwel/out) an hini pesketaer. m.
garden white yellow, blond low oak-tree t h a t ( o v e r there) each, every to see (here + nonpers.: 'one sees') emphasizes piv; 'the one' fisherman, trawlerman
bleunioù glas uhel delioù gwezenn, f. a seurt, m. korn, m. straed. f. gortoz Alan gozh diwar mor, m. vez L
flowers blue, green high, tall leaves tree of sort, kind corner street to wait Old Alan from sea is (habitual)
before
o paouez bezañ an devezh-pad banne. m.
to have just the whole day long drop
etrezek poliser sur a-raok
towards policeman sure, certain before
Exercise 4 Match u p t h e following pairs of s e n t e n c e s . C a n y o u s p o t t h e m i s t a k e in the B r e t o n ? (a) (b) (c) (d)
Pelec'h e m a ñ Y a n n ha D i v i ? Pelec'h emaint? Aze emaint. A m a ñ emaint Erwan ha Nolwenn. (e) E R o a z h o n e m a o n . (f) W a r E n e z - E u s a e m a o c ' h .
(a) Y o u ' r e o n t h e island of Ushant. (b) E r w a n a n d N o l w e n n a r e here. (c) T h e y ' r e t h e r e . (d) W h e r e a r e Y a n n a n d D i v i ? (e) W h e r e a r e t h e y ? (f) I ' m in R e n n e s .
Now a n s w e r t h e q u e s t i o n s , to get u s e d t o t h e different forms of eniañ: (g) P e l e c ' h e m a o c ' h ? (h) P e l e c ' h e m a ñ Soazig? (i) P e l e c ' h e m a o n ? (j) P e l e c ' h e m a i n t ? (k) P e l e c ' h e m a ñ a n t i - k ê r ? (1) P e l e c ' h e m a o u t ?
The things people
(Amañ) (Er gêr) (En ti-krampouezh 'crêperie' use the te-form) ( E n ostaleri) (Aze) ( E r gegin)
do
We h a v e m e t t h e w o r d s pesketaer ' f i s h e r m a n ' a n d poliser 'policem a n ' . T h e suffix -er indicates s o m e o n e w h o d o e s s o m e t h i n g : pesketa is a v e r b m e a n i n g ' t o fish', a n d polis is a m a s c u l i n e n o u n m e a n i n g ' p o l i c e ' . T h e suffix -er is e x t r e m e l y c o m m o n in B r e t o n . Its plural is -ien. T h e feminine is f o r m e d by a d d i n g -ez, t h u s poliserez. pi. poliserezed. M u t a t i o n s n e e d t o b e b o r n e in m i n d : f e m i n i n e singular n o u n s a n d a l m o s t all m a s c u l i n e p l u r a l h u m a n n o u n s lenite after t h e definite o r indefinite article.
Exercise 5 C r e a t e a g e n t n o u n s from t h e following v e r b s o r n o u n s : m a s c u l i n e , f e m i n i n e , b o t h plurals - a n d try i n s e r t i n g t h e definite article. It s h o u l d b e possible t o guess w h a t t h e r e s u l t i n g n o u n s m e a n . (a) (b) (c) (d) (e)
kazetenn kelenn labour/at liv/añ ben/añ
newspaper to teach to work to paint t o cut ( m a t e r i a l )
Describing
things and
(f) (g) (h) (i) (j)
teiñ, topolitik/erezh m . gwerzh/añ bale fars/al
to roof politics to sell to walk to j o k e
people
W e m i g h t ask Petra e o h o micher? ' W h a t ' s y o u r j o b ? ' a n d h a v e s e e n a n s w e r s such as Kazetenner o n T ' m a j o u r n a l i s t . ' W h e n d e s c r i b i n g p e o p l e a n d things, w e often u s e adjectives. W e a r e n o t r e a d y t o a t t a c h adjectives t o n o u n s , e.g. 'a g o o d girl', b u t w e c a n m a n a g e ' t h e girl is beautiful': Brav e o ar verc'h. Typically t h e adjective c o m e s first, followed by t h e a p p r o p r i a t e form of bezañ. S o (penaos? = ' h o w ? ' ) : P e n a o s e o an ti? - Bras e o an ti o r j u s t Bras e o . W h a t ' s t h e h o u s e like? - Big. Petra a z o gwenn? - A n ti a z o g w e n n o r j u s t A n ti. What's white? - The house. Hir e o an delioù? - Y a , hir int o r N'int ket. (Berr int.) A r e t h e leaves l o n g - Y e s No. Y a is ' y e s ' ; nann is ' n o ' , b u t t e n d s only t o b e u s e d in n e g a t i v e responses to negative questions. A d j e c t i v e s a r e often qualified b y ' v e r y ' , ' q u i t e ' , ' r a t h e r ' , ' t o o ' . F o r ' v e r y ' w e c a n r e p e a t t h e adjective, e.g. bras-bras ' v e r y big', o r tack o n v a r i o u s w o r d s , e.g., -tre, -kaer, -mat. ' Q u i t e ' is a-walc'h - it follows: bihan a-walc'h ' q u i t e s m a l l ' . ' T o o ' is r e - it lenites a n d is stressed if t h e adjective is m o n o s y l l a b i c : kaer ' b e a u t i f u l ' , re gaer ' t o o beautiful'. H e r e a r e a few useful adjectives. T h e y a r e h e r e for r e f e r e n c e a n d t h e exercises only. L
bras mat
big good
bihan fall
small bad
kreñv hegarat, plijus
strong kind, pleasant
yac'h kaer uhel tev
healthy beautiful high, tall fat
yaouank brav laouen gwenn glas
young fine h a p p y , satisfied white blue; green (natural) red brown pink
ruz brun, liv-kistin roz
gwan weak dihegar, displijus u n k i n d , unpleasant klañv ill ugly divalav izel low, ( s h o r t ) m o a n , tanav, slim, thin, treut slender kozh, oadet old fall bad trist sad black du gwer green (manmade) melen yellow, b l o n d (liv-)orañjez orange grey gris, louet
Coming and going - useful prepositions, and question
verbs, words
L
Useful p r e p o s i t i o n s a r e d a ' t o ' a n d eus ' f r o m ' ( n o m u t a t i o n after this o n e ) . Pelec'h? ' w h e r e ? ' a l o n e m a y i n d i c a t e l o c a t i o n a n d d i r e c tion. B u t for clarity w e m a y h a v e : e pelec'h • . . ? ' w h e r e , in w h a t place . . . ? ' , da belec'h . . . ? ' w h e r e . . t o ? ' , a n d eus pelec'h? ' w h e r e . . . f r o m ? ' . So: E pelec'h e m a o c ' h o c h o m ?
-
W h e r e d o y o u live?
-
E Gwengamp (emaon o chom). (I live) in G w e n g a m p .
D a belec'h emaint o vont? W h e r e are they going?
-
D'ar gêr (emaint o vont). ( T h e y ' r e going) h o m e .
Eus pelec'h e m a ñ o tont?
-
W h e r e h e ' s c o m i n g from?
-
E u s D o u a r n e n e z (emañ o tont). ( H e ' s c o m i n g ) from Douarnenez.
N o t e Eus pelec'h oc'h? ' W h e r e ' r e y o u f r o m ? ' , etc. A n s w e r with t h e place o r t h e p l a c e p r e c e d e d b y eus; t o t h a t w e m i g h t a d d t h e a p p r o priate f o r m of bezañ, b u t n o t t h e e m a ñ f o r m s , as w e ' r e c o n c e r n e d with s o m e o n e ' s origins:
E u s pelec'h oc'h? W h e r e are you from?
-
E u s Montroulez ( o n ) . ( I ' m ) from M o n t r o u l e z .
Exercise 6 N o w t a k e t h e p a t t e r n s y o u h a v e j u s t m e t a n d slot in different p l a c e s a n d origins: E pelec'h emaoc'h o chom?
-
D a belec'h emaint o vont? Eus pelec'h emañ o tont?
-
Eus pelec'h oc'h?
-
E Gwengamp (emaon o chom). D'ar gêr ( e m a i n t o v o n t ) . E u s Douarnenez (emañ o tont). E u s Montroulez (on).
Breizh (BreizhVihan) Breizh-Veur M o r Breizh Bro-C'hall, (ar) Frañs Bro-Skos Treger Kernev
Manav, E n e z Vanav Kernev- V e u r Great Britain E n g l i s h C h a n n e l Bro-Saoz Kembre (BroFrance Gembre) Scotland Ivverzhon Trégor Leon Cornouaille Gwened
Naoned Montroulez Kemper
Nantes Morlaix Quimper
Brittany
Roazhon Rosko Sant-Brieg
Isle of M a n Cornwall England Wales Ireland Léon Vannes (city/region Rennes Roscoff Saint-Brieuc
H e r e a r e a few o t h e r w o r d s ( t h e r e a r e q u i t e a few v a r i a n t s ) , n o t for t h e exercise: sal, f. ar goueliou arsav, m. stal, f. kigerdi, f. stal-gouignou, f. stal-vutun, f. tavarn. f. ti-debriñ, m. karrdi, m. klinikenn, f.
village hall bus stop shop butcher's cake-shop bureau de tabac café, bistro, bar restaurant garage clinic, health centre
Horzh-ker, f. bali, f. ispisiri, f. baraerdi, m. stal-levriou. f. ti-post, m. ostaleri, f. servijlec'h. m. klañvdi, m. skol, f. Use, m.
park avenue, boulevard grocer's baker's bookshop post office bar, bistro; hotel petrol station hospital school lycée
Dialogue 3 E S Talking
about someone
SUZANNA: ALAN:
they see
SUZANNA: ALAN: SUZANNA: ALAN: SUZANNA: ALAN: SUZANNA: ALAN: SUZANNA:
Piv a z o o p o u r m e n a - h e d a n a o d ? M a c'henderv eo. Met n'eman ket o pourmen. O redek emañ! Petra a vez graet anezhañ? F a ñ c h a vez g r a e t a n e z h a ñ . F a ñ c h e o e a n v . D a belec'h emañ o vont? D a gerc'hat e c'hoar e m a ñ o vont. Pelec'h emañ-hi 'ta? E r skol e m a ñ c ' h o a z h , a g a v din. Y a 'vat, poent eo, diwezhat eo Fañch. Soazig, e c ' h o a r , a z o o c ' h o r t o z e p o r z h a r skol. Warc'hoazh e vo m a zud o vont da Vrest.
ALAN:
Perak 'ta?
SUZANNA:
D a b r e n a ñ d i l h a d n e v e z e m a i n t o v o n t di.
SUZANNA: ALAN: SUZANNA: ALAN: SUZANNA: ALAN: SUZANNA: ALAN: SUZANNA: ALAN: SUZANNA:
Who's walking along the coast? It's my cousin. He's not walking, he's running. What's he called? He's called Fañch. FaFich is his name. Where's he going? He's going to meet his sister. Where is she? She's still at the school, it seems to me. Yes indeed, it's time, Fañch is late. Soazig, his sister, is waiting in the school playground. Tomorrow my parents will be going to Brest.
ALAN:
Why?
SUZANNA:
They're
going there to buy new
clothes.
Vocabulary a-hed hent, m. petra a vez graet eus/a . . . ? kerc'h/at
along road what's X called?
L
poent eo
to fetch, go and look for it's time
kenderv, m. anezhañ e anv, m. skol, f. 'vat (avat) L
cousin of him his, him name school well, indeed
divvezhat porzh, m. kuit dilhad, m di
late yard, courtyard; port; playground away, off clothes there, to that place (not visible)
Addressing
people: saying
'you'
W h e r e B r e t o n is t h e t r a d i t i o n a l l a n g u a g e , t h e r e is v a r i a t i o n in h o w p e o p l e a d d r e s s e a c h o t h e r ; t o d a y t h e r e is a t e n d e n c y t o use a s y s t e m w h i c h w a s well e s t a b l i s h e d in c e r t a i n B r e t o n - s p e a k i n g a r e a s s e v e r a l centuries ago: te
with p e o p l e close t o you: family, friends (it is always singular)
c'hwi
w i t h ' s t r a n g e r s ' (it is n o t p e j o r a t i v e ! ) a n d s u p e r i o r s in o n e ' s p r o f e s s i o n - it is t h u s a p o l i t e singular a n d p l u r a l f o r m ( a n d it is t h e p l u r a l of te)
B u t a large p a r t of t h e B r e t o n - l a n g u a g e a r e a uses o n e form a l o n e : c'hwi (just like E n g l i s h ! ) . Y o u m a y n o t i c e m e n using te a m o n g t h e m s e l v e s , w o m e n using c'hwi a m o n g t h e m s e l v e s , m e n using c'hwi t o w o m e n , a n d w o m e n using te t o m e n !
The demonstratives:
'this' and
'that'
T a c k -man 'this*, -se ' t h a t ' , o r -hont ' t h a t ( y o n d e r ) ' o n t o t h e definite n o u n or, if t h a t is followed b y a n adjective, t o t h e adjective. T h u s : an dra-se ' t h a t ( t h i n g ) , it, an dra-mañ 'this ( t h i n g ) , it' - a n d an dra-hont t o o . If w e t a k e keginer, 'this c o o k ' will b e ar c'heginermañ a n d ' t h o s e c o o k s ' will b e ar geginerien-se. T h e y d o n o t affect t h e stress. F o r 'this ( p e r s o n ) ' , i.e. t o m a k e a r e f e r e n c e t o a specific p e r s o n , there are pronouns:
m . sing, f. sing, plural
this
that (by
hemañ ho(u)mañ ar re-mañ
hennezh ho(u)nnezh ar re-se
you)
that (by him . . . ) henhont hounhont ar re-hont
Verbal radicals - and the conjugation
impersonal
W h e n listing v e r b s w e give t h e v e r b a l n o u n form; this is t h e first form listed in d i c t i o n a r i e s . A n o b l i q u e s t r o k e within t h a t f o r m indicates t h e b o u n d a r y b e t w e e n t h e radical a n d t h e e n d i n g ; typical endings i n c l u d e : -(i)añ, -iñ, -al, -out, -in, -at, -et, -en, -er, -ezh, -ek, -a, -aat, -el. W e give t h e radical s e p a r a t e l y w h e r e n e c e s s a r y , a n d , w h e r e a radical is n o t listed, t h e v.n. a n d t h e radical a r e identical. Bezañ ' t o b e ' , kaout ' t o h a v e ' , m o n t ' t o g o \ ober ' t o d o ' , a n d gouzout (or goüt in s p o k e n l a n g u a g e ) ' t o k n o w ' h a v e irregularities. T h e v e r b a l radical is v e r y i m p o r t a n t : 1
2 3 4
If t h e subject p r e c e d e s t h e v e r b , a n d w e insert t h e leniting particle a, t h e radical c o v e r s t h e e n t i r e p r e s e n t t e n s e - this is t h e i m p e r s o n a l c o n j u g a t i o n , as given in t h e e x a m p l e s b e l o w . T h e 2 n d - p e r s o n singular i m p e r a t i v e a n d t h e 3 r d - p e r s o n singular p r e s e n t a r e identical t o it. T h e p e r s o n a l e n d i n g forms of t h e v e r b a r e a d d e d t o it. T h e f o r m a t i o n of n e w w o r d s from v e r b s s t a r t s from t h e radical. infinitive
radical
impersonal
conjugation
kemer to take evañ to d r i n k debriñ t o e a t redek to r u n kousket to s l e e p
kemer ev debr red kousk
lezel to let, allow b o u e t a t o feed lakaat t o p u t reiñ t o give digeriñ to o p e n gervel/gelver t o call mont to go ober to d o
lez bouet(a) lak(a) ro digor galv a gra
gouzout to k n o w
(g)oar
m e a gemer I take e ñ a ev h e d r i n k s hi a zebr she e a t s c'hwi a red y o u r u n M a m m i g a gousk M u m m y sleeps m e a lez I let hi a v o u e t a s h e feeds ni a lak(a) w e p u t ar verc'h a ro t h e girl gives c'hwi a zigor y o u o p e n te a c'halv y o u call m e a ya I g o int a ra t h e y d o (special lenition) Tadig a oar D a d d y k n o w s
O b s e r v e w h a t h a p p e n s in reiñ, digeriñ, a n d gervel/gelver - s u c h p a t t e r n s a r e f o u n d in a few c o m m o n v e r b s . M o n t a n d ober a r e almost identical a p a r t from t h e l e t t e r s (g)r s t a r t i n g ober. B e z a ñ a n d
k
kaout ' t o b e ' a n d t o h a v e ' n e e d t o b e t r e a t e d s e p a r a t e l y . In v e r b s in -liañ a n d -niañ, it is n e c e s s a r y t o ' r e w r i t e ' li a n d ni w h e n t h e r e is n o e n d i n g o r t h e e n d i n g b e g i n s with a vocalic i - t h u s heuliañ ' t o follow' a n d bleniañ ' t o d r i v e ' give heuilh a n d blegn.
Exercise 7 F o r m radicals from t h e following v e r b s a n d c r e a t e p r e s e n t t e n s e s with t h e m using t h e i m p e r s o n a l c o n j u g a t i o n as illustrated b e l o w . T h i s c o n j u g a t i o n , strictly s p e a k i n g , e m p h a s i z e s t h e subject, i.e. answers the imaginary question 'Who/What Xes . . . ? ' : E.g.
klevet - klev, mervel - marv, lenn - lenn
gwelet klask diskuizhañ diskenn treiñ displegañ aHañ koll kregiñ azezañ gortoz echuiñ c'hoarvezout dihuniñ
to to to to to to to to to to to to to to
Reading
EE
see s e e k , try rest descend turn explain advise lose begin sit ( d o w n ) wait (for) finish happen wake up, awaken
selaou kerzhet pignat kouezhañ diskouez pediñ prestañ serriñ kaozeal pesketa gwellaat sevel
to to to to to to
listen t o walk climb fall show ask, invite to lend t o close t o chat, s p e a k to fish t o get b e t t e r t o raise, rise, get u p , create
O l e n n a r g a z e t e n n Ouest-France e m a ñ a r gwaz-se. A r v a o u e z - m a ñ avat a zo o l e n n Bremañ. H a d u - h o n t , e-tal a r stal-levrioù, ez e u s p a o t r e d h a m e r c ' h e d o k a o z e a l . E r r u int a h o n t w a r - l e r c ' h al lise. Sellit 'ta, an hini zo o tont a oar k o m z b r e z h o n e g , h a h o u m a ñ ivez. S k o l a e r i e n D i w a n int, h e p m a r . N o t e h o w ' w h o ' is c o n v e y e d . It is formally i n d i s t i n g u i s h a b l e from a plain i m p e r s o n a l v e r b form, b u t t h e c o n t e x t - o n e after t h e o t h e r h e r e - forces y o u t o i n t e r p r e t it c o r r e c t l y - it's in italics: ' T h e o n e who is c o m i n g k n o w s h o w t o . . . '
maouez, f. du-hont erru hep mar
woman over there arrived without doubt, probably
avat e-tal war-Ierc'h
however, but near after
The beginnings of Brittany History indicates t h a t s e r i o u s m i g r a t i o n b e g a n a r o u n d t h e fourth to fifth c e n t u r i e s A D , principally from s o u t h - w e s t B r i t a i n , b u t also from at least W a l e s a n d I r e l a n d . T h e t r a d i t i o n is t h a t t h e y w e r e fleeing the e x p a n s i o n of G e r m a n i c t r i b e s . P e r h a p s , b u t t h e r e w a s j u s t as likely a desire for t h e m a i n t e n a n c e a n d r e i n f o r c e m e n t of c o m m u n a l ties - c o n s o l i d a t i o n w a s n e e d e d in m a i n l a n d E u r o p e as well. T h e migration also suggests t h e r e w e r e still p e o p l e s p e a k i n g a Celtic language, G a u l i s h , t h e r e , a n d t h a t t h e r e was a c e r t a i n a m o u n t of m u t u a l intelligibility. B u t t h e w e i g h t of i m m i g r a t i o n m u s t h a v e b e e n such t h a t t h e B r i t o n , s o o n t o b e B r e t o n , c o m p o n e n t p r e v a i l e d .
3 E kêr In t o w n
In this unit you will learn: • a little about counting money and telling the time - a few numerals • more about mutations: nouns, adjectives, and the plural • how to form the imperative • about how Brittany took shape • some phrases for speaking, eating, and drinking
Dialogue 1 Come
and see these
flowers!
NOLWENN: HERVE: NOLWENN: HERVE: NOLWENN: HERVE:
H e r v e , deus a m a ñ 'ta, deus da welet petra zo amañ. Y a , ya, e m a o n o t o n t . Sell, m e t sell ' t a , b l e u n i o ù k a m e l i a . Ya, bleunioù kamelia! P e t r a z o , n e blij k e t dit a r b l e u n i o ù k a m e l i a ? E O , m e t d e u s d a w e l e t d r e a m a ñ , a z e ez e u s b l e u n i o ù all.
NOLWENN:
Herve,
HERVE:
Yes, yes, Vm
NOLWENN:
Look,
just look,
HERVE:
Yes,
camellias!
NOLWENN: HERVE:
What's up, don't you like Yes, but come over here flowers there.
do come here
y
come and see what there is here.
coming.
camellias. camellias? and see, there
are
other
Vocabulary reomp deus zo plij/out eo all
we do come there is/are to please yes other
prenadenn, f. 'ta (eta) met dit dre amañ
purchase then but to you over here
Dialogue 2 EZ3 Eat this! Anything
to
drink?
GWENOLA: GWENOLE: GWENOLA:
D e b r a n t a m m - s e 'ta! Y a , m a t e o , m e t gwin z o d a e v a ñ ? N ' e u s k e t , ev d o u r , k e n m a t all e o .
GWENOLA:
Eat that
GWENOLE: GWENOLA:
Yes, it's good, but is there any wine to drink? NO, there isn't, drink water, it's just as good.
bit!
Vocabulary tamm, m. dour, m.
piece water
gwin, m. ken + adj. + all
wine just as X
Language and grammar The
imperative
T h e i m p e r a t i v e is s i m p l e t o form: it consists of t h r e e p e r s o n s f o r m e d on t h e v e r b radical. F o r t h e v e r b debriñ w e h a v e : Debr! Debromp! Debrit!
E a t ! (singular) L e t s eat! Eat! (plural)
A very small n u m b e r of v e r b s h a v e s o m e irregularities. T h u s :
(2PS) (1PP) (2PP)
mont t o g o kae deomp kit/it
dont t o c o m e deus deuomp (rare) deuit
ober to d o gra ( o r grez, as in T r e g e r ) greomp grit
Exercise 1 F o r m t h e i m p e r a t i v e s of t h e following v e r b s : E.g. sellet: sell, sellomp, sellit reiñ, ro sevel, sav skriv/añ dont ( r a d . deu) distreiñ, distro dastum ev/añ selaou kemer degas
to to to to to to to to to to
give get u p write come return gather drink listen ( t o ) take bring
red/ek kenderc'hel, kendalc'h bale lenn debr/iñ kousk/et c'hoari kas gortoz
to run to continue to to to to to to to
t a k e a walk read eat sleep play t a k e , lead wait
Dialogue 3 EX] How much TEREZA: LEVRIER:
TEREZA: LEVRIER: TEREZA: LEVRIER: TEREZA:
TEREZA: LEVRIER:
TEREZA:
LEVRIER: TEREZA: LEVRIER: TEREZA:
do things
cost?
L a v a r i t din m a r plij p e g e m e n t e k o u s t al l e v r - m a ñ ! T o s t d a b e m z e k e u r o e k o u s t , d a l a v a r e t e o d e k lur saoz. N ' e o k e t k e r , m e t p e t p a j e n n zo e n n a ñ m a r plij? D a o u c ' h a n t p a j e n n zo. M a t e o din, e m a o n o v o n t d a b r e n a ñ al levr n e u z e . U n d r a all m a r t e z e ? N a n n . M a t e o evel-se. Please tell me how much this book costs! It costs almost fifteen euros, that's to say ten pounds sterling. That isn 7 expensive, but how many pages are there in it, please? There are two hundred pages. That's fine for me, I'm going to buy the book, then. Anything else? No. That's all.
Vocabulary lavar/et koust/añ tost da L
euro. m. ker pajenn, f. ennañ marteze
to say, tell to cost near to, almost + X euro dear, expensive page in it perhaps
Dialogue 4 Opening
pegement levrier, m. da lavaret eo pemzek lur, m. pet + sing. daou c'hant
how much bookseller that is to say fifteen pound sterling how much, how many two hundred
• •
hours
DIVI: KIGER: Divi: KIGER: Divi:
P e g o u l z e vo d i g o r a r stal, m a r plij? A - b e n n a r c ' h o a z h b e u r e e vo digor. T r u g a r e z , m e t d a b e t e u r rik e v o d i g o r ? D a eizh e u r h a n t e r rik e v o digor. Mat-tre, trugarez deoc'h ur wezh c'hoazh!
Divi: KIGER: Divi: KIGER: Divi:
When will (he shop be open, please? It'll be open by tomorrow morning. Thanks, but at what time precisely will it be It'll be open at half-past eight precisely. Very good, thanks again!
Vocabulary pegoulz digor a-benn arc'hoazh da bet eur eizh gwezh. f.
when open (by) tomorrow at what time eight time
vo stal, f. beure, m. rik hanter c'hoazh
it will be shop morning precisely half still, yet
open
Counting money and telling the time a few numerals
-
F o r t h e h o u r , w e u s e t h e q u e s t i o n w o r d pet ' h o w m u c h ? ' ' h o w many?' P e t eur e o ? W h a t t i m e is it? D a bet eur e m a ñ da zont? A t w h a t t i m e is h e ( d u e ) t o c o m e ? D a bet eur e m a ñ ar gentel istor? A t w h a t t i m e is t h e history l e s s o n ? If w e a r e n o t focusing o n t h e h o u r , w e u s e pegoulz: P e g o u l z e v o amañ? diwezhatoc'h abred hiziv warc'hoazh
W h e n will h e b e h e r e ? later soon today tomorrow
H e r e a r e a few n u m e r a l s , t h e first four in t h e i r form as u s e d with eur ' h o u r ' : 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
un div teir peder pemp c'hwec'h seizh eizh nav dek
11 12 13 14 15 16 17 18 19
unnek daouzek trizek pevarzck pemzek c'hwezek seitek triwec'h naontek
20 30 40 50 60 70 80 90 100
ugent tregont daou-ugent hanter-kant tri-ugent dek ha tri-ugent pevar-ugent dek ha pevar-ugent kant
W h e n y o u w a n t t o say w h a t t i m e it is o n t h e h o u r , p l a c e eur ' h o u r ' , after t h e a p p r o p r i a t e n u m e r a l - u s e t h e singular. If y o u w a n t t o say ' a t ' t h e h o u r , t h e n r e m e m b e r t h a t da c a u s e s lenition: D a bet eur? gives D a ziv eur, da deir eur, da beder eur, etc. ' M i d d a y ' a n d ' m i d n i g h t ' a r e respectively kreisteiz a n d kreiznoz. F o r ' a . m . ' y o u m a y just a d d mintin o r beure. F o r ' p . m . ' a d d g o u d e kreisteiz o r g o u d e merenn or, for t h e e v e n i n g , just noz.
F o r m o n e y w e start with p e g e m e n t ' h o w m u c h ' : Pegement eo? H o w m u c h is it? P e g e m e n t e koust? (using t h e v e r b koustañ ' t o c o s t ' ) H o w m u c h d o e s it cost? T h e s e give t h e possible r e p l y Tri euro ' t h r e e e u r o s ' . If t h e q u e s t i o n is P e g e m e n t e o ar pesked? ' H o w m u c h a r e t h e fish?' (pesk, m . 'fish'), t h e o b v i o u s possible r e s p o n s e s a r e : Tri euro o r Tri euro e o ar pesked; a n d w e c o u l d h a v e Tri euro int - int i n d i c a t e s t h e plurality of t h e subject, since t h a t is n o t e x p r e s s e d s e p a r a t e l y . T h e answer - in this case Tri euro - s t a n d s first in t h e s e n t e n c e , in p l a c e of t h e q u e s t i o n w o r d ( P e g e m e n t ? ) . N o t e it w a s tri euro; euro is masculine a n d r e q u i r e s daou, tri, a n d pevar (eur is f e m i n i n e ) : d a o u euro, tri euro dek. H e r e a r e s o m e fuller q u e s t i o n s : P e g e m e n t e koust ar bara/ar sistr/ar bier/ar fourmaj/an traoù bihan/al levr/al levrioù/ar gartenn-bost/ar c'hartennou-postmañ? H o w much does/do the bread/the cider/the beer/the c h e e s e / t h e aperitif biscuits/the b o o k / t h e b o o k s / t h e postcard/these postcards cost? Un is t h e f o r m of unan ' o n e ' u s e d b e f o r e a n o u n - it's identical t o the indefinite article, a n d m a y t h e r e f o r e also a p p e a r as ur o r ul.
Exercise 2 Write o u t t h e a n s w e r s t o t h e q u e s t i o n P e g e m e n t e koust? E.g. D e k euro. 50 e u r o s 6 euros
20 e u r o s 2 euros
Exercise 3
[Q
8 euros 100 e u r o s
1 euro 5 euros
Write o u t t h e a n s w e r s t o t h e q u e s t i o n P e t eur e o ? ' W h a t t i m e is i t ? ' E.g. D i v eur e o . 1 o'clock 3 o'clock 10 o'clock
' I t ' s 2 o'clock.'
12 o'clock 5 o'clock 6 o'clock
7 o'clock 11 o ' c l o c k
9 o'clock 4 o'clock
Bloaz 'year' and asking people their age, or telling them yours T h e w o r d bloaz ' y e a r ' lenites after pet? ' h o w m a n y ? ' a n d after all n u m e r a l s e x c e p t for tri, pevar, p e m p , nav, a n d mil. If y o u ask s o m e o n e t h e i r a g e , t h e n t h e q u e s t i o n is Pet vloaz oc'h? o r P e oad oc'h? lit. H o w m a n y y e a r s / W h a t a g e a r e y o u ? ' ; a n d t h e a n s w e r will be, for e x a m p l e , N a o n t e k vloaz (on) ' ( I ' m ) n i n e t e e n / T h e v e r b kaout ' t o h a v e ' , s e e U n i t 4, is a n o p t i o n h e r e , t h u s P e t vloaz hoc'h eus? lit. ' H o w m a n y y e a r s d o y o u h a v e ? ' - Triwec'h vloaz am eus, lit. T h a v e 18 y e a r s . ' 4
Exercise 4 L e t ' s u s e t h e v e r b bezañ to ask P e t vloaz oc'h? ( w e ' r e sticking t o the numerals learnt here): E.g. N a v bloaz o n , N a o n t e k vloaz on. 10, 30, 50, 80, 15, 18, 7, 4
Dialogue 5 School's
out!
GWELTAZ:
T u d z o e n ti e - k i c h e n ?
KATELL:
Y a , t u d zo. U n t a m m a b a d e n n l a o u e n zo e t r e s t u d i e r i e n ha liseidi. E c h u e o a r skol w a r a s e b l a n t . T r o u z a vo sur! A r a b a t dit b e z a ñ chalet! N i a s e r r o m a t a r p r e n e s t r o ù , ar stalafoù h a g an d o r i o ù ! H a n e v o klevet t r o u z e b e t . Sur o u t ? G a l v e t e v o a r b o l i s e r i e n g a n t a n a m e z e i e n .
GWELTAZ: KATELL: GWELTAZ: GWELTAZ: KATELL: GWELTAZ: KATELL:
GWELTAZ:
Are there people in the house nearby? Yes, there are people. There's a bit of a party between students and pupils. Seems like school is over. There'll certainly be some noise! NO need for you to be worried! We'll close our windows, shutters and doors firmly! And no noise will be heard. Are you sure? The police will be called by the neighbours.
Vocabulary affair, abadenn, f. affa performance, moment happy, jolly laouen hap between etre beV lycée lisead, m. lycé students so iit seems war a seblant noise; quarrel trouz, m. noi< no ineed to, you mustn't arabat worried, concerned chalet vvor to close, shut serr/iñ c window prenestr, m. win shutter stalaf, m./f. shui door dor, m. doo (note: an nor, un nor) gervel (or gelver), galv call neighbour amezeg, m. neu
Lenition and masculine
nouns
F e m i n i n e singular n o u n s lenite after t h e articles. M a s c u l i n e n o u n s may d o so t o o : 1
2
T h o s e r e f e r r i n g t o h u m a n s (including n a m e s of professions, etc.) d o not m u t a t e in t h e singular, b u t in t h e p l u r a l lenite: paotr, ar paotr, ar baotred ' b o y , t h e b o y , t h e b o y s ' ; martolod, ar martolod, ar vartoloded 'sailor, t h e sailor, t h e sailors'. T h e few e x c e p t i o n s i n c l u d e t h o s e with a p l u r a l in -où, e.g. tad, an tad, b u t an tadoù 'father, t h e father, t h e f a t h e r s ' . T h e o t h e r s , i.e. t h o s e referring t o things a n d t o a n i m a l s , d o n o t m u t a t e e i t h e r in t h e singular o r in t h e plural: penn, ar penn, ar pennoù 'head, the head, the heads'.
Note: k- > c'h- in singular m a s c u l i n e s , p l u r a l f e m i n i n e s , a n d p l u r a l masculines referring t o things a n d a n i m a l s : kiger, ar c'higer, ar gigerien butcher, the butcher, the butchers ( n o t e t h e lenition in t h e m . h u m . pi.) kazh, ar c'hazh, ar c'hizhier cat, t h e cat, t h e cats kazetenn, ar gazetenn, ar c'hazetennou newspaper, the newspaper, the newspapers
Exercise 5 P l a c e t h e definite article b e f o r e t h e following n o u n s , in b o t h t h e singular a n d t h e plural: E.g. M a m m : ar v a m m , ar m a m m o ù ; paotr: ar paotr, ar baotred kentel taol kelennerezed levrioù tadoù kazh stal paotred kelenner karr ti
Adjectives
lesson (f. sing., -ioù) t a b l e (f. sing., -ioù) t e a c h e r s (f. pi., sing, kelennerez) b o o k s (m. pi., sing, levr) fathers ( m . h u m . pi., sing, tad) cat ( m . sing., kizhier) s h o p (f. sing., -ioù) lads ( m . h u m . pi., sing, paotr) t e a c h e r ( m . sing., -ien) c a r ( m . sing., kirri) h o u s e ( m . sing., tiez)
and
mutations
W i t h o n e e x c e p t i o n , adjectives a r e i n v a r i a b l e . T h e y n o r m a l l y follow t h e n o u n t h e y qualify, a n d t h e n lenite a c c o r d i n g t o t h e g e n d e r a n d / o r n u m b e r of t h a t n o u n . H e r e is p a r t of t h e p i c t u r e : 1
N o l e n i t i o n after m a s c u l i n e singular n o u n s : ur paotr bras a big lad - ur c'hazh koant a p r e t t y cat
2
L e n i t i o n after m a s c u l i n e h u m a n p l u r a l n o u n s : kigerien vat g o o d b u t c h e r s - kizhier koant p r e t t y cats
3
L e n i t i o n after f e m i n i n e singular n o u n s : ur verc'h vrav a beautiful girl - merc'hed brav beautiful girls
Exercise 6 (a) A c c o m p a n y t h e following n o u n s by t h e definite article a n d t h e adjective mat: p a o t r , m e r c ' h , ti, stal, ostaleri
(b) A c c o m p a n y t h e following n o u n s by t h e indefinite article a n d t h e adjective kozh: k a d o r , nijerez (f., ' a e r o p l a n e ' ) , levr, b a g , b o u r c ' h (c) A c c o m p a n y t h e following n o u n s b y t h e adjective brav: stalioù, t a d o ù , k e l e n n e r e z e d , k a z e t e n n e r i e n , m e r c ' h e d
Brittany takes shape We k n o w of t h r e e k i n g d o m s in t h e s i x t h - n i n t h c e n t u r i e s , n a m e l y D o m n o n e a , Kernev, a n d Bro-Ereg. D o m n o n e a w a s in t h e n o r t h and n o r t h - w e s t , Kernev in t h e s o u t h a n d s o u t h - w e s t , a n d Bro-Ereg was in t h e s o u t h a n d s o u t h - e a s t , t h e G w e n e d a r e a . Before the B r e t o n period, u n d e r the R o m a n s , there was probably a c e r t a i n uniformity. O n c e t h e i m m i g r a t i o n s h a p p e n e d , t h e levelling of a p o w e r f u l e m p i r e n o l o n g e r o b t a i n e d . So we h a v e differences, a n d t h e p l a c e n a m e s tell us of t h e relative densities of immigration. T h i s c o m e s o u t in place n a m e s in P l o u - (in v a r i o u s forms), G w i ( k ) - , Lann-, a n d Tre-. T h e s e t e n d t o c o n c e n t r a t e in t h e west a n d n o r t h - w e s t of B r i t t a n y , a n d suggest t h e a r e a s w h e r e t h e y are c o n c e n t r a t e d a r e t h e a r e a s of g r e a t e s t B r i t o n i m m i g r a t i o n . These a r e a s a r e t h e historical a r e a s of B r e t o n .
A few phrases relating listening
to speaking
and
B r e t o n s will b e d e l i g h t e d if y o u u s e t h e i r l a n g u a g e . E v e r m o r e c o m m o n is a little s q u a r e b a d g e , g r e e n for a b e g i n n e r a n d black for s o m e o n e m o r e a d v a n c e d , with t h e w o r d s E brezhoneg! T n B r e t o n ! ' on it, t o s h o w y o u a r e r e a d y a n d willing t o s p e a k B r e t o n . H e r e a r e a few p h r a s e s : M e a oar brezhoneg. I speak Breton. Ober a ran gant ar brezhoneg b e m d e z . I s p e a k / u s e B r e t o n e v e r y day. K o m z a rit buan - komzit goustadik, mar plij. Y o u s p e a k quickly - s p e a k slowly, p l e a s e . Petra? N ' e m eus ket komprenet. What? I didn't understand.
Adlârit, mar plij. ( o r Adlavarit, mar plij.) Repeat, please. P e n a o s e vez lâret X e brezhoneg? H o w d o y o u say X in B r e t o n ? Petra a dalvez X ? What does X mean? E m a o n o teskiñ brezhoneg (er skol, er skol-veur, dre lizher). I ' m l e a r n i n g B r e t o n (in s c h o o l , at university, by correspondence). W e h a v e a l r e a d y m e t t h e w o r d krampouezh ' c r e p e s ' - it's a collective r a t h e r t h a n a plural. If w e w a n t t o talk of o n e c r ê p e , w e give it a n e n d i n g : krampouezhenn. S u c h n o u n s a r e called ' s i n g u l a t i v e s ' a n d a r e f e m i n i n e . T o krampouezh/enn w e can a d d ed du ' b u c k w h e a t ' , sail ' s a v o u r y ' , dous ' s w e e t ' . W e also c o m e across kaletez/enn - n o t e it b e h a v e s in t h e s a m e way; t h e s e a r e galettes, a t e r m often u s e d for c r ê p e s m a d e with b u c k w h e a t . C r e p e s c o m e with all s o r t s of a c c o m p a n i m e n t s , e v e n if t h e a u t h e n t i c o n e is just with b u t t e r - B r e t o n s love b u t t e r , a m a n e n n o r amann, m . P o i n t o n t h e m e n u , o r g o for t h e ' c o m p l e t e ' c r ê p e : krampouezhenn an tri zra, lit. ' t h e t h r e e things c r ê p e ' , t h e t h r e e things b e i n g ur vi ' a n e g g ' , un tamm morzhed e n n 'a slice of h a m ' , a n d fourmaj ' c h e e s e ' . T r a d i t i o n a l l y , c r ê p e s a r e a c c o m p a n i e d b y ur volennad sistr/chistr ' a b o w l of c i d e r ' (bolenn, f. ' b o w l ' ; -ad indicates it h a s c o n t e n t ) , b u t p r e f e r a b l e m a y b e ur werennad dour 'a glass of w a t e r ' (gwerenn, f. 'glass' - n o t e t h e -ad a g a i n ) or ur banne bier ' a d r o p of b e e r ' ; o r p e r h a p s e v e n ur werennad gwin 'a glass of w i n e ' (gwin, m . ' w i n e ' ) . T r y a glass of laezh ribot ' b u t t e r m i l k ' , an e x t r e m e l y d r i n k a b l e a n d refreshing y o g h u r t - t y p e d r i n k . T h e q u e s t i o n ' W h a f l l y o u h a v e ? ' m a y b e Petra h o p o ? ( n o n e e d t o p r o n o u n c e h o ) , a n d t h e r e p l y will b e w h a t e v e r is w a n t e d , followed or n o t by am b o (usually p r o n o u n c e d m o ) . If m o r e of t h e s a m e is w a n t e d , ask for ar m e m e s tra ' t h e s a m e t h i n g ' . O t h e r r e l e v a n t -ad w o r d s h e r e i n c l u d e ur voutailhad 'a b o t t l e of . . .' (boutailh, f.), un tasad 'a c u p o f . . . \ ur chopinad ' a m u g / p i n t ' ( t h e b i s t r o m a y b e an ti chopin). U s e a n u m e r a l , b u t l e a v e t h e n o u n in t h e singular a n d , if it's t w o , t h r e e , four', r e m e m b e r t h e y a r e special forms. A n d for ' X e a c h ' , use B e p a : B e p a voutailhad bier ' A b o t t l e of b e e r e a c h ' , B e p a grampouezhenn an tri zra 'a " c o m p l e t e " c r ê p e each'. k
L
A f t e r t h e m e a l t h e choice m a y b e ur banne kafe/te 'a coffee/tea' ( a n a l t e r n a t i v e t o banne is bannac'h) - a n d y o u m a y ask Pelec'h
emañ ar privezioù? C a n y o u guess? If t h e toilets a r e at t h e b a c k of the r e s t a u r a n t , y o u m a y h e a r E p e n n (all) ar sal, E penn (all) an trepas ' A t t h e b a c k of the r o o m / e n d of t h e c o r r i d o r ' . O t h e r useful w o r d s for d r i n k s i n c l u d e chug-frouezh 'fruit j u i c e \ chokolad ' h o t c h o c o l a t e ' , a n d digor-kalon ' a p e r i t i f . R e d a n d w h i t e wine a r e gwin ruz a n d gwin gwenn. N o t to m e n t i o n B r e t o n whisky, there a r e s o m e excellent b e e r s n o w - just g o easy o n c e r t a i n of them! A s k for hini du 'a d a r k o n e ' , hini gwenn 'a light o n e ' , a n d hini m e l e n 'a " y e l l o w " (lager-like) o n e ' - t h e w o r d hini just s t a n d s in for bier h e r e . Try t o avoid b e i n g mezv ' d r u n k ' - Arabat bezañ mezv! ' D o n ' t be d r u n k ! ' , but d o wish Y e c ' h e d mat d'an holl! ' G o o d h e a l t h t o everyone!'
Le Far
Breton
Farz B r e i z h
250 g bleud 150 g sukr 1 bakadenn E z h o m m z o : sukr-ha-vanilha 4 vi brav 1 litrad laezh 100 g rezin sec'h 1 werennadig rom
Evit fardañ Meskañ ar bleud, ar sukr hag ar vioù. Ouzhpenniñ ar bakadenn sukr-ha-vanilha hag al laezh tamm ha tamm. Diskenn an toaz-se en ur plad amanennet mat, ha poazhañ en ur forn tomm etre tri-c'hard eur hag un eur. E-lec'h lakaat rezin e c'heller lakaat pruneoz bet e glec'h er rom. Er farz gwirion ne lakaer na rezin na pruneoz.
4 Prenañ traoù ha mont d'an ostaleri Shopping and going to the café
In this unit you will learn: • how to express and ask about availability and existence, about possession • how to ask and answer yes/no questions • more about consonantal mutations: strengthening and spirantization • the forms of the possessive adjectives and pronouns, namely 'my', 'mine', etc. • the verb forms for 'there is', 'there are' • some present-tense forms of the irregular verbs mont 'to go' and ober 'to do' • the present-tense forms of the verb kaout 'to have' • about the prepositions gant 'with', da 'to' and possession • some useful things to know when driving around Brittany
Dialogue 1 There's
no bread in the
SUZANNA: ALAN: SUZANNA: ALAN: SUZANNA:
house!
A l a n , m e 'gav din n ' e u s k e t m u i b a r a e n ti. N'eus ket mui bara? N e vern! E-kichen emañ stalioù, h a d i g o r int. D e o m p di n e u z e . Y a 'vat. P e l e c ' h e m a ñ m a a r c ' h a n t ? Sell, a r c ' h a n t a z o a m a ñ , w a r a n d a o l .
ar
ALAN: SUZANNA: ALAN:
SUZANNA: ALAN:
SUZANNA: ALAN:
SUZANNA:
ALAN:
SUZANNA: ALAN: SUZANNA:
ALAN: SUZANNA: ALAN:
SUZANNA: ALAN: SUZANNA: ALAN:
Brav eo an amzer, dre chañs. U r sac'h a zo ganin. Prest on. E r stalioù e c ' h e l l i m p p r e n a ñ laezh ivez, h a m a r t e z e t r a o ù all. E r stalioù e k a v o m p a t a v t r a o ù d a b r e n a ñ . N ' o u z o n k e t p e l e c ' h e m a ñ m a a l c ' h w e z . D a hini a z o ganit? Y a , g a n i n e m a ñ , e m godell. M a t e o 'ta, d e o m p d ' a r stalioù n e u z e . Alan, I don't think there's any more bread in house. There's no more bread? Never mind! The shops nearby, and they're open. Let's go there then. Fine. Where's my money? There's some money here, on the table.
are
The weather's fine, fortunately. I've got my bag. I'm ready. In the shops we'll be able to buy milk too, and perhaps other things. In the shops we always find things to buy. I don't know where my money is. Have you got yours? Yes, in my pocket. Fine, Let's go to the shops.
Vocabulary ne + verb + ket mui e-kichen arc'hant (north), argant (south), m. prest laezh, m. alc'hwez, m. em s
the
not any more
ne vern!
near, nearby money
ma/va amzer, m. dre chañs sac'h, m. e c'hellimp atav da hini godell, f.
ready milk key in my
s
no matter!, never mind! my weather; season fortunately bag w e l l be able always yours pocket
Language and grammar Availability and existence - some forms for 'there is', 'there are'
verb
If w e w a n t t o say ' t h e r e is/are', ' t h e r e i s n ' t / a r e n ' t ' , w e use (a) z o or ez eus a n d n'eus ket. T h e y d o n o t c h a n g e , b u t n o t e t h a t B r e t o n has t w o forms for t h e positive. U s e a zo w h e n w h a t t h e r e is c o m e s first, a n d ez eus if s o m e t h i n g else c o m e s first: Kalz laezh a zo er yenerez. T h e r e ' s lots of milk in t h e fridge. Er yenerez ez eus kalz laezh. In t h e fridge t h e r e ' s lots of milk. N ' e u s ket kalz laezh er yenerez. T h e r e isn't m u c h milk in t h e fridge. L
W h a t t h e r e isn't m a y b e o n its o w n o r p r e c e d e d by a , p r o v i d e d it c o m e s after t h e v e r b . T h u s : N ' e u s ket bara en ti or N'eus ket a vara e n ti. T h e r e isn't a n y b r e a d in t h e h o u s e . T h i n g s a r e s i m p l e r for ' t h e r e will b e ' , t h e r e w o n ' t b e ' o r ' t h e r e w a s ' , 'there wasn't', 'there were', 'there weren't' (note: a when what there will b e o r w a s / w e r e p r e c e d e s ; e o t h e r w i s e ; n o particle in t h e n e g a tive). Tud a vo/a oa en ti-krampouezh. T h e r e will b e / w e r e p e o p l e in t h e c r ê p e r i e . E n ti-kêr e v o / e oa tud. T h e r e will b e / w e r e p e o p l e in t h e t o w n hall. N e vo/oa ket bier (a vier) er bar. T h e r e w o n ' t b e / w a s n ' t a n y b e e r in t h e b a r .
Exercise 1 U s e t h e following w o r d s to e x p r e s s e x i s t e n c e a n d a b s e n c e , past ( i m p e r f e c t ) , p r e s e n t a n d future, e.g. H o l e n a z o er gegin - N'eus ket a holen er gegin ( e a c h could b e a q u e s t i o n ) ' T h e r e ' s s o m e salt in t h e k i t c h e n ' - T h e r e isn't a n y salt in t h e k i t c h e n ' (for t h e future
and imperfect r e p l a c e a zo a n d n'eus ket with a vo a n d ne v o ket (future) a n d a oa a n d ne oa ket ( i m p e r f e c t ) ) . holen, m. kontell, f. alumetez tiretenn, f. patatez
salt knife matches drawer potatoes
pebr fourchetez, f. loa, f. armel, f.
pepper fork spoon cupboard
Some present-tense forms of the irregular verbs mont 'to go' and ober 'to do' iMont a n d o b e r h a v e t h e radicals a a n d gra, which b e c o m e ya a n d ra w h e n p r e c e d e d b y t h e particle a: T e a ya t r e e n d a v a r n . Y o u g o i n t o t h e café. Ni a ra u n d r o i a d i g w a r a r m a e z . W e t a k e a little walk in t h e c o u n t r y s i d e .
Exercise 2 Insert t h e a p p r o p r i a t e f o r m of b e z a ñ in t h e following s e n t e n c e s : E.g. S u k r w a r a n d a o l gives S u k r a zo w a r a n d a o l T h e r e ' s some sugar on the table.' (a) (b) (c) (d) (e) (f) (g) (h) (i) 0)
Bara war an daol. G a n t da v a m m kalz a r c ' h a n t . Ne ket dour er werenn. Laezh e n tas. Kalz t a v a r n i o i i w a r ar b l a s e n n . O u z h taol daou baotr ha p e m p plac'h. E Spezed ul levrdi m a t - k a e r . W a r a r vag kalz t o u r i s t e d . O u z h p e n n tri c ' h a n t s t u d i e r b r e z h o n e g e Skol-Veur Roazhon. Ne k e t a win e n ti. ouzh taol plac'h. f.
at/to table girl (no lenition after articles with this word, but adjectives lenite as appropriate)
levrdi, m. bag, f. ouzhpenn tri c'hant
bookshop boat over three hundred
Exercise 3 I n s e r t t h e c o r r e c t f o r m of m o n t o r ober i n t o t h e following s e n t e n c e s : E.g. Ni a d'ar gêr gives N i a ya d'ar gêr ' W e go home.' (a) (b) (c) (d) (e) (f) (g) (h) (i) (j)
Emaon o. da Vrest. Petra a _ . Yannig er gegin? C'hwi a _ _ d a glask u r r a n n d i e k r e i z k ê r . Petra emaoc'h oc'h Piv a . ganin e kêr? Per a . e soñj c h o m e r gêr. G a n t piv e m a o u t o . d ' a r fest-noz? Piv a trouz er gegin? Kalz tud a da Vreizh e-pad an hañv. M a breur ha m a c'hoar a zo o da c'hoari c'hartou. ranndi, m. kreiz-ker, m. ober, gra e soñj chom e-pad hañv, m. c'hoari
apartment, flat town centre to decide to live, stay during summer to play
Dialogue 2 Suzanne
and Alan
in the
supermarket
SUZANNA: ALAN: SUZANNA: ALAN:
Alan, pelec'h emañ ma sac'h? E r garrigell e m a ñ , g a n t d a a r c ' h a n t . K a e d a g e r c ' h a t a r b a r a , m a r plij. Y a , m a t e o din. H a t e , k a e d a g e r c ' h a t al laezh, neuze^
SUZANNA:
P r e n e t h o n e u s d o u r , gwin, k r a m p o u e z h , silzig, viou, a r g e l a o u e n n , te h a kafe. Y a , d a ñ j e r u s e o a r stalioù. H a setu-ni a m a ñ , b r e m a ñ , o p r e n a ñ bara ha laezh!
ALAN:
SUZANNA: ALAN:
E - k i c h e n ez e u s u n ostaleri. M a t e v o d i m p a z e z a ñ u r p e n n a d war ar blasenn, n e k e t a ? Y a sur. B r a v e o an a m z e r . E n o e v o m i g n o n e d marteze.
SUZANNA:
M e 'gav din e m e u s t o u t .
ALAS: SUZANNA:
M a t eo neuze. D e o m p da baeañ. K e m e r a r garrigell h a g a r s a c ' h . M e a b l e d o g a n t a n arc'hant. A c ' h , r e a l a b o u r ! M a t e vo d i s k u i z h a ñ w a r a r b l a s e n n , g a n t a r g e l a o u e n n d a l e n n h a g u n t a s a d kafe d a e v a ñ . . . p e g e n t o c ' h g a n t u r w e r e n n a d bier.
ALAN:
SUZANNA: ALAN: SUZANNA: ALAN:
Alan, where's my bag? It's in the shopping trolley, with your money. GO for the bread, please. OK. And you, go and get the milk then.
SUZANNA:
We've bought water, wine, crêpes, sausages, eggs, the newspaper, tea, and coffee. Yes, shops are dangerous. Here we are buying bread and milk! There's a bar nearby. It'll be good to sit a while in the square, won't it? Yes indeed. The weather's fine. Perhaps there'll be friends there. / think I've got everything. Fine. Let's go to pay. Take the trolley and the bag. I'll deal with the money. Ah, too much work! It'll be good to rest in the square, with the newspaper and a cup of coffee, or rather a glass of beer.
ALAN: SUZANNA: ALAN: SUZANNA: ALAN: SUZANNA: ALAN:
Vocabulary dija pae/añ silzig kelaouenn. f. dañjerus pennad, m. tout
already (comes last in a phrase) to pay (for) sausages newspaper dangerous moment everything
a-raok karrigell, f. vi, m. te, m. azez/añ kemer
their before shopping trolley egg tea to sit down, be seated/sitting to take
pled/iñ, + gant labour, m. pe cno L
to deal with, re a + look after lenition work diskuizh/añ or kentoc'h there (in that place; not visible)
too much, too many to rest rather
Possession - possessive adjectives pronouns
and
A s k ' w h o s e ' s o m e t h i n g is with D a biv e o . . . ? E c h o t h e q u e s t i o n in y o u r a n s w e r : D a biv e o al levr-mañ? W h o s e is this b o o k ? Din eo. Mine. D a biv e o ar c'haier-se? W h o s e is t h a t exercise b o o k ? D a Bêr e o . P e r ' s . H e r e a r e t h e c o n j u g a t e d o r p e r s o n a l forms of da: din(-me) dit(-te) dezhañ (e-unan) dezhi (hec'h-unan)
to to to to
me you him her
dimp/deomp(-ni) deoc'h(-c'hwi) dezho/dezhe (o-unan)
to us to you to t h e m
B y a d d i n g t h e c o m p o n e n t s in b r a c k e t s w e o b t a i n a m o r e a u t h e n t i c , emphatic, response. T h e possessive adjectives a r e as follows ( a n d a r e e x p l a i n e d in the next section): s
s
ma/va da e he(c'h) L
L
s
my y o u r (= te) his, its ( i t s ' for m.) h e r , its ('its' for f.)
hon/hor/hol ho(c'h) o s
p
p
o u r (hor + k- > hor + c'h-) y o u r (= c'hwi) their
H e c ' h , s o m e t i m e s , a n d hoc'h a r e u s e d b e f o r e w o r d s b e g i n n i n g in vowels a n d h-. In B r o - D r e g e r ' o u r ' is hon; e l s e w h e r e it varies like t h e articles; after hor k- b e c o m e s c'h-. P o s s e s s i o n m a y b e e m p h a s i z e d b y a d d i n g t h e p e r s o n a l p r o n o u n s o n to t h e n o u n , e.g. m a zad-me ' m y f a t h e r ' . T h e possessive p r o n o u n s , i.e. ' m i n e ' , etc., a r e f o r m e d by a d d i n g hini (sing.) a n d re (pi.), e.g., da hini ' y o u r s ' (sing.), h o n hini ' o u r s ' (sing.), h o re ' y o u r s ' (pi.).
E m a o n o vont da weladenniñ va bugale. F m g o i n g t o visit m y c h i l d r e n . E dad a ra un droiadig er vourc'h. His f a t h e r t a k e s a little walk in t h e village c e n t r e . Hec'h eontr a zeu d'an iliz. H e r uncle c o m e s t o t h e c h u r c h . Hor c'helenner a lenn al levr. Our teacher reads the book. H o kwin a z o mat-kaer. Y o u r w i n e is very g o o d . O fark a zo d'am zad. T h e i r field b e l o n g s to m y father.
Consonantal mutations: spirantization
strengthening
and
Possession brings us t o t h e r e m a i n i n g m u t a t i o n s , spirantization and projection - thus the superscripts ' S ' and P \ Spirantization transforms p, t, a n d k, i n t o f, z, c'h respectively. It o c c u r s after t h e p o s s e s sive adjectives ma/va ' m y ' (including its p r e p o s i t i o n a l forms e m 'in my' a n d d'am ' t o m y ' ) , he ' h e r ' , a n d o ' t h e i r ' , a n d after t h e n u m e r a l s tri/teir ' t h r e e ' , pevar/peder 'four', a n d nav ' n i n e ' ( t h e n u m e r a l s a r e very often followed by lenition i n s t e a d ) : k
park ma fark
e m fark
he fark
o fark
tri/pevar/nav fark
d'am zad
he zad
o zad
tri/pevar/nav zad
tad ma zad
kazh ma c'hazh d'am c'hazh he c'hazh o c'hazh tri/pevar/nav c'hazh Provection c h a n g e s b, d, a n d g ( i n c l u d i n g gw) t o p, t, k (kw). If w e set aside t h e p r o v e c t i o n of d in t h e m i x e d m u t a t i o n , this o c c u r s : (a) A f t e r ho(c'h) ' y o u r ' : bag ger dlead gwerenn
boat word duty glass
ho ho ho ho
pag ker tlead kwerenn
your your your your
boat word duty glass
( b ) A f t e r t h e p r e p o s i t i o n a l forms of da ' y o u r ' , n a m e l y ez i n y o u r ' a n d d'az ' t o your*: bag ger dlead gwerenn
boat word duty glass
ez pag d'az ker ez tlead d'az kwerenn
in to in to
your your your your
boat word duty glass
Exercise 4 H e r e a r e t h e w o r d s for a few m e m b e r s of t h e family. Practise using t h e possessive adjectives with t h e m - you might p r e c e d e t h e m with setu ' h e r e is': E.g. Setu ma zad. H e r e ' s m y father. Setu e v a m m . H e r e ' s his m o t h e r . m a m m - g o z h , f. tad-kozh, m . m a m m . f. tad, m. gwreg, f. gwaz, m. m o e r e b , f. eontr, m . pried, m./f. merc'h, f. mab. m keniterv, f. kenderv, m . nizez, f. niz, m. bugel. m. c'hoar, f. breur, m. merc'h-vihan, f. mab-bihan, m. bugel-bihan. m.
grandmother grandfather mother father wife husband aunt uncle wife (f.). husband (m. daughter son cousin cousin niece nephew child sister brother granddaughter grandson grandchild
T h i s g r o u p of w o r d s gives n o real surprises. W e can e v e n a d d -kaer for i n - l a w ' a n d -kuñv for 'great-': mamm-gaer, -où-kaer ' m o t h e r in-law': tad-kuñv, -où-kuñv ' g r e a t - g r a n d f a t h e r ' .
P e r h a p s t h e b e s t w o r d s for 'family* a r e familh a n d tiegezh. Tud is ' m o t h e r a n d f a t h e r ' ; kerent m e a n s ' r e l a t i v e s ' . N o t e t o o dimezet ' m a r r i e d ' (use t h e prefix di- for dizimezet ' d i v o r c e d ' ) , mignon, m. and mignonez, f. ' b o y - f r i e n d ' , 'girl-friend'; ' p a r t n e r ' , a n d paotr yaouank, plac'h yaouank ' b a c h e l o r ' , ' s p i n s t e r ' . A ' b a b y ' is babig, m.
The present-tense 'to have'
forms of the verb kaout
Kaout is u n i q u e in t h a t t h e e x p r e s s e d subject a n d t h e f o r m of t h e verb a g r e e , i.e. a t h i r d - p e r s o n p l u r a l subject g o e s with a t h i r d person p l u r a l v e r b form. T h e p r e s e n t - t e n s e forms t o r e t a i n a r e as follows - n o t e t h e r e a r e m a s c u l i n e a n d f e m i n i n e forms in t h e t h i r d person singular, t h a t t h e c o n t r a c t e d f o r m s a r e v e r y c o m m o n , a n d that special forms of t h e first- a n d s e c o n d - p e r s o n s singular m a y b e seen: full S/DO + (positive) 1 pers. sing. 2 pers. sing. 3 pers. sing. m. 3 pers. sing. f. 1 pers. pi. 2 pers. pi. 3 pers. pi.
am eus ac'h eus, az peus en deus he deus
contracted otherwise e m eus ec'h eus, ez peus
h o n eus hoc'h eus, h o peus o deus
H e r e a r e a few e x a m p l e s : Ur c'hi ac'h e u s , Janig? D o you have a dog, Janig? N ' e m eus ket, n'em eus ki ebet. N o , I h a v e n ' t got a d o g . Sec'hed hoc'h eus? A r e y o u thirsty? Ya, sec'hed ruz h o n eus, ha n a o n du ivez! Y e s , w e ' r e very thirsty, a n d very h u n g r y t o o .
'm eus 'teus, 'peus, ('z) feus 'n eus 'n eus 'peus
A m z e r 'teus da evañ ur banne ganin? D o y o u h a v e t i m e t o h a v e a d r i n k with m e ? N ' h e deus ket e z h o m m da labourat. She doesn't need to work. Kaout h e l p s c r e a t e s o m e v e r y useful v e r b s : kaout sec'hed ' t o b e thirsty', kaout naon ' t o b e h u n g r y ' , kaout e z h o m m d a ' t o n e e d t o ' , kaout c'hoant d a ' t o w a n t t o ' . L
L
Exercise 5 I n s e r t t h e r e q u e s t e d form of t h e v e r b kaout i n t o t h e following sentences: E.g. D o u r (she h a s ) da evañ gives D o u r he deus da evañ. 'She has water to drink.' (a) (b) (c) (d) (e) (f) (g) (h) (i) (j)
U n t a m m kig (she has) d a z e b r i ñ . U r b u s ( y o u h a v e , sing.) d a v o n t d a L e s n e v e n . U r b a n n e gwin ( t h e y h a v e ) d a e v a ñ . Ni ( w e h a v e ) a v a l o ù e r gegin. U r g e n t e l (I h a v e ) d a zeskiñ. Hiziv (I d o n ' t h a v e ) kalz l a b o u r . A r c ' h o a z h ( t h e y d o n ' t h a v e ) kalz t r a o ù d ' o b e r . U n ti b r a v (you h a v e , pi.). S e c ' h e d ( h e h a s ) . ( ' H e is t h i r s t y / ) N a o n (I d o n ' t h a v e ) . ( ' I ' m n o t h u n g r y . ' )
The prepositions possession E S
gant 'with', da 'to' and L
T h e p r e p o s i t i o n s gant ' w i t h ' a n d d a ' t o ' also c o n v e y "to h a v e ' . Gant m i g h t h a v e a ' n o w , o n m e ' sense a n d da m i g h t e m p h a s i z e ' M Y p r o p e r t y ' . T a k e bezañ a n d t h e p r e p o s i t i o n s plus t h e p o s s e s s o r c o n c e r n e d (gant d o e s n o t c a u s e m u t a t i o n ) . T h e ' c o n j u g a t e d ' forms of gant a r e : ganin gamt gantañ ganti
with with with with
me you him her
ganhnp, g a n e o m p ganeoc'h ganto, gante
with us with y o u with t h e m
H e r e a r e a few e x a m p l e s : Ur c'hi a zo ganin en ti. Terzhienn a zo ganti. A r grip a z o gantañ. D i n e o ar c'haier-se.
I h a v e a d o g in t h e h o u s e . She has a temperature. H e h a s flu. T h a t exercise b o o k is m i n e .
Exercise 6 Insert t h e a p p r o p r i a t e forms of t h e v e r b kaout: E.g. A n dud ur vag gives A n dud o deus ur vag T h e people have a boat.' (a) (b) (c) (d) (e) (f) (g) (h)
M a zad tri c'hi. Janig u r sae ruz. U e levr Yannig. Choant da vont da G e m p e r . (Me) Ma mignoned e z h o m m dour. (Int) C'hwi ur m a b . Piv levr m a g w r e g ? ( C o n s i d e r piv to b e m . ) Spi e t e u i o Y a n n i g e n - d r o a b r e d . (e.g. T h o p e Y a n n i g will c o m e s o o n . ' )
A last word on The girl's hat
possession:
H o w d o w e say ' o f in a possessive s e n s e ? W e focus o n t h r e e constructions: (1) ' t h e girl's h a t ' , i.e. ' t h e h a t of t h e girl': (2) ' a girl's hat' (i.e. *a h a t of a girl'), a n d (3) a b r o t h e r of t h e b o y ' ( « ' o n e of the b o y ' s b r o t h e r s ' ) . T h e s e a r e d e a l t with in t h r e e different ways: fc
(1) Switch ' t h e girl's h a t ' r o u n d i n t o ' t h e h a t of t h e girl' a n d remove t h e first ' t h e ' a n d t h e p r e p o s i t i o n ' o f . T h i s c o n s t r u c t i o n is characterized b y b o t h p o s s e s s e d a n d p o s s e s s o r b e i n g definite, so it covers ' N o l w e n n ' s h a f t o o . If ' h a t ' is tog a n d ' t h e girl' is ar verc'h, the girl's h a f will b e tog ar verc'h. A n d ' N o l w e n n ' s h a t ' will b e t o g Nolwenn. N o t e t h a t a n y p o s s e s s o r b e g i n n i n g with a c o n s o n a n t a n d c o m p l e m e n t i n g a f e m i n i n e singular n o u n o r a m a s c u l i n e h u m a n plural n o u n m a y b e subject t o lenition, as if it was an adjective. S o levr ar paotr ' t h e b o y ' s b o o k ' , istor Breizh ' t h e history of B r i t t a n y ' , sae Vari ' M a r i ' s d r e s s ' . k
(2) H e r e it's as if 'girl's' is a n adjective, as in ' t h e W o r l d C u p ' ; B r e t o n will likewise t e n d t o tack t h e n o u n o n , e.g. un tog merc'h. U s i n g n o u n s as adjectives is very c o m m o n in B r e t o n . (3) H e r e t h e c o m p l e m e n t , t h e p o s s e s s o r , is definite, b u t t h e p o s s e s s e d is indefinite, a n d ' o f is c o n v e y e d using a p r e p o s i t i o n , typically da for a n i m a t e s a n d e u s for i n a n i m a t e s : ur m a b da Y a n n a d a u g h t e r of Y a n n ( ' s ) ' , ul levr e u s al levraoueg ' a b o o k f r o m t h e library', daou brenestr eus an ti ' t w o w i n d o w s of t h e h o u s e ' - all t h e s e h a v e a s e n s e of selection. k
Exercise 7 J o i n t h e w o r d s from t h e following t w o g r o u p s a c c o r d i n g t o t h e first possessive c o n s t r u c t i o n : k
E.g. karr m a zad m y f a t h e r ' s c a r ' tog, levr, k a z h , istor, klañvdi, stal, k a m b r , k a r r , k e l e n n e r , k a z e t e n n Nolwenn, ma zad, e vamm, hon bugale, Roazhon, Kemper, Erwan, Divi, a r p a o t r
Dialogue 3 Suzanna
and Alan
SUZANNA:
are still in the bar
N ' e o ket mat ar bier?
ALAN:
G e o , mat eo. H a g ar c'hafe?
SUZANNA:
ALAN: SUZANNA:
M a t e o . T r a o ù a z o d a o b e r e r gêr! T e a s k o a z e l l o , neketa? Eveljust, m e t m a t o m p a m a ñ e n ostaleri. S u r e o , m e ivez a blij din b e z a ñ a m a ñ . N'ec'h eus ket arc'hant? Nann, n ' e m eus ket. C'hoant ac'h eus da vont d'ar sinema? Petra a zo er sinema? Sell e r g e l a o u e n n .
ALAN:
Ya
SUZANNA: ALAN: SUZANNA:
Isn't the beer good? Yes, it's fine. And the coffee? It's fine. There are things to do at home. won't you?
ALAN: SUZANNA: ALAN: SUZANNA:
'vat.
You'll
help,
ALAN: SUZANNA: ALAN: SUZANNA: ALAN: SUZANNA:
Of course, but we're fine here in the bar. That's certain, I like being here. Don't you have any money? NO. DO you want to go to the cinema? What's on at the cinema? Look in the paper.
ALAN:
OK.
Vocabulary (g)eo skoazello evel just sinema, m. kelaouenn, f.
a form used to contradict a negative question; also deo will help (skoazell/añ 'help') of course cinema newspaper
The basics of yes/no questions
ES
We m a y ask a q u e s t i o n b y c h a n g i n g t h e i n t o n a t i o n . W e m a y also place t h e i n t e r r o g a t i v e particle ha at t h e v e r y b e g i n n i n g of t h e q u e s tion. T h e r e is also t h e f o r m daoust ha (use this o n e with a n e g a t i v e question): D o n t a reoc'h/reot d'ar fest-noz? A r e y o u c o m i n g t o t h e fest-noz? ( w e u s e t h e future in t h e s e examples) Glav a vo? Is it g o i n g t o r a i n ? Ha dont a reoc'h/reot d'ar fest-noz? A r e y o u c o m i n g t o t h e fest-noz? H a glav a vo? Is it g o i n g t o r a i n ? D a o u s t ha ne v o ket glav? W o n ' t it r a i n ? Note: dont a reot/reoc'h 'you'll c o m e ' is t r e a t e d in U n i t 5. T h i s is the very i m p o r t a n t ober c o n j u g a t i o n .
N e e d l e s s to say, it is i m p o r t a n t t o k n o w h o w t o r e s p o n d t o q u e s tions. T h e basic p a t t e r n is: Question
Response
positive
positive
=
positive
negative
=
negative
positive
=
negative
negative
=
ya ( t h e q u e s t i o n m a y b e e c h o e d as a statement) n e g a t e t h e v e r b ( o r auxiliary) of t h e question (g)eo (the question may be echoed as a s t a t e m e n t ) nann ( t h e q u e s t i o n m a y b e e c h o e d as a s t a t e m e n t )
H e r e a r e a few m o r e e x a m p l e s : Question
Response
Brav e o an amzer? Is t h e w e a t h e r fine?
Y a ( , brav e o ) . Y e s ( , it is).
O lenn e m a o c ' h ? A r e you reading?
N ' e m a o n ket. No(, I'm not).
N'ec'h eus ket cTioant da zont ganin? D o n ' t y o u w a n t t o c o m e with m e ?
G e o ( , c ' h o a n t ' m eus). Yes(, I do).
N ' e u s ket avel hiziv? Isn't it w i n d y t o d a y ?
G e o ( , avel a z o ) . Y e s ( , it is).
N'ouzit ket pelec'h emaint? D o n ' t you know where they are?
N a n n ( , n'ouzon ket). No(, I don't [know]).
Y a a n d nann can b e u s e d o n t h e i r o w n , b u t it is m o r e a u t h e n t i c t o u s e t h e m t o g e t h e r with t h e r e p e a t e d p h r a s e . B r e t o n s , by t h e way, will m o s t often ask y e s / n o q u e s t i o n s in t h e n e g a t i v e .
Reading Why are we at home today?
CD
M a z a d , m a m a m m , m a c ' h o a r i g h a m e a z o e r g ê r hiziv. P e r a k e m a o m p - n i holl e r g ê r e t a ? P e o g w i r o m p k l a ñ v . A r grip a z o g a n i m p
sivvazh. G a n t - s e n ' e m a o n k e t e r skolaj, h a m a c ' h o a r n e ya k e t d ' a r skol-vamm. E r m a r e - m a ñ e m a ñ m a m a m m w a r h e gwele; t e r z h i e n n he d e u s . M a z a d a r o d e z h i kalz d o u r d a e v a ñ . E ñ a z o k l a ñ v ivez, met n ' e o k e t k e n k l a ñ v h a g a r r e all. H o r c ' h a z h n e g o m p r e n k e t perak e m a o m p holl e r g ê r ! Spi h o n e u s e v i m p y a c ' h a - b e n n warc'hoazh.
Vocabulary grip, m .
flu
skolaj, m .
s c h o o l , college
er mare-man dour, m . vimp
at the m o m e n t water w e will b e
gant-se skol-vamm, f. gwele, m.
b e c a u s e of t h a t nursery school b e d (usually w i t h 4
war o n ' w h e n ill)
siwazh
alas
Exercise 8 M a k e u p a n s w e r s t o t h e following q u e s t i o n s : E.g. O labourat el liorzh e vinl ( n e g a t i v e ) gives N e vint ket T h e y ' l l b e w o r k i n g in t h e g a r d e n ' - ' N o , t h e y w o n ' t . (a) (b) (c) (d) (e) (f) (g) (h) (i) (j)
O v o n t d a G a s t e l l - P a o l e viot w a r c ' h o a z h ? N e vi k e t g a n t d a v a m m hiziv? N ' e o ket prest h o labour? Ne vimp ket e Roazhon? C ' h w i a blij d e o c ' h c h o m e B r e i z h ? N ' e o ket bras Yannig? N ' e u s k e t b a r a e n ti? O l e n n levr Y a n n i g e m a o c ' h ? Gant ar studierien e studiomp brezhoneg? C ' h w i a wel a r m o r ?
(negative) (positive) (negative) (positive) (positive) (negative) (negative) (negative) (positive) (positive)
Some useful things to know w h e n driving around Brittany B r e t o n r o a d s c a n b e small a n d e m p t y (n'int ket stanket ' t h e y a r e n ' t b l o c k e d ' ) - it's g o o d t o h a v e a m a p (ur gartenn-hent), b u t also fun t o discover things by g e t t i n g lost (koll e hent ' t o lose his (vary it) w a y ' ) - t h e r e a r e lots of c h a p e l s (chapel, m./f., -ioù) a n d calvaries (kalvar, m., -ioù). O n m i n o r r o a d s lots of signs will i n d i c a t e
p l a c e n a m e s in ker-; t h e s e a r e m o s t often farms. M a n y signs a r e n o w in b o t h B r e t o n a n d F r e n c h - in a very few p l a c e s only in B r e t o n . Bleniañ. blegn is ' t o d r i v e ' a n d stard/an ' t o b r a k e ' . ' T o h i t c h - h i k e ' is c'hoari biz-meud (biz-meud, m . ' t h u m b ' ) . If w e pick s o m e o n e u p (samm añ) w e say Pignit er c'harr! ' C l i m b i n t o t h e car!' o r D e u i t e-barzh! ' C o m e in!' - if y o u n e e d t o tell s o m e o n e t o get o u t , say Diskennit! A n d fasten y o u r s e a t - b e l t (prenn/añ h o kouriz). D o n ' t d r i n k - t h e police (ar polis o r an archerien) m a y ask y o u t o 'play t h e b i n i o u ' (c'hwezh/an er biniou ' t o b l o w i n t o t h e b i n i o u ' ) . Filling u p at t h e p e t r o l s t a t i o n m a y well b e d o n e w i t h o u t m u c h c o m m u n i c a t i o n , b u t p e t r o l is esañs. m., a p e t r o l s t a t i o n is servijlec'h, m., a n d we c a n 'fill h e r u p ' by using karg/an o r ober e garg, lit. ' t o l o a d ' . A n d if y o u r car h a s b r o k e n d o w n , it's sac'het.
© Jean-Michel Prima
5 E kêr e vezomp alies We're often in t o w n
In this unit you will learn:
• how to talk about habitual actions • how to talk about future plans and events • about the auxiliary ober 'to do', infinitives, and the periphrastic • • • • • • •
conjugation about verbal particles and the synthetic conjugation about the verb gouzout 'to know' about singulatives, collectives, duals, and mass nouns something about subordination a little about word order about life in town: what people do, the school, paying a compliment Brittany and the sea - and something about food
Dialogue 1 What's your
job?
KATELL:
Petra e o micher an den-se aze?
KRISTEN:
Paotr-al-lizhiri eo!
KATELL: KRISTEN:
A h , m a t ! K a s a r a lizhiri n e u z e ! Y a , k a s a r a lizhiri a b e p s e u r t d ' a n d u d : lizhiri k a r a n t e z , lizhiri a n t a i l h o ù , h a g all. H a g honnezh, petra eo he micher da honnezh? O p o u r m e n e m a ñ b r e m a ñ , m e t kigerez eo. Sell 'ta, g w e r z h a ñ kig a r a a r v a o u e z - s e ! H a g ar paotr yaouank pelloc'h amañ. Gwelet e m eus e benn c'hoazh . . .
KATELL: KRISTEN: KATELL: KRISTEN:
KATELL:
H e m a ñ zo k a n e r . K a n a ñ a ra b r a v - t r e h e r v e z ar r e y a o u a n k all!
KATELL:
What's
KRISTEN:
He's
KATELL: KRISTEN:
Ah, right! So he brings letters! Yes, he brings all sorts of letters to people: love letters, tax letters, etc. And that woman there, what's her job? NOW she's taking a walk, but she's a butcher. Imagine, that woman sells meat! And the young lad further along here. I've seen him too . . . He's a singer. He sings really well according to other young folk!
KATELL: KRISTEN: KATELL: KRISTEN: KATELL:
a
the job of that
man?
postman!
Vocabulary paotr-al-lizhiri, m. postman of every sort a bep seurt tailhoù, pi. taxes pourmen to take a walk kig, m. meat pelloc'h further kan/añ to sing ar re the people
lizlier, m. karantez, f. hag all (h.a.) kigerez, f. maouez, f. kaner, m. hervez all
letter love etc. butcher woman singer according to other
Language and grammar The habitual
forms of bezañ 'to be'
T h e s e forms a r e t h e r e g u l a r p r e s e n t a n d i m p e r f e c t t e n s e s of bezañ a n d a r e u s e d in h a b i t u a l c o n t e x t s , essentially with a n a d v e r b such as ' a l w a y s ' , ' e v e r y d a y ' , ' e v e r y X \ ' s o m e t i m e s ' , ' o f t e n ' , respectively, atav, b e m d e z , b e p X, a-wechoù ( o r a-wezhioù), alies ( t h e a d v e r b m a y b e u n d e r s t o o d ) , a n d after a c o n j u n c t i o n such as p a ' w h e n ( e v e r ) ' ( t h e ' n o r m a l ' p r e s e n t of bezañ with pa m a y m e a n ' s i n c e ' , ' a s ' , ' b e c a u s e ' ) . T h e i m p e r s o n a l c o n j u g a t i o n h a s a vez a n d a veze. H e r e a r e t h e s y n t h e t i c forms - a g o o d i n t r o d u c t i o n t o t h e m : L
verb IPS 2PS 3PS 1PP 2PP 3PP nonpers.
bez/añ
present
ending
imperfect
ending
vezan vezez vez vezomp vezit vezont vezer
-an -ez
vezen vezes veze vezemp vezec'h vezent vezed
-en -es -e -emp -ec'h -ent -ed
-- o m p -it -ont -er
The forms a r e given m u t a t e d since t h e y a r e a l m o s t always p r e c e d e d by a o r e (or by a n e g a t i v e p a r t i c l e , e.g. n e ) . H e r e a r e a few e x a m ples: L
M
L
Alies e vezent er gourmarc'had. T h e y w e r e often in t h e s u p e r m a r k e t . A - w e z h i o ù e vezan er ger hag e tebran krampouezh mamm-gozh. S o m e t i m e s I ' m at h o m e a n d I e a t g r a n d m a ' s c r ê p e s . Pa vez yogourt er yenerez e vezan laouen. W h e n t h e r e ' s y o g u r t in t h e fridge I ' m h a p p y . but: Bremañ pa'z o m p skuizh ez aimp da gousket. Since (lit. n o w b e c a u s e ) w e ' r e tired, we'll g o t o b e d .
Exercise 1 A d a p t t h e following s e n t e n c e s so as t o justify u s e of a h a b i t u a l f o r m of b e z a ñ : E.g. Tud a zo e n ti ' T h e r e a r e p e o p l e in t h e h o u s e ' gives Tud a vez a t a v e n ti w h e n w e a d d a t a v ' a l w a y s ' . (a) (b) (c) (d) (e) (f) (g) (h) (i) (j)
B a r a a z o d a b r e n a ñ hiziv. Hiziv e m a o n o c ' h o r t o z m a b r e u r . Labour a oa da ober dec'h. P e t r a a zo w a r an d a o l ? O c ' h o b e r t r o u z e oa-hi e r gegin. Hiziv e m a o n e r gêr. E r stal-gazetennoù e oac'h o lenn. W a r ar b l a s e n n ez e u s tri c'hi. N ' e u s ket a arc'hant ganin. A r voest a zo d a serriñ.
(k) E m m a l i z e n n e m a o n o klask u r g r a v a t e n n . (1) N ' e o k e t gvvall blijet hiziv. boest, f. kravatenn, f.
box tie
malizenn, f. gwall blijet
The future (and
suitcase very p l e a s e d
more)
R e m e m b e r t h a t t h e radical o n its o w n p r o v i d e s forms for t h e i m p e r s o n a l c o n j u g a t i o n of t h e p r e s e n t t e n s e ! W e a d d o n e e n d i n g t o it to f o r m t h e future t e n s e , t h e i m p e r f e c t t e n s e , t h e past definite t e n s e , a n d t h e t w o c o n d i t i o n a l s . T a k i n g lenn ' t o r e a d ' , w e h a v e : present
future
imperfect
past definite
conditional I
conditional II
lenn
-o lenno
-e lenne
-as lennas
-fe lennfe
-je lennje
T h a t is all w e n e e d p r o v i d e d t h e v e r b is positive a n d t h e subject is e x p r e s s e d , o r p r o v i d e d t h e v e r b is n e g a t i v e a n d t h e subject is e x p r e s s e d a n d follows t h e v e r b . T h e r e is also a c o n j u g a t i o n with p e r s o n a l e n d i n g s ; t h e six forms just given a r e identical t o t h e third p e r s o n s i n g u l a r forms of t h a t c o n j u g a t i o n . L e t ' s n o w m e e t t h e future, t a k i n g bezañ ' t o b e ' , r e g u l a r lenn ' t o r e a d ' , a n d i r r e g u l a r m o n t ' t o g o ' : lenniñ
mont
IPS 2PS 3PS
vin vi vo
bezañ
lennin lenni lenno
in -in i -i aio, ay, y e l o -o
1PP 2PP 3PP
vimp viot, voc'h vint
aimp lennimp lennot, lennoc'h eot, eoc'h lennint aint
-imp -ot, -oc'h -int
nonpers.
vior
lennor
-or
endings
eor
T h e t h r e e t h i r d - p e r s o n singular f o r m s of m o n t a r e g e n e r a l l y p r e c e d e d by t h e particles ez, ez, a n d a respectively. T h e f o r m s of bezañ a r e given with v- b e c a u s e t h e y m o s t often o c c u r m u t a t e d by p r e c e d i n g a or e ( o r by a n e g a t i v e p a r t i c l e , e.g. n e ) . B u t b- d o e s occur, e.g. in a positive a n s w e r : L
M
L
A - b e n n arc'hoazh e vimp e D o u a r n e n e z . B r e m a ñ avat e m a o m p e n ostaleri. T o m o r r o w we'll b e in D o u a r n e n e z . B u t n o w w e ' r e in t h e b a r . Petra a y e l o ganeoc'h? What'll you have? Lakait din ur banne bier. Er gêr e viot diwezhatoc'h? G i v e m e a b e e r . Will y o u b e at h o m e l a t e r ? Ya, bin. Koan a zebrimp da seizh eur. Y e s , I will. W e ' l l e a t d i n n e r at s e v e n .
Exercise 2 R e p l a c e t h e v e r b forms by t h e future: E.g. D'ar gêr ez a Soazig b e c o m e s D'ar gêr ez ay Soazig 'Soazig will g o h o m e . ' (a) (b) (c) (d) (e) (f) (g) (h) (i)
Krampouezh a zebromp bemdez. Kemener eo Herve. E n o t e l e m a i n t dija. Plijus e o a r v a k a ñ s o ù . (vakañsoù, pi. ' h o l i d a y s ' ) M e a ya d a B a r i z . Y a n n i g a z e b r kig. W a r a r g a d o r e welit al levr. N ' e m e u s ket a m z e r da s e l a o u . T u d a zo amañ.
The ober or periphrastic
conjugation
For this w e n e e d t h e s y n t h e t i c f o r m s of ober ' t o d o ' - h e r e t h e y a r e in the p r e s e n t , future, a n d imperfect: singular
1
2
3
present future imperfect
ran rin raen
rez ri raes
ra raio/ray rae
plural
1
2
3
nonpers.
present future imperfect
reomp raimp raemp
rit reot/reoc'h raec'h
reont raint raent
reer reor raed
T h i s is t h e v e r b a l n o u n followed by t h e c o n j u g a t e d f o r m of t h e v e r b ober ( t h i r d - p e r s o n singular if a t h i r d p e r s o n p l u r a l subject is e x p r e s s e d ) . T h e v e r b a l n o u n a n d ober a r e l i n k e d by t h e v e r b a l particle a . S o ober c o n v e y s t h e p e r s o n a n d t i m e : Labourat a ra ' h e / s h e w o r k s ' . N o t e t h a t this c o r r e s p o n d s to a ' g e n e r a l ' s t a t e m e n t . If w e w a n t t o specify a m o m e n t , t h e n w e say email o labourat o r o labourat e m a ñ ' h e / s h e ' s w o r k i n g ' . H e r e ' s a t a b l e of s o m e of t h e forms, using labourat: L
present
future
IPS 2PS 3PS
labourat a ran labourat a rez labourat a ra
1PP
labourat a r e o m p
labourat labourat labourat ray labourat
2PP
labourat a rit
3PP nonpers.
labourat a reont labourat a reer
imperfect a rin a ri a raio/
labourat a raen labourat a raes labourat a rae
a raimp
labourat raemp labourat raec'h labourat labourat
labourat a reot/ reoc'h labourat a raint labourat a reor
a a a raent a raed
Of t h e t h r e e n o n - p e r s o n a l forms given a b o v e , only t h e p r e s e n t is still in e v e r y d a y u s e . T o h e l p get t h e h a n g of t h e s u b t l e t i e s , c o m p a r e : O kousket e oant. T h e y w e r e s l e e p i n g / a s l e e p , (at t h e t i m e y o u ' r e describing!) O kousket e vezent. T h e y w e r e (always/often) s l e e p i n g / a s l e e p . Kousket a raent. T h e y w o u l d s l e e p , etc. (lazy or j u s t n o p r o b l e m sleeping!)
Exercise 3 T r a n s f o r m t h e following s e n t e n c e s using t h e ober c o n j u g a t i o n : E.g. Yannig a lenn ul levr b e c o m e s Lenn a ra Yannig ul levr Yannig reads a book. ( a ) D a w e l e t o z u d ez e o n t . ( T h e y g o t o s e e t h e i r p a r e n t s . ) (b) G o u d e a r skol e r a n m a l a b o u r - s k o l . ( A f t e r school I d o m y homework.)
(c) M e a ya d ' a r s i n e m a g a n t N o r a . (I g o t o t h e c i n e m a with Nora.) (d) E r gegin e t e b r a n b a r a g a n t kaotigell. ( I n t h e k i t c h e n I e a t bread and jam.) (e) M a c ' h e n t e l v r e z h o n e g a zeskin. (I'll l e a r n m y B r e t o n lesson.) (f) T a d i g a s e l a o u a r m a t c h e r r a d i o . ( D a d listens t o t h e m a t c h o n the radio.) (g) E r skinwel e c ' h o a r i o n t m e l l - d r o a d . ( O n T V t h e y play football.) (h) M i n t i n m a t e savin a r c ' h o a z h . (I'll get u p early t o m o r r o w morning.) (i) D i s u l ez in d a b o u r m e n . ( O n S u n d a y I'll g o for a walk.) (j) H i a w e r z h k a z e t e n n o ù b e m d e z . ( S h e sells n e w s p a p e r s e v e r y day.) labour-skol, m. kaotigell, f. skinwel. m. mell-droad, f. mintin mat first
homework jam television (or tele) football thing in the morning
Dialogue 2 Schools,
pupils
NOLWENN: ERWAN: NOLWENN: ERWAN: NOLWENN: ERWAN: NOLWENN: ERWAN:
and
teachers
Kalz p a o t r e d z o e r s k o l - m a ñ ? N ' e u s k e t , m e r c ' h e d zo k e n t o c ' h . M e t k e l e n n e r i e n niverus zo asambles gant kelennerezed. P e t r a a vez l a v a r e t d i w a r - b e n n a r s k o l - m a ñ g a n t a n dud? U r skol vat e o h e r v e z a n d u d g a n t k e l e n n e r i e n vat h a kelennerezed ampart. K a l z s k o l i o ù all z o e r g ê r - m a ñ ? Y a , s k o l i o ù evit a r r e vras h a s k o l i o ù all evit a r r e vihan. Met petra a welan pelloc'h er porzh? P e l l o c ' h , d u - h o n t ? G w e z tilh a welit d u - h o n t . K a l z gwez tilh a vez k a v e t e r p o r z h i o ù skol. M e t k o z h int b r e m a ñ hag a-wezhioù ne weler mui n e m e t ur p a o u r k a e z h g w e z e n n dilh e-kreiz ar p o r z h . M e t p o e n t e o d i m p d o n t e n - d r o r a k k o u m o u l d u zo o t o n t . G l a v a vo emberr.
NOLWENN: ERWAN: NOLWENN: ERWAN:
NOLWENN: ERWAN:
NOLWENN: ERWAN:
Are there lots of boys in this school? No, there are girls. But there are many men teachers as well as women teachers. What do people say about this school? According to people it's a good school with good men teachers and skilled women teachers. Are there many other schools in this town? Yes, there are schools for older children and schools for younger children. But what do I see further off in the playground? Further off, over there? You can see lime trees over there. Lots of lime trees are to be found in school playgrounds. But they're old now and sometimes one only sees a poor lime tree in the middle of the playground. But it's time for us to go back because there are black clouds on their way. There'll be rain soon.
Vocabulary skol, f. asambles (gant) ampart welan tilh, f. a-\vezhioù ne + v. + mui nemet dont, deu/ da en-dro emberr L
school together, along with competent, skilled I see lime trees sometimes only, nothing more than to come/go back soon
niverus diwar-benn porzh, m. gwez, f. du-hont paourkaezh e-kreiz rak koumoul, f.
numerous about, concerning yard, port, playground trees over there. yonder poor, miserable in the middle of because, for clouds
W e d r o p t h e t r a n s l a t i o n s of t h e d i a l o g u e s from n o w o n .
Dialogue 3 EZ3 Flattery LENA: HERRI:
will get you everywhere,
but do behave
yourself!
H e r r i , sell o u z h a r p l a c ' h - m a n ! D a o u l a g a d k a e r h e d e u s : glas int. Y a , gwir e o m e t d a z a o u l a g a d z o k a e n x f h a g a v din!
LENA: HERRI:
LENA: HERRI: LENA:
H a m a d i v h a r , plijout a r e o n t dit? H a m a d i v v r e c ' h ? Y a , ya, b e p r e d ar m e m e s tra. Y a , k o a n t o u t h a k a e r e o d a zivhar h a d a zivvrec'h. H a d a zivskoaz z o k a e r ivez! H a tra all? L e n a , m a r plij, a m a ñ ez e u s b u g a l e o s e l a o u ! G r a u r p o k din w a r u n a n e u s m a divjod e t a !
Vocabulary daoulagad, m. gwir a gav din divvrec'h, f. memes koant divjod, f.
eyes true I think, I find arm same pretty cheek
glas kaeroc'h divhar, f. bepred tra, m. ober, gra ur pok da
blue, green more beautiful legs always, still thing to give a kiss to
L
Verbal particles and the synthetic personal conjugation
or
T h e s y n t h e t i c c o n j u g a t i o n , like t h e p e r i p h r a s t i c o n e , h a s a g e n e r a l sense. B u t it r e q u i r e s m o r e g y m n a s t i c s o n y o u r p a r t - m o r e i n f o r m a tion is given in a single form! IPS 2PS 3PS 1PP 2PP 3PP nonpers.
gwelan gwelez gwel gwelomp gwelit gwelont gweler
I see you see h e / s h e sees we see you see t h e y see o n e s e e s / p e o p l e see
-an -ez -omp -it -int -er
In D i a l o g u e 2 w e s a w t h r e e of t h e s e f o r m s - t h e y w e r e all m u t a t e d (they usually a r e ! ) . N o t e : t h e t h i r d - p e r s o n singular is identical with the radical - o n its o w n it m e a n s 'he/she/it s e e s ' , b u t w h e n t h e subject is e x p r e s s e d it is t h e radical. S o m e e x a m p l e s : AI iogod a zebran. A r bier a evez. H o n m i g n o n e d a c'hortozomp.
I eat the mice. Y o u drink the beer. W e wait for o u r friends.
Er gêr e sellomp ouzh ar skinwel. E kêr e viot arc'hoazh. Skuizh int.
W e w a t c h T V at h o m e , Y o u ' l l b e in t o w n t o m o r r o w . T h e y ' r e tired. L
M
L e t us s u m m a r i z e t h e use of a a n d e : t h e f o r m e r is u s e d w h e n t h e subject o r t h e direct object p r e c e d e s ; t h e latter is u s e d o t h e r w i s e . T h i s d o e s n o t a p p l y w h e n t h e v e r b is n e g a t e d .
The verb gouzout 'to know' G o u z o u t (also gout) is i r r e g u l a r a n d varies a g o o d d e a l . W e m a y see t h e radical as (g)oar, e.g. m e a oar 'I k n o w ' , etc. S y n t h e t i c forms m a y b e built o n this, b u t t h e s t a n d a r d o n e s a r e r e m i n i s c e n t of bezañ ( n o t e t h e i r r e g u l a r m u t a t i o n ) : o u z o n , ouzout, oar, o u z o m p , ouzoc'h, ouzont, ouzer. F o r t h e future t h e f o r m s a r e often built o n a b a s e gouez-, t h u s : ouezin, ouezi, o u e z o , o u e z i m p , ouezot/ouezoc'h, ouezint, ouezor. H a gouzout a rit alamaneg? - N ' o u z o n ket o r Y a . D o you know G e r m a n ? - No, I don't. / Yes, I do. M e n'ouzon ket pelec'h emaint hiziv. S o far as I ' m c o n c e r n e d , I d o n ' t k n o w w h e r e t h e y a r e t o d a y . N ' o u z o n t ket skrivañ brezhoneg. T h e y d o n ' t k n o w h o w to write B r e t o n . 4
T h e r e is a n o t h e r v e r b t o k n o w ' , n a m e l y anavez/out ( o r anaout), w h i c h t e n d s t o m e a n ' t o k n o w (a p e r s o n ) ' .
Exercise 4 I n s e r t t h e r e q u i r e d form of t h e p r e s e n t t e n s e of t h e v e r b given: E.g. Ma breur (I h e l p ) , (skoazellañ) gives M a breur a skoazellan. (a) (b) (c) (d) (e) (f)
U r b u s (I s e e ) w a r ar b l a s e n n . (gwelet) L a e z h ( w e b u y ) b e m d e z . (prenañ) N e (I find) k e t m a t k r a m p o u e z h . (I d o n ' t like . . . ) (kavout) K a z e t e n n o ù (she sells) e k ê r . (gwerzhañ) N e ( y o u a r e , pi.) k e t d i m e z e t ? (bezañ) B o u e d (I p r e p a r e / c o o k ) d a c ' h w e c ' h e u r . (fardañ)
(g) (h) (i) (j)
Soazig ( t h e y s e e ) o s t u d i a ñ d i r a k a n tele, (gwelet) N e ( w e ask) n e t r a . (goulenn) A r g e n t e l ( s h e u n d e r s t a n d s ) m a t . (komprcn) E r m a r c ' h a d ( s h o u t ) ar g e n w e r z h o u r i e n . (garmiñ; kenwerzhour, m . ' t r a d e r ' )
Singulatives
and
collectives
Collectives a r e a b u n d a n t in B r e t o n a n d a p p l i e d t o a n y t h i n g which we c a n n o t c o u n t at first sight, e.g. c l o u d s , stars, t r e e s . . . a n d m i c e ! So we h a v e : k o u m o u l , stered, gwez, logod. T o i n d i c a t e ' o n e ' w e a d d -enn a n d o b t a i n t h e singulcitive: ur g o u m o u l e n n , ur steredenn, ur wezenn, ul logodenn. T h e y a r e f e m i n i n e singulars. T h e collectives are plurals: A l logod n'ema//if ket e n ti ' T h e mice a r e n ' t in t h e house/
Mass nouns Breton In this to say stream tea'.
h a s m a s s , n o n - c o u n t n o u n s : D o u r zo ' T h e r e ' s s o m e w a t e r . ' use t h e w o r d dour is a m a s s n o u n a n d singular. If w e w e r e un dour z o amañ, w h a t w e w o u l d b e saying is ' t h e r e ' s a h e r e ' . O t h e r e x a m p l e s a r e bara ' b r e a d ' , mel ' h o n e y ' , a n d te
k
The dual This c a t e g o r y is p e c u l i a r t o c e r t a i n p a r t s of t h e b o d y a n d refers t o 'pairs'. It h a s m a s c u l i n e (daou-) a n d f e m i n i n e (div-) f o r m s - t h e r e may be s o m e c o n t r a c t i o n : divskouarn divvrec'h daoulagad daoulin daouarn
(= (= (= (= (=
div + div + daou daou daou
skouarn) brec'h) + lagad) + glin) + dorn)
ears arms eyes knees hands
Note t o o t h a t w e c a n also say daou zorn, b u t t h e n t h e s e t w o h a n d s no l o n g e r h a v e t o b e l o n g t o t h e s a m e b o d y . F r o m this it follows t h a t all t h e s e n o u n s also h a v e plurals, e.g. lagadoù ' ( s o m e ) e y e s ' , dornioù ' s o m e h a n d s ' , etc. M a s c u l i n e d u a l s ( b u t n o t f e m i n i n e s ) lenite a p p r o p r i a t e adjectives, e.g. daoulagad c'hlas ' b l u e e y e s ' .
Subordinate
clauses
T h e following t w o s e n t e n c e s i n c l u d e o n e clause e a c h : T m e t t h e girl' a n d ' S h e a r r i v e d o n F r i d a y . ' If w e j o i n t h e t w o t o g e t h e r using a w o r d like ' w h o ' o r 'after', t h e clause ' S h e a r r i v e d o n F r i d a y ' b e c o m e s ' i n c o m p l e t e ' w i t h o u t t h e first, m a i n , clause a n d is r e f e r r e d t o as a s u b o r d i n a t e clause: T m e t t h e girl w h o a r r i v e d o n F r i d a y / after s h e a r r i v e d o n F r i d a y . ' F o r t h e m o m e n t n o t e t h e following: M e ' m e u s komprenet mat e kas h e n n e z h lizhiri d'an dud? H a v e I understood properly that that person takes letters to people? U r wreg e o a welan b e m d e z . It's a w o m a n [whom] I see every day. . . . m e t skrivet gant tud all peogwir e o paotr-al-lizhiri! . . . b u t w r i t t e n by o t h e r p e o p l e b e c a u s e h e ' s t h e p o s t m a n . H a g h o n n e z h . . . a werzh kig d'an dud pa vez e n he stal. A n d t h a t w o m a n . . . sells m e a t to p e o p l e w h e n s h e ' s in her shop. N o t e t h a t 'say that, u n d e r s t a n d that\ etc. r e q u i r e s t h e v e r b a l particle e ; who o r which ( n o t always t h e r e in E n g l i s h ) r e q u i r e a . O t h e r t y p e s m a y r e q u i r e e , m a (for l a t e r ) , o r n o t h i n g : peogwir + e , p a + v e r b . H e r e a r e s o m e e x a m p l e s of p r o v e r b s with who/which clauses: M
L
M
M
M
L
A n dour a red ne ra droug da z e n ebet. Running water does not harm anyone. A l l o g o d e n n n'he deus n e m e t un toull a vez paket buan. T h e m o u s e which h a s only o n e h o l e is c a u g h t quickly.
Exercise 5 H e r e w e h a v e t h r e e sets of s e n t e n c e s t o c r e a t e . F o r this exercise use t h e p r e s e n t t e n s e . P r e c e d e t h e following s e n t e n c e s b y Lavaret a ra ' H e / s h e says', Skrivañ a reont ' T h e y w r i t e ' , or Spi am eus T h o p e ' : E.g. Selaou a ra ar c'helenner gives Spi am eus e selaou ar c'helenner T h o p e h e / s h e listens t o t h e t e a c h e r . ' (a) A r fourmaj a g o u s t k e r . (b) O b e r a ra e l a b o u r .
(c) G w a l c ' h i n a r a e z a o u a r n b e m d e z . (d) K a s a r a ar p a o t r i g b e m d e z d ' a r skol. (e) M o n t a ra d ' a r gêr b r e m a ñ . Join t h e following p h r a s e s t o g e t h e r ; w e ' v e d o n e t h e first o n e for y o u : E.g. G w e l e t a ran an ti a brenen hiziv. I s e e t h e h o u s e w h i c h I'll b u y t o d a y . (f) G w e l e t a r a n a n ti. (g) A n d e n a gav m a t a r b o u e d .
-
(h) A r v a o u e z a vale w a r a n a o d alies. (i) G w e l e t a r a n a r b u g e l . (j) E m a i n t o c h o m e n ti-se. -
P r e n a ñ a rin a n ti hiziv. A z e z a ñ a ra a n d e n e r c'hafe berndez. N'anavezan ket ar vaouez. N e laka k e t a r b u g e l e v o t o ù . Breizhiz eo an dud-se.
A n d j o i n t h e following s e n t e n c e s using pa o r peogwir ( e i t h e r m a y be u s e d ) - a n d we d o t h e first o n e h e r e t o o : E.g. M o n t a ra kuit ar vugale peogwir ez an tre e n ti. T h e children go away because I enter the house. (k) (1) (m) (n) (o)
M o n t a ra kuit a r v u g a l e . C h o a r z h i n a ra ar v e r c ' h . N ' e m a n k e t a r gwir ganti. A r brezhoneg a zo aes. Laouen omp. sotoni. f. ar gwir a zo gant u.b. ar gaou a zo gant u.b.
-
M o n t a r a n t r e e n ti. O b e r a ra s o t o n i o ù e v r e u r . A r g a o u a z o ganti. S t u d i a ñ a r e o m p kalz. H o n t a d - k a e r a z o e n ti.
something silly, stupid to be right to be wrong
The order of words in the
phrase
The basic rule: t h e p h r a s e b e g i n s with t h e e l e m e n t b r i n g i n g t h e n e w information, t h e ' m e s s a g e ' . T h e t h r e e c o n j u g a t i o n s m a y t r a n s m i t different ' m e s s a g e s ' . T h e p e r i p h r a s t i c E v a ñ a ran dour b e m d e z T drink w a t e r e v e r y d a y ' gives us evañ ' d r i n k ' as ' m e s s a g e ' , i.e. 'it's drinking s o m e w a t e r t h a t I d o ' . T h e s y n t h e t i c offers D o u r a evan bemdez T d r i n k w a t e r e v e r y d a y ' ( ' I t ' s water t h a t I d r i n k e v e r y d a y ' ) or B e m d e z e evan dour ( I t ' s every day t h a t I d r i n k w a t e r ' ) . A n d t h e impersonal e m p h a s i z e s t h e subject: M e a ev dour b e m d e z ' I ' m t h e one w h o d r i n k s w a t e r e v e r y d a y ' . S e e t h e s e as c o r r e s p o n d i n g t o different q u e s t i o n s :
Petra a rez b e m d e z ? Evañ a ran dour b e m d e z . Pegoulz e e v e z dour? Bemdez e evan dour. Petra a e v e z b e m d e z ? Dour a evan b e m d e z . Piv a ev dour b e m d e z ? Me a ev dour b e m d e z .
Exercise 6 R e w r i t e t h e following s e n t e n c e s , placing t h e u n d e r l i n e d e l e m e n t first: E.g. A n avaloù a brenin er marc'had gives Er marc'had e prenin an avaloii I'll b u y t h e a p p l e s at t h e m a r k e t . (a) (b) (c) (d) (e) (f) (g) (h) (i) (j)
Bremañ e werzhan kazetennoù. K a v o u t a r a n u n aval e r salons. M o n t a r a n o u z h taol. Koan a zebran. U l lizher a g a s a n d a W e n o l a . D ' a m g w e l e ez an. D e s k i ñ a ra b r e z h o n e g e r skol. Gwin a m eus da evañ. M e a zeuy da gomz gant Mammig. Parkañ a r e o m p ar c'harr er straed-se.
Brittany, the sea, and the land - and more about food B r i t t a n y h a s a n e n o r m o u s c o a s t l i n e , t h a t in t h e s o u t h b e i n g o n the w h o l e g e n t l e r t h a n in t h e n o r t h , p a r t i c u l a r l y t h e n o r t h - w e s t , with its firths o r e s t u a r i e s , t h e aberioù (aber, m./f.). A m a z i n g views a r e to b e h a d f r o m m a n y of t h e p r o m o n t o r i e s o r c a p e s , especially w h e r e t h e cliffs a r e high, an t e v e n n o ù a z o uhel (tevenn, m . (also a d u n e ) ) a n d t h e r e is a l i g h t h o u s e , tour-tan, m. R o c k s a n d reefs, kerreg (karreg, f.), a r e e v e r y w h e r e - t h e a r c h i p e l a g o of t h e island of Brehat Enez-Vriad is p a r t i c u l a r l y beautiful, a n d d a n g e r o u s . M a n y b o o k s h a v e b e e n w r i t t e n o n B r i t t a n y a n d t h e sea. N o o n e can l e a v e B r i t t a n y w i t h o u t h a v i n g h a d m u s s e l s , meskl, with chips or fries, fritez, t h o u g h m a n y a B r e t o n m i g h t f a v o u r meskl dre gig-sail 'mussels and bacon'.
© Jean-Michel Prima
This i m p e l s us t o say t h a t t h e a r c h e t y p a l B r e t o n m e a l , meuz, m., is patatez ha kig-sall ' p o t a t o e s with b a c o n ' (kig-sall 'salted m e a t (pork b a c o n ) ' ) . B u t p e r h a p s t h e n a t i o n a l dish is t h e kig-ha-farz, a sort of s t e w with m e a t a n d v e g e t a b l e s , in which a b a g c o n t a i n i n g b u c k w h e a t with milk, eggs, p r u n e s a n d raisins is c o o k e d . A f t e r a couple of h o u r s t h e b a g is b r o k e n o p e n a n d e v e r y o n e c r o w d s a r o u n d - very w a r m i n g after a l o n g w a l k in t h e w i n d a n d t h e rain. Less s o p h i s t i c a t e d is t h e n o less n a t i o n a l yod-kerc'h, ' b a r l e y b r o t h ' , a sort of p o r r i d g e .
6 En ostaleri hag er stal-levriou In the café and the bookshop
In this unit you will have: • visited the cafe, talked about doing things, explored a bookshop, and visited the market • reviewed what we've learnt about the verb • reviewed mutation and adjectives • reviewed number and numerals • found out more about negation • discovered diminutives
Dialogue 1 Our friends SUZANNA: ALAN:
SUZANNA: ALAN:
SUZANNA: ALAN: SUZANNA:
ALAN:
SUZANNA: ALAN:
are now in
Landreger
Penaos e tremenomp hon amzer e kêr? P o u r m e n , a z e z a ñ e n o s t a l e r i o ù . Plijus e o e B r e i z h . T u zo da d r e m e n eurvezhioù en ostalerioù en ur gaozeal. Ya, mat-kaer eo. P e t r a a r a i m p d i w e z h a t o c ' h ? D ' a r s i n e m a e c'hellfemp mont. N e fell k e t din. R e vrav e o a n a m z e r . M a , n e vo d e n e b e t er s i n e m a g a n t a n a m z e r - m a ñ . Plijus e v o p o u r m e n e r c ' h o a d , d i n d a n ar gwez, e n ur gistina, d a s k o u e r , p e a - h e d a n a o d , e n ur z a s t u m bili p e vezhin, p e c ' h o a z h e n u r g r e g i n a . M a t e v o d i m p b e z a ñ e L a n d r e g e r ivez. K o a n t - t r e e o L a n d r e g e r , k r e i z - k ê r g a n t a n iliz-veur, a n o s t a l e r i o ù h a g a r stalioù b i h a n . Sur, h a n ' e m a n k e t pell a r p o r z h . K a l z bigi a z o e r p o r z h , m e t dreist-holl bigi-dre-lien.
Vocabulary tremen amzer, f. kaoze/al kistina dastum bezhin iliz-veur, f.
to pass time, weather, season to chat, speak, talk to gather chestnuts to gather, collect seaweed cathedral
eurvezh, f. azcz/añ en ur L
gallout, gall/ gell da skouer a-hed bili kregina bag-dre-lien, f.
hour to sit, sit down verbal particle + v.n. giving gerund to be able, can (see the note below) for example along pebbles to gather shells sailing boat
N o t e : T h e form c'hellfemp in t h e d i a l o g u e is a c o n d i t i o n a l form; it is identical t o t h e i m p e r f e c t e x c e p t for t h e -f-, w h i c h a p p e a r s in every p e r s o n . T h i s is t h e ' C o n d i t i o n a l I'; t h e r e is also a ' C o n d i t i o n a l I I \ with - j - in p l a c e of -f-. S e e U n i t 11 ( t h e r e is also s o m e r e f e r e n c e to t h e c o n d i t i o n a l in U n i t 8 ) .
Language and grammar The verb so far Focus o n t h e a l l - i m p o r t a n t radical: debriñ ' t o e a t ' > debr, t h e radical. P l a c e t h e subject a n d t h e v e r b a l particle a in front of debr to o b t a i n t h e p r e s e n t t e n s e of t h e i m p e r s o n a l c o n j u g a t i o n , with some m e a s u r e of e m p h a s i s o n t h e subject. R e d u c e t h e e m p h a s i s o n the subject by using t h e ober o r p e r i p h r a s t i c c o n j u g a t i o n . L
Exercise 1 Give t h e v e r b in t h e ober c o n j u g a t i o n : E.g. L e n n (I r e a d ) ul levr gives L e n n a ran ul levr. (a) M o n t (I g o ) d ' a n a o d . (b) (c) (d) (e) (f)
E v a ñ ( T h e y d r i n k ) b e p a v o u t a i l h a d sistr. C h o a r i ( T h e y p l a y ) a r v u g a l e el liorzh-kêr. L a b o u r a t ( W e w o r k ) e r skol. C h o a r z h i n ( Y o u l a u g h , sing). G o u z o u t ( H e k n o w s ) piv e o .
(g) (h) (i) (j)
Gwelet Lakaat Klevet Debriñ
(We see) hon m a m m o tont. (I p u t ) a m a n n w a r e v a r a . ( S h e h e a r s ) ar v a r t o l o d e d o k a n a ñ . ( Y o u e a t ) m e s k l d r e gig-sall.
Back to the verb 1 R e m e m b e r t h a t v e r b s h a v e radicals; t h u s gwelet h a s t h e radical gwel. Slightly simplifying, by a d d i n g e n d i n g s t o this form w e o b t a i n the synthetic conjugation - the endings convey person and tense ( p r e s e n t , future, i m p e r f e c t , past s i m p l e ) or m o o d ( c o n d i t i o n a l ) , e.g. gwelan 'I s e e ' , gweli 'you'll s e e ' , gwele ' h e / s h e used t o s e e ' , gweljomp ' w e s a w ' , a n d gwelfec'h o r gweljec'h ' y o u w o u l d s e e ' ( C o n d i t i o n a l s I a n d I I ) . Essentially, y o u use t h e s y n t h e t i c c o n j u g a t i o n w h e n t h e subject is c o n t a i n e d within t h e v e r b ( T , ' y o u ' , ' h e ' , etc.).
Exercise 2 R e c a s t t h e s e n t e n c e s in E x e r c i s e 1, placing t h e e x p r e s s i o n of p l a c e or t h e direct object first (if p o s s i b l e ) : E.g. Lenn (I r e a d ) ul levr gives U l levr a lennan. C a n it b e d o n e in e a c h c a s e ?
Back to the verb 2 T h e p e r s o n a l or s y n t h e t i c forms m a y b e p r e c e d e d by B e z ' e • • • , at t h e start of a s e n t e n c e , c r e a t i n g s o m e t h i n g close in m e a n i n g to t h e ober c o n j u g a t i o n , i.e. b r i n g i n g t h e action i n t o relief: B e z ' e lennin ma levr-istor hiziv da noz T i l r e a d m y history b o o k t o n i g h t . ' N o t e t h a t , so far, t h e p a r t i c l e e is u s e d w h e n e v e r s o m e t h i n g o t h e r t h a n t h e subject o r direct object c o m e s first. W h a t a b o u t n e g a t i o n ? Basically w e s u r r o u n d t h e s y n t h e t i c forms with n e . . . ket, e.g. ne lennan ket 'I d o n ' t r e a d . ' It's possible t o n e g a t e ober in t h e p e r i p h r a s t i c t o o , w h i c h i m p a r t s a c e r t a i n insist e n c e t o t h e s t a t e m e n t (a direct object must i m m e d i a t e l y follow t h e infinitive): Lenn (al levr) ne ran ket 'I d o n ' t r e a d ( t h e b o o k ) . ' If a n o u n subject is e x p r e s s e d a n d p u t in front of t h e n e g a t e d v e r b , t h e n if t h a t ' s u b j e c t ' is p l u r a l , t h e v e r b still g o e s i n t o t h e t h i r d - p e r s o n plural, b u t if such a 'subject' is p u t after t h e n e g a t e d v e r b , t h e v e r b M
L
is in t h e t h i r d - p e r s o n singular. S o t h e p r e p o s e d 'subject' is really a sort of focus o r e m p h a s i s . N o t e t h e B r e t o n for T h e b o y ( s ) d o e s n ' t / d o n ' t eat a c r e p e ' : A r paotr ne zebr k r a m p o u e z h e n n ebet. N e zebr ar paotr krampouezhenn ebet. A r baotred ne zebr out krampouezhenn ebet. N e zebr ar baotred krampouezhenn ebet. T h e s y n t h e t i c forms m a y h a v e a p e r s o n a l p r o n o u n e x p r e s s e d , e i t h e r a t t a c h e d t o t h e m in t h e positive f o r m s or, in t h e n e g a t i v e o n e s , c o m i n g after ket: (e) tebran-me, (e) lennez-te, n e zebro ket eñ, ne lennit ket c'hwi. T h a t d o e s n ' t c o u n t as e x p r e s s i n g t h e subject separately!
Back to the verb 3 4
k
A s a b r i d g e t o t h e v e r b s t o h a v e ' a n d t o b e ' w e just n e e d t o recall the p r o g r e s s i v e form, w h i c h w e m e t in U n i t 2 ( y o u c a n vary t h e o r d e r of t h e e l e m e n t s h e r e t o o , of c o u r s e ) : O lenn ul levr e m a o n / e m a o u t / e m a ñ / e m a o m p / emaoc'h / emeur Emaon / emaout / emañ / emaomp / emaoc'h / emeur o lenn ul levr M e / te/ eñ / hi / ni / c'hwi / int / an den a zo o lenn ul levr I'm . . . reading a book O lenn ul levr ez eus bugale. Children are reading a book. R e c a l l t h a t with bezañ we h a v e i m p e r s o n a l , h a b i t u a l , location, a n d identity, forms: subject first impersonal
subject habitual
me a zo te a zo eñ a zo hi a zo ni a zo
m e a vez te a vez eñ a vez hi a vez ni a vez
first
subj. follows loc./progressive
subj. follows identity
emaon emaout emañ emañ emaomp
on out eo eo omp
c'hwi a zo int a zo (an nen a z o )
c'hwi a vez emaoc'h int a vez emaint (an nen a vez) e m e u r
oc'h int eur
future = v o
-
vin, etc.
vin, etc.
T h e n e g a t i v e forms a r e : ne vezan ket, ne vezez ket, ne vez ket, ne v e z o m p ket, ne vezit ket, ne vezont ket; n'emaon ket, n'emaout ket, n'eman ket, n ' e m a o m p ket, n'emaoc'h ket, n'emaint ket; n'on ket, n'out ket, n'eo ket, n'omp ket, n'oc'h ket, n'int ket future ne vin ket, etc. R e c a l l t h e indefinite forms ( ' t h e r e is', ' t h e r e a r e ' ) : a z o w h e n t h e 'subject' p r e c e d e s , ez eus w h e n t h e subject follows: Tud a zo amañ - A m a ñ ez eus tud ' T h e r e a r e p e o p l e h e r e . ' F o r t h e n e g a t i v e w e h a v e n'eus ket - if w e w a n t t o say t h e r e isn't s o m e t h i n g , t h e n w e use e i t h e r of t h e following: N'eus ket bara o r N ' e u s ket a vara ' T h e r e isn't a n y b r e a d . ' T h e n o r m a l rules a p p l y w h e n subjects a r e e x p r e s s e d - t h i r d p e r s o n n o u n subjects m e a n t h i r d - p e r s o n singular v e r b f o r m s , e x c e p t w h e n t h e y p r e c e d e , in t h e n e g a t i v e , w h e n t h e y a r e n ' t actually subjects a n d t h e v e r b t a k e s a plural form if t h e ' s u b j e c t ' is plural. Kaout ' t o h a v e ' is built o n t h e eus forms of bezañ. It h a s a s e n s e of ' t h e r e is t o m e \ etc. ( ' S / D O + ' = ' p r e c e d e d by t h e subject o r direct o b j e c t ' - w h e n t h e v e r b is affirmative).
S/DO+ am eus ac'h eus en deus he deus hon eus hoc'h eus o deus
present neutral other colloquial em eus ec'h eus en deus he deus hon eus hoc'h eus o deus
'm eus 'teus/'peus 'neus he deus hon eus 'peus o deus
present S/DO+ am bez az pez en dez he dez hor bez ho pez o dez
habitual other em bez ez pez en dez he dez hor bez ho pez o dez
future other S/DO+ am bo az po en do he do hor bo ho po o do
em bo ez po en do he do hor bo ho po o do
T h e forms given in t h e ' S / D O + ' a n d ' o t h e r ' c o l u m n s a r e t h e stand a r d , literary forms. T h e ' c o l l o q u i a l ' forms a r e i n d i s p e n s a b l e a n d a r e found in writing as well as p r e d o m i n a t i n g in s p e e c h . H e r e a r e a few useful e x p r e s s i o n s involving kaout: kaout amzer d a kaout tro ( d a ) L
L
to have (the) time to to have an opportunity (to)
kaout kaout kaout kaout kaout kaout kaout kaout
chañs da kaer keuz mezh riv/anoued soñj eus spi L
to to to to to to to to
b e lucky have/be due to X in vain regret be ashamed b e cold remember hope
kaout a o n
to b e afraid ( ' o f = rak o r dirak, or, s o m e t i m e s in t h e s p o k e n l a n g u a g e , t h e p r e p o s i t i o n deus; ' t o ' = da ; this v e r b is often t a c k e d o n at t h e e n d : 'm eus aon T ' m afraid, I t h i n k ' ) . kaout e z h o m m t o n e e d ( ' t o ' = da ; w h a t y o u n e e d = D O , or insert da gaout ' t o h a v e s o m e t h i n g ' ) . kaout mall t o b e in a h u r r y - bezañ is often f o u n d , e.g., mall a zo ganin. kaout poan t o b e in p a i n , e.g. kaout poan e m c'hein ' t o h a v e a p a i n in m y b a c k ' , etc., a n d kaout poan-benn / poangof / poan-dent ' t o h a v e a h e a d a c h e / s t o m a c h a c h e / toothache'. L
L
H e r e a r e a few s e n t e n c e s : Ur banne gwin h o po? W o u l d y o u like a glass of w i n e ? U n ti am eus war an aod. I h a v e a h o u s e by t h e sea. A r vugale o deus chañs. T h e c h i l d r e n a r e lucky. N ' h o poa ket e z h o m m eus an dud-se? Didn't you need those people? N ' h e d o ket soñj ac'hanomp. S h e w o n ' t r e m e m b e r us. N ' e o ket prest ar pred, 'm eus a o n . T h e m e a l isn't r e a d y , I t h i n k / I ' m afraid.
Exercise 3 Select t h e o d d o n e o u t in t h e following s e q u e n c e s of w o r d s : Brest ostaleri mab krampouezh bolenn kontell beleg ki gwelout diwezhat
Roazhon skol mamm pebr tas fourchetez Ig) k e l e n n e r :h) l o g o d e n n mont b remañ j) (a) (b) (c) (d) !e)
:o :o
Pariz lise c'hoar holen asied paper marc'h kazh dont abred
Lannuon kevrenn kador sezv pellgomz loa kannad pesk distreiñ amañ
N o w , using t h e i n f o r m a t i o n b e l o w a n d t h e k n o w l e d g e y o u ' v e a c c u m u l a t e d so far, try placing articles in front of t h e n o u n s ( ( b ) - ( h ) ) . kador, f. tas, m . pellgomz, m./f. beleg, m . kannad, m.
chair cup telephone priest representative, envoy
sezv, m . asied, m . paper, m. marc'h, m. ki, m .
mustard plate paper horse dog
Exercise 4 H e r e a r e a c o u p l e of s h o r t texts in w h i c h t h e s e n t e n c e s h a v e b e e n j u m b l e d . S e e if y o u can p u t t h e m in a n o r d e r t h a t m a k e s s e n s e t h e r e ' s n o exactly c o r r e c t o r d e r . (a) N ' e m a n k e t T a d i g g a n t o . Y e n e o a n a m z e r . C h o m e t e o h e m a ñ e r g ê r d ' o b e r b o u e d d'al l o e n e d . E m a ñ H e r v e h a g A n n a o v o n t d a V o n t r o u l e z g a n t M a m m i g evit g o u e l N e d e l e g . M a m m gozh a ra b o u e d da D a d - k o z h ha da Dadig. (b) T u d a z o d r e - h o l l . P a k a d o ù a z o g a n t a n holl. S e t u k ê r V o n t r o u l e z g a n t h e r u i o ù strizh h a g h e ziez u h e l . M o n t a ra a n d u d d ' a r m a r c ' h a d . W a r v o r d ar r u ez e u s u n d e n o k a n a ñ : M a d i g o ù , c ' h o a r i e l l o u h a b o u e d a z o e-barzh ar p a k a d o ù . ' N e d e l e g l a o u e n d ' a n holl!' chomet loen, m.
stayed, remained animal
boued, m. Nedeleg, m.
food Christmas
dre-holl an holl ker Vontroulez c'hoariell, f.
everywhere everyone the city of Montroulez toy
pakad, m. ru., f. madig, m. e-barzh
packet street sweet, candy in, inside
Exercise 5 Insert t h e c o r r e c t v e r b a l forms i n t o t h e following s e n t e n c e s : E.g. Evit piv ( p r e n a ñ ) R o z e n n ar per? gives Evit piv e pren R o z e n n ar per? For w h o m does R o z e n n buy the pears? (a) (b) (c) (d) (e) (f) (g) (h) (i) (j)
Y a n n i g ( d e b r i ñ ) u n aval. Soazig ( b e z a ñ ) o p o u r m e n a - h e d a n a o d . E v a ñ (ober) dour b e p mintin. ( B e z a ñ ) M a r i - J a n i g o gwiadiñ. A r v u g a l e n e (gwelet) k e t a r skol. N e ( k l e v e t ) k e t a n d u d ar c'hleier o seniñ. Pelec'h (bezañ) ar fourchetezoù? Bras (bezañ) an traktor. M e (bezañ, m o n t ) da ziskuizhañ. D a biv ( g w e r z h a ñ ) Per ar p e r ? g\viad/iñ seniñ, son bep mintin
to weave to ring every morning
kloc'h, m. traktor, m.
bell tractor
Dialogue 2 They're
talking
SUZANNA:
ALAN: SUZANNA:
ALAN:
LEVR/GOUR:
about
Breton
in the
bookshop
E r stal-levrioù e w e l o m p levrioù a b e p s e u r t , k o u l z e galleg h a g e b r e z h o n e g . Y a , k a r e t a rafen k a v o u t ul levr w a r istor B r e i z h . R o e t ez e u s b e t din d a c ' h o u z o u t e o m a t levr L o u i s Elegoed, hag e brezhoneg eo bet lakaet zoken. N ' e o k e t k r e d a p l , m e a garfe p r e n a ñ al levr-se! (D'al levraoueger) L a v a r i t din m a r plij, h a g - e ñ e m a ñ Istor Breizh L o u i s E l e g o e d g a n e o c ' h ? Y a 'vat, d i s k o u e z a rin a n e z h a ñ d e o c ' h . S e t u - e ñ , et o u e z al levrioù e r s t a l e n n a-gleiz. N a n n , a-gleiz e m a ñ , n ' e m a n ket a-zehou.
SUZANNA:
K a r t e n n o ù - p o s t a z o ivez, a m a ñ e-kichen a n n o r . B r a v int. Sellit - E n e z - V r i a d . M a t e v o d e o m p m o n t di. U n enezenn kaer-meurbet eo, nepell diouzh Pempoull, a-dal d a V e g a n A r c ' h o u e s t . G a n t u r vagig a n hini e o e c'hellimp treuziñ ar mor.
Vocabulary koulz... both . . . and . . . ha(g)... laka/at to put (sometimes lak) rafen I would do kredapl credible, believable e-touez among a-gleiz to the left enezenn, f. island nepell diouzh not far from beg, m. point, end; mouth, beak
diskouez ya 'vat stalenn, f. a-zehou meurbet a-dal da gant treuz/iñ an hin eo
to show that's certain, of course shelves to the right very opposite by (conveyance) to cross emphasizes what precedes
Diminutives O u r text h a s t h e w o r d bagig 'little b o a t ' ; w e a l r e a d y k n o w bag, so c a n g u e s s t h a t -ig p r o v i d e s d i m i n u t i v e s . T h e suffix -ig is a d d e d n o t only t o t h e singular of t h e n o u n , b u t also t o t h e p l u r a l , as -igoù. T h e d i m i n u t i v e w e a r e likely to e n c o u n t e r for bagig is bagoùigoù. So paotr gives paotred, which m e a n s paotrig gives paotredigoù. It's s t r a i g h t f o r w a r d , b u t b e r e a d y for e x a m p l e s w h e r e t h e b a s e n o u n r e t a i n s its singular form in t h e p l u r a l , e.g. m a d i g o ù ' s w e e t s ' .
Mutation
and
adjectives
W e a l r e a d y k n o w t h a t a t t r i b u t i v e adjectives l e n i t e if t h e n o u n is f e m i n i n e singular o r m a s c u l i n e h u m a n p l u r a l . B u t lenition h e r e is different from t h a t after a n article: w e h a v e t h e full r a n g e of lenition (this t i m e d- often does m u t a t e ) only if t h e n o u n e n d s in 1, m, n, r, o r a v o w e l . A n y o t h e r e n d i n g , a n d k, p, a n d t b e g i n n i n g t h e adjective, d o not m u t a t e . A few e x a m p l e s :
ar gador vras kadoriou bras taol zu/du an daol zu/du taoliou du f. -1 dti bihan an ti bihan tiez bihan m. mamm gaer ar vamm gaer mammou f. -m kkaer merc'h kaer ar verc'h kaer merc'hed f. -c'h kkaer plac'h vat ar plac'h vat plac'hed mat f. irreg. mpaotr mat ar paotr mat paotred vat m. hum. an tad-kaer tadoù-kaer m. hum. irreg. tad-kaer ar c'hi bihan chas bihan ki bihan m. knizez vihan ar nizez vihan nizezed f. -z bbihan nizez tev ar nizez tev nizezed tev f. -z tf. -r b-
kador vras
ar c'hadoriou bras an taolioù du an tiez bihan ar mammoù kaer ar merc'hed kaer ar plac'hed mat ar baotred vat an tadou-kaer ar chas bihan ar nizezed bihan ar nizezed tev
Adjectives qualifying t h e d e m o n s t r a t i v e p r o n o u n s a r e subject t o t h e s a m e r u l e , e v e n with m a s c u l i n e a n d n o n - h u m a n m a s c u l i n e p l u r a l r e f e r e n c e , e.g. h e m a ñ vihan 'this small fellow'.
Negatives L
Essentially n e • • . ket ' n o t ' , s u r r o u n d i n g t h e v e r b ( t h e auxiliary in a c o m p o u n d f o r m ) . N e b e f o r e a c o n s o n a n t m a y d r o p , b u t t h e lenition r e m a i n s . In t h e i m p e r a t i v e a n d relative clauses it's n a . H e r e are s o m e e x a m p l e s of o t h e r n e g a t i v e s - e x c e p t w h e r e m e n t i o n e d o t h e r w i s e , ket m a y b e o p t i o n a l l y i n c l u d e d in its u s u a l position: L
N e welan loa ebet war an daol. I c a n ' t see a n y s p o o n ( s ) o n t h e t a b l e , ( t h e n o u n n e g a t e d by ebet m u s t b e singular a n d c o u n t a b l e ) N'eus tra / N ' e u s tra ebet / N ' e u s netra ebet e n armel. T h e r e ' s n o t h i n g in t h e w a r d r o b e . N e gomprenan m a n n / takenn / t a m m (ebet) / banne. I c a n ' t u n d e r s t a n d a thing / at all. N ' e u s nikun / N'eus d e n / N ' e u s den ebet en ti. T h e r e ' s n o o n e in t h e h o u s e . Biskoazh n'em eus gwelet Soazig. / N ' e m eus biskoazh gwelet Soazig. T v e n e v e r s e e n Soazig. (past only)
Morse n'em eus gwelet Soazig. / N ' e m eus morse gwelet Soazig. T v e n e v e r s e e n Soazig. ( a n y t e n s e ) N'in biken da G e m p e r . / B i k e n n'in da G e m p e r . Til n e v e r g o t o K e m p e r , (future only) N e w e l o m p Tadig neblec'h. / N e b l e c ' h ne w e l o m p Tadig. / N e p tu ne w e l o m p Tadig. W e c a n ' t see D a d d y a n y w h e r e . N ' e u s n e m e u r a g e z e g er park. T h e r e a r e scarcely a n y h o r s e s in t h e field. E n ti n e reont (ken) n e m e t sellout ouzh an tele. A t h o m e they do nothing but watch T V . N a n n , ne o a na dour na tredan e n tier gwechall. ( n o t e n o l e n i t i o n after this na) N o , t h e r e w a s n e i t h e r w a t e r n o r electricity in h o u s e s formerly. N e raint (ket) k e n an dra-se - N e raint ket an dra-se ken. T h e y w o n ' t d o t h a t a n y longer, (ket is o b l i g a t o r y if s o m e t h i n g c o m e s b e t w e e n t h e v e r b a n d ken) Finally, t h e v e r b a l n o u n is n e g a t e d b y placing n o m p a s in front of it, or by using p e r i p h r a s e s such as c h o m hep to r e m a i n w i t h o u t ' , tremen h e p ' t o p a s s w i t h o u t ' , o r mirout a t o k e e p from': %
4
Evit n o m p a s dispign e dammig arc'hant - Evit c h o m hep dispign e d a m m i g arc'hant. In o r d e r n o t t o s p e n d his bit of m o n e y .
Numerals 0
mann - z e r o ; with a c o u n t n o u n , p u t ebet after: ti ebet n o h o u s e ' unan - r e p l a c e with un/ur/ul w h e n o c c u r r i n g with a noun d a o u ( m . ) , d i v (f.) t r i / ( m . ) , t e i r / (f.) p e v a r 7 ( m . ) , p e d e r / (f.) p e m p , c'hwec'h, seizh, eizh nav / dek, unnek, daouzek, trizek, pevarzek, pemzek, seitek, triwec'h, naontek 4
1 2 3 4 5, 6, 7, 8 9 10-19
L
s
L
L
s
L
s
L
L
s
L
20, 30, 40, 50, 60,
21 31 41 51 61
. . . . .
7 0 , . . . 79 80, 8 1 , . . . 99 100, 101, 110 120, 121
ugent, unan w a r n - u g e n t , . . . tregont, unan ha t r e g o n t , . . . daou-ugent, unan ha d a o u - u g e n t , . . . hanter-kant, unan hag h a n t e r - k a n t , . . . tri-ugent, unan ha t r i - u g e n t , . . . dek ha tri-ugent,... naontek ha tri-ugent pevar-ugent, unan ha p e v a r - u g e n t , . . . naontek ha pevar-ugent, kant, kant u n a n , . . . kant dek o r dck ha kant,
kant ugent o r c'hwec'h-ugent, kant unan-warnugent o r unan ha c'hwec'h-ugent 130 kant tregont o r dek ha c ' h w e c ' h - u g e n t , . . . 190 . . . kant dek ha pevar-ugent o r dek ha navugent,... 199 . . . kant naontek ha pevar-ugent o r naontek ha nav-ugent 200-900 daou, tri, pevar + c'hant; p e m p , c'hwec'h, seizh, eizh kant, nav + c'hant 1000 mil 1200 mil daou c'hant o r daouzek kant ( t h e latter, using t h e hundreds, is n o r m a l b e t w e e n 1001 a n d 1999) (in t h e y e a r ) 1984 (er bloaz) mil nav c'hant pevar ha pevar-ugent or naontek-kant pevar ha pevar-ugent 2000, 3000 daou vil, tri mil 1000000 urmilion T h e r e is also a d e c i m a l system for t h e t e n s , after t w e n t y a n d o n t h e p a t t e r n of tregont ' t h i r t y ' : pergont, p e m o n t , c'hwegont, seikont, eikont, naogont. It is u s e d in p a r t i c u l a r in bilingual classes; p e o p l e w h o s e n o r m a l l a n g u a g e is B r e t o n u s e t h e vigesimal system. U r milion a n d m u l t i p l e s a r e followed by a + pi.; o t h e r n u m e r a l s a r e followed b y t h e singular, a t t a c h e d to t h e smallest c o m p o n e n t : 357 c h i l d r e n ' is tri-c'hant seizh bugel hag hanter-kant. G e n d e r choice a n d m u t a t i o n still a p p l y t o n u m b e r s e n d i n g in o n e , t w o , t h r e e , four, a n d n i n e . L
Clock
time
R e c a l l t h a t w e ask t h e t i m e with t h e q u e s t i o n P e t eur e o ? lit. ' H o w m a n y h o u r s is i t ? ' R e m e m b e r to p r o n o u n c e t h e -t in pet h e r e as a d. T h e a n s w e r will b e : o 'clock:
past: to:
U n eur - div eur - teir eur - peder eur - p e m p eur - c'hwec'h eur - seizh eur - eizh eur - nav eur - dek eur - unnek eur - kreisteiz e o o r hanternoz e o 'it's o n e o ' c l o c k , . . . , m i d d a y / m i d n i g h t ' div eur + p e m p - dek - ha kard - ugent - p e m p warn-ugent - hanter teir eur + n e m e t p e m p warn-ugent - n e m e t ugent - n e m e t kard - n e m e t dek - n e m e t p e m p L
F o r time when? u s e t h e p r e p o s i t i o n da . T h u s , followed by s o m e o t h e r useful e x p r e s s i o n s : D a bet eur e m a ñ . . . ? A t w h a t t i m e is . . . ? D a un - ziv - deir - beder - b e m p - c'hwec'h - seizh - eizh - nav - nav - zek - unnek - eur, da greisteiz, da hanternoz + s o m e form of e m a ñ o r e plus a v e r b . M
tost da ziv eur da ziv eur rik n'eo ket un eur o u z h p e n n seizh eur a-raok teir eur g o u d e peder eur da zek eur noz da seizh eur ha kard diouzh ar mintin war-dro p e m p eur o r p e m p eur pe war-dro o r p e m p eur bennak tremen c'hwec'h eur o r c'hwec'h eur tremenet o r en tu-hont da c'hwec'h eur etre unnek eur hag hanternoz
a l m o s t t w o o'clock at t w o s h a r p it isn't o n e o'clock l a t e r t h a n s e v e n o'clock b e f o r e t h r e e o'clock after four o'clock at t e n in t h e e v e n i n g at 7.15 in t h e m o r n i n g a b o u t five o'clock
p a s t six o'clock
between eleven and midnight
A 'clock', by t h e way, is horolaj, m . a n d a ' w a t c h ' is montr, m. o r eurier, m. If it's slow, it's bezañ diwezhat ( o r bezañ war-lerc'h) a n d if it's fast, it's bezañ abred.
Exercise 6 P u t t h e following t i m e s i n t o B r e t o n . 9:30, past e l e v e n , a r o u n d t h r e e , at 2:15 s h a r p , b e f o r e t w e l v e , at 7:30 p.m., at 6:00 a.m., b e f o r e o n e , after four, a l m o s t six
Money W e still h e a r santim o r kantim, m . ' c e n t i m e ' a n d lur, m . 'franc'. O f the a n c i e n t t e r m s , p e r h a p s t h e o n e m e t m o s t f r e q u e n t l y is g w e n n e g , m. 'a sou, five c e n t i m e s ' . A n d t h e euro a n d t h e sent, m . (santim, kantim a r e often u s e d i n s t e a d ) a r e h e r e , a n y w a y .
Exercise 7 C o m b i n e t h e follow g r o u p s of t h r e e w o r d s , a d a p t i n g t h e m a n d m a k i n g m u t a t i o n s as a p p r o p r i a t e : E.g. an, paotred, bras give ar baotred vras ' t h e big l a d s ' (a) (c) (e) (g) (i)
an, d a ñ v a d , d u an, kelennerez, speredek nav, kador, aes an, boest, goullo un, gwerenn, torret aes gall goullo torret
(b) (d) (f) (h) (j)
un, plac'h, mat div, g w e z e n n , k a e r a n , t o u r i s t e d , gall an, tadoù, kozh a n , ti, k o a n t
comfortable French (adjective) empty broken
Exercise 8 A n s w e r in B r e t o n t h e following q u e s t i o n s , in full (a) (b) (c) (d) (e) (f)
D a belec'h emaoc'h o vont? G a n t piv e t r e m e n i n t a r v a k a ñ s o ù ? D a b e t e u r ez e r r u i m p e N a o n e d ? Pegoulz e oa ganet? P e r a k n e fell k e t d ' a z c ' h o a r c ' h o a r i ? Eus pelec'h oc'h?
(Lesneven) (Nora, Erwan) (5:15) (1986) ( s k r i v a ñ ul lizher) (Sant-Malou)
(g) (h) (i) (j) (k)
G a n t piv e s t u d i o t b r e z h o n e g ? (den ebet) P e t d e n a vo a m a ñ w a r c ' h o a z h ? (22) P r e s t e o k o a n ? (No, d i w e z h a t o c ' h , e m i c h a ñ s ) D a o u s t h a n e z e u o t k e t d ' a n e u r e d ? (Yes, eveljust) P e u r ez e o t skuizh g a n t al l a b o u r - m a ñ ? ( b i k e n o r b i s k o a z h ? ) erru/out genel, gan
to arrive to give birth to (passive, as here, = 'was born') to want (e.g., Me a fell din I want...') ready probably wedding to get fed up with
fell/out da
4
prest emichañs eured, m./f. mont, a skuizh gant
Meals M e a l n a m e s a r e u s e d w i t h o u t an article e x c e p t w h e n qualified, e.g., by a possessive: da goan for d i n n e r ' , b u t ma lein ' m y b r e a k f a s t ' , d'ho lein 'for y o u r b r e a k f a s t ' . Koan, f. is t h e e v e n i n g m e a l w h e r e e v e r y o n e gets t o g e t h e r . T h e r e is g r e a t v a r i a t i o n , b u t b r e a k f a s t is lein, f. o r dijuni, m., lunch is lein, f. o r merenn, f., a n d t e a ( a r o u n d 4.30 p . m . ) is adverenn, f. o r merenn-vihan, f.; if in d o u b t u s e pred, m . ' m e a l ' , which surfaces in preti, m . ' r e s t a u r a n t ' . N o t e as e x a m p l e s H a gouzout a rit pegoulz e vez debret lein? ' D o y o u k n o w w h e n t h e y h a v e l u n c h ? ' a n d Gant e lein e m a ñ ' H e ' s h a v i n g his l u n c h . ' U s e d a for for' a n d ' t o ' : d'ho koan, da goan. fc
L
k
Reading EX3 H a b r e m a ñ d ' a r m a r c ' h a d ! B e p sizhun e vez m a r c ' h a d e L a n d r e g e r . T u d a z o a z e u e u s p e p lec'h e T r e g e r , h a z o k e n e u s p e p lec'h e B r e i z h , h e p k o n t a ñ an d u d a - z i a v a e z - b r o . L e g u m a j a vez k a v e t , h a frouezh ivez: p a t a t e z , t o m a t e z , a r t i c h a o d , k a r o t e z , o g n o n , k i g n e n , letuz, irvin-ruz, p o u r , fav-glas, a v a l o ù , p e r , orañjez, p e c h e z , a b r i k e z , p r u n , sivi, fiamboez, b a n a n e z , h a k a b e l l o ù - t o u s e g , f o u r m a j , kig, h a p e s k e d , k r a n k e d , m e s k l , grilhed, g r i l h e d - t r a e z h , chifretez, h a ligistri z o k e n - b o u e d m o r . D i g a r e z i t al listenn! D i l h a d h a p l a d e n n o ù a v e z g w e r z h e t (ha p r e n e t ! ) ivez - a - d r u g a r e z d ' a r s o n e r e z h k e l t i e k e t e u
b e p b l o a z m i l i a d o ù a d u d d a V r e i z h , dreist-holl d ' A n O r i a n t e-lec'h m a vez G o u e l i o ù E t r e k e l t i e k . bep sizhun hep kontañ legumaj dilhad. m. a-drugarez da keltiek miliadoù a gouel. m. lec'h, m.
L
L
every week (adv.) without counting vegetables clothes thanks to Celtic thousands of . . . festival place
a-ziavaez-bro listenn, f. pladenn, f. sonerezh, m. bep bloaz dreist-holl Etrekeltiek abalamour ma
from abroad list disk, record music every year (adv.) especially Interceltic because
M
Exercise 9 N o t all t h e n e w w o r d s in t h e p a s s a g e a r e listed b e l o w - you m a y h a v e n o t i c e d t h a t s o m e of t h e m h a d s t r a n g e ' p l u r a l ' forms. D o y o u k n o w w h y ? T h e forms a r e in t h e K e y .
Exercise 10 A n s w e r in B r e t o n t h e following q u e s t i o n s o n t h e R e a d i n g : (a) (b) (c) (d) (e)
P e g o u l z e vez m a r c ' h a d e L a n d r e g e r ? Piv a ya d a L a n d r e g e r evit a r m a r c ' h a d ? P e s e u r t l e g u m a j a vez k a v e t e r m a r c ' h a d ? O u z h p e n n a r b o u e d , p e t r a a vez g w e r z h e t ? P e r a k e ya kalz t u d b e p b l o a z d ' A n O r i a n t ?
7 Ar marc'had hag an aod The market and the seaside
In this unit you will learn: • how to compare people and things • how to express wants and preferences, likes and dislikes, needs and abilities, opinions and obligations • more about adjectives and adverbs: the comparative, the superlative, and the 'equative' ('as . . . as . . .') and 'exclamative' ('How . . . ! ' , 'What a . . . ! ' ) • about fellout 'to want', kavout/krediñ 'to think', rankout/ dleout/ret 'must', karout/plijout 'to like', and gallout 'can' • verbs ending in -a and -at
Dialogue 1 EZ3 Others and the
bookshop
KATELL: GWELTAZ:
P e t r a e o ar stal-se d u - h o n t , e k o r n a r s t r a e d ? U r stal-levrioù e o a gav din. H a j u s t a-walc'h e o a m p o klask u n a n . H a n ' e o k e t u n d e g o u e z h b r a v , k a l o n me?
KATELL:
E O , e o , u n d e g o u e z h b r a v e o k e m e n t - m a ñ , sur!
Vocabulary korn, m. degouezh, m. kement-mañ
corner event, chance all this
just a-walc'h kalon-me
quite precisely my dear
Dialogue 2 CD And
now they're
KATELL: GWELTAZ:
KATELL:
in the
bookshop
H a p e t o r e levr e m a o u t o klask t e b r e m a ñ ? U l levr d a lavaret d i m p e p e l e c ' h ez e u s o s t a l e r i o ù m a t e r v r o m a ñ . M e u r a hini a g a v e r , kalz re a gav din! N ' o u z o n k e t re p e t o r e levr p r e n a ñ . . . h e n n e z h pe hemañ? G o u l e n n g a n t p a o t r a r stal, h e n n e z h a o a r sur h a p e t o r e levr a blijo dit h a g e p e l e c ' h ez e u s o s t a l e r i o ù mat!
Vocabulary petore kalz re goulenn gant
what sort of far too many to ask (someone)
meur a hini re ha(g)... ha(g)...
many a one here: at all both . . . and . . .
Exercise 1 A n s w e r in B r e t o n t h e following q u e s t i o n s o n t h e d i a l o g u e : (a) (b) (c) (d)
P e s e u r t stal P e s e u r t levr Penaos e vo H a gouzout
a zo e korn ar straed? e m a o m p o klask? k a v e t ul levr m a t ? a r a i o a r p a o t r p e l e c ' h ez e u s o s t a l e r i o ù m a t ?
Dialogue 3 EX3 At the
market
GWELTAZ:
KATELL:
Plijout a ra kalz d i n d o n t d ' a r m a r c ' h a d evel-se. E n n a ñ e m a ñ a r v u h e z a blij k e m e n t din : c ' h w e z h vat, liv ar frouezh, s t u m m al l e g u m a j , k a o z i o ù a n d u d . . . Ya, hag an d o a r e o deus ar varc'hadourien da w e r z h a ñ o z r a o ù ! D o n t a - b e n n d a w e r z h a ñ p e p tra, sed a z e u r vicher vrav! Y a 'vat. M e t b r e m a ñ e o ret d i m p k a v o u t ar p e z h h o n e u s d a b r e n a ñ evit a n d e v e z h i o ù d a z o n t . A m a ñ ' m a n al listenn ganin: o g n o n z o d a b r e n a ñ , h a g ivez k i g n o n . G o u z o u t a o u z o u t a-walc'h n ' e u s k e t a g e g i n e r e z h m a t hep ognon ha kignon!
GWELTAZ:
KATELL: GWELTAZ:
KATELL:
Y a , h a m a k a v a n sifolez e vo m a t ivez . . . M e t m a D o u e , sell 'ta . . . P e g e m e n t e k o u s t ar c ' h a r o t e z amañ? M a r t e z e e k a v e z a n e z h o k e r m e t sell p e g e n k a e r int ivez! P r e n e t e vo n e b e u t o c ' h m a fell dit. A - h e n d - a l l , ha soñjet e c ' h e u s p r e n a ñ b o u e d m o r evit a r c ' h o a z h ? Klevet e m e u s lavaret e o m a t - t r e ar c ' h r a n k e d evit an d e i z i o ù ! H a m a r t e z e p r e n a ñ u n d o u s e n n a d kregin sant J a k e z ivez? P e t r a a soñj dit, kariad? M a t - t r e m e t en a o d e v o k a v e t a r m e m e s tra h a freskoc'h c ' h o a z h !
Jean-Michel Prima
Vocabulary ennañ kement frouezh. sgt frouezhenn kaoz, f.
there (lit. i n if) so much fruit conversation: cause, subject (in pi. often 'gossip')
buhez. f. life c'hwezh. m. or f. smell stumm, m. shape, form, appearance doare. m. manner, way, appearance ar pezh (a ) that which, what L
devezh,m. ognon gouzout a ouzout ma nia Doue! M
ma fell dit soñj/al evit an deizioù krogenn, f. petra a soñj dit?
day (emphasizing duration) onions you know if goodness! (lit. 'my God*) if you want to think (of X-ing = + inf.) these days, at the moment shell what do you think?
da zont kignon keginerezh, m. sifolez nebeutoc'h a-hend-all krank dousennad, f.
kregin sant Jakez kariad fresk
to come, future (adjective) garlic cooking, cuisine chives less moreover crab dozen (quantity, with the item immediately following) scallops friend fresh
Exercise 2 A n s w e r in B r e t o n t h e following q u e s t i o n s o n t h e d i a l o g u e : (a) (b) (c) (d)
P e t r a a blij d a W e l t a z , h a p e r a k ? Petra o deus da brenañ? K e r e o ar c ' h a r o t e z ? Petra freskoc'h a vo kavet en a o d ?
Dialogue 4 E S By the
seashore
KATELL:
GWELTAZ:
KATELL:
GWELTAZ:
Klevet a ran c'hwezh ar m o r b r e m a ñ . E m a o m p o t o s t a a t d ' a n a o d . O b e r a ra v a d a n iod d ' h o n y e c ' h e d ! N e gav k e t dit? E O , k a l o n - m e ! M e t g a n t a ñ e t e u a n iod g a n t a n avel, h a g a n t a n avel e m e u s p o a n o k e r z h e t ! H a g a r a b a t d i m p m o n t r e bell m a fell d i m p k a o u t a m z e r d a brenañ b o u e d m o r war an distro . . . B e p r e d n e c ' h e t g a n t a r b o u e d , k a r i a d ! M e gav din e plij dit a r b o u e d m o r a b a l a m o u r d ' a r m a i o n e z a c'hallez f a r d a ñ d a z e b r i ñ g a n t o ! H a n ' e o k e t gwir? N e r a n forzh, g o u z o u t a o u z o u t m a t ! . . . Sell d u - h o n t , e r p e l l o ù , u r vag o klask d o n t a - b e n n a r gwag! P e g e n b i h a n a r vag h a p e g e n b r a s a r m o r !
KATELL:
M a , d a b e t e u r e kloz ar stalioù d r e a m a ñ ? R a k g w e l e t a r a n a n n o z o t o n t b u a n . E m i c h a ñ s e o e n tu all d a c'hwec'h eur . . . G o r t o z , ez a n d a l a v a r e t dit: c ' h w e c ' h e u r d e k rik, kalon-me. M a , p o e n t e o distreiñ h a t a p o u t h o r p r e n a d e n n o ù er stal!
GWELTAZ: KATELL:
Vocabulary klev/et
iod, m. yec'hed, m. kaout poan o
M
pell kaout amzer da bepred nec'h/in maionez, m. ne ran forzh er pelloù gwag, sgt gwagenn ma kloz/añ en tu all ad L
L
tap/out prenadenn
to sense, perceive (= 'smell'); hear iodine health have trouble X-ing far to have the time to constantly, forever to worry mayonnaise I don't care in the distance waves well, OK to close beyond, the other side of to get, catch purchase
tosta/at
to get near (da 'to') ober, gra vad to do good,benefit (da to') ne gav ket dit? don't you think?, don't you agree? re too to want fell/out on return, when war an distro we come back abalamour da because of to prepare, make fard/añ over there du-hont to manage, dont, deu/ overcome da a-benn how X! pegen + adj. (exclamative) rak for, because ez an da I'm going to precisely, on the rik dot 4
L
L
L
Exercise 3 A n s w e r in B r e t o n t h e following q u e s t i o n s o n t h e d i a l o g u e : (a) (b) (c) (d)
Perak en deus Gweltaz poan o kerzhet? H a sec'hed en deus Gweltaz? P e t r a a wel G w e l t a z e r p e l l o ù ? D a b e t e u r e kloz a r stalioù d r e a m a ñ ?
Language and grammar The comparison of adjectives and related issues
and
adverbs,
T h e c o m p a r a t i v e a n d s u p e r l a t i v e of adjectives a n d a d v e r b s a r e f o r m e d by t h e a d d i t i o n of -oc'h a n d -añ. B, d, g, z, a n d zh p r e c e d i n g the suffix u n d e r g o p r o v e c t i o n , t h u s t o p, t, k, s, sh: positive
comparative
gleb abred ruz kozh
glepoc'h abretoc'h rusoc'h koshoc'h
superlative glepañ abretañ rusañ koshañ
wet s o o n , early red old
' A s X a s ' is g e n e r a l l y c o n v e y e d by ken X ha(g) . • . T h e c o m p a r a tives all m e a n ' m o r e X / X - e r ( t h a n ) ' . ' H o w X ! ' is p e g e n + a d j . T h a n ' in t h e s t a n d a r d l a n g u a g e a n d a small a r e a in L e o n is t h e p r e p o s i t i o n eget, b u t m o r e c o m m o n l y it is t h e p r e p o s i t i o n evit 'for'. T h e p e r s o n a l forms of t h e s e p r e p o s i t i o n s a r e as follows: IPS 2PS 3PSm. 3PSf.
egedon egedout egetañ egeti
evidon evidout evitañ eviti
1PP 2PP 3PP
egedomp egedoc'h egeto/egete
evidomp evidoc'h evito/evite
T h e c o m p a r a t i v e b e h a v e s like a n y adjective, i.e. it m u t a t e s as a p p r o p r i a t e . T h e s u p e r l a t i v e is t h e s a m e , b u t m a y c o m e first, b e f o r e t h e n o u n , in which case t h e r e a r e as a rule n o m u t a t i o n s at all ( w h a t e v e r t h e g e n d e r , just t h e c h a n g e k- > c'h- if t h e adjective b e g i n s in k- a n d t h e article p r e c e d e s ) . H e r e a r e a few e x a m p l e s (including a n exception): Ma c'harr a zo rusoc'h ha koshoc'h eget/evit e hini. M y car is r e d d e r a n d o l d e r t h a n his. A r verc'h vrasañ hag ar paotr brasañ a zo er salons. T h e biggest girl a n d b o y a r e in t h e s i t t i n g - r o o m . A r stal-mañ a z o ken m o d e r n ha h o n n e z h . T h i s s h o p is as m o d e r n as t h a t o n e . A r veaj pellañ - ar pellañ beaj t h e longest j o u r n e y
E-touez ar muiañ drein e m a ñ ar gaerañ rozenn. A m o n g t h e m o s t t h o r n s is t h e m o s t beautiful r o s e . A r boelladenn gentañ - ar c'hentan poelladenn t h e first exercise T h e r e a r e s o m e i r r e g u l a r s - h e r e a r e t h r e e of t h e m ; fuller i n f o r m a tion in U n i t 12: as X as (+ ha) mat drouk fall
kenkoulz ( o r ken mat) k e n gwazh ( o r ken fall) ken gwazh ( o r k e n fall)
comparative (+ eget/evit) gwell(oc'h) gwashoc'h gwashoc'h
superlative gwellañ
good
gwashañ
bad
gwashañ
bad
Exercise 4 C o n s t r u c t s e n t e n c e s using c o m p a r a t i v e s - m a k e t h e m truthful: E.g. Bambi, bihan, Godzilla give Bambi a zo bihanoc'h eget Godzilla B a m b i is s m a l l e r t h a n G o d z i l l a . (a) (b) (c) (d) (e) (f) (g) (h) (i) (j) (k) (1) (m) (n) (o) (p) (q)
N e w Y o r k , b r a s , Pariz. A n Nil, hir, al Liger. Deiz, teñval, noz. Pinvidik, C h i r a c , M a d o n n a . Buan, ur C h l i o , ur Ferrari. G r a n a d a , tomm, Helsinki. Stravinski, k o z h , M e t h u s e l a h . Trist, Izold, T r i s t a n . Kemper, brav, Pempoull. Enez-Vriad. brav, Manchester. F r a ñ s e z , b r a s , te. Berc'hed, kaer, me. E ñ , lous, c'hwi. H i , k o z h , ni. Int, sot, ni. Ni, d i w e z h a t , int. Y a n n i g , fur, e ñ .
(r) G w e n o l a , k o a n t , hi. (s) H e r v e , y a o u a n k , t e . (t) C h w i , k r e ñ v , int.
Wanting, obligation, needing, thinking, and being able
liking, L
V e r y c o m m o n is kaout c'hoant, w h i c h m a y b e followed by d a + v.n. T h e r e is also fell/out, a sort of i m p e r s o n a l v e r b , c o n s t r u c t e d with d a g o v e r n i n g t h e p e r s o n w h o ' w a n t s ' : L
N ' e n deus ket c'hoant da vont d'ar ger. H e d o e s n ' t w a n t to g o h o m e . Int a fell d e z h o c'hoari ganin. T h e y w a n t t o play with m e . Hi n e fell ket dezhi chom er gêr. S h e d i d n ' t w a n t to stay at h o m e . Fellout a ra din kavout ma breur. I w a n t t o find m y b r o t h e r . N o t e h o w a 'subject' m a y c o m e b e f o r e fellout, as a n e m p h a t i c o r focal e l e m e n t . T h i s sort of c o n s t r u c t i o n is e x t r e m e l y c o m m o n in Breton. O n kaout c'hoant, n o t e t h a t a v.n. m a y i m m e d i a t e l y follow c'hoant if it's a need y o u h a v e , e.g. c'hoant debriñ e n deus = naon en deus ' h e ' s h u n g r y ' , a n d c o m p a r e c'hoant h e deus da ziskuizhañ s h e w a n t s t o r e s t ' with c'hoant diskuizhañ he deus ' s h e w a n t s / n e e d s to r e s t ' (this distinction can b e v a g u e ! ) . A n o t h e r possibility is t h e future t e n s e of kaout: Petra h o po? ' W h a t ' l l y o u h a v e ? ' (i.e. ' W h a t d o y o u w a n t ? ' ) - U n t a m m kaviar am b o 'I'll h a v e a bit of caviar.' k
Obligation
and need
O b l i g a t i o n a n d n e e d a r e r e n d e r e d in v a r i o u s ways. N e e d m a y b e c o n v e y e d by rank/out to h a v e t o ' a n d ret e o d a + u.b. + v.n. (ret ' n e c e s s a r y ' ) , o r y o u m a y u s e kaout e z h o m m d a + v.n. M o r a l obliga t i o n m a y b e c o n v e y e d by die/out ' t o h a v e t o ' (is resistant t o lenition d- in this v e r b ) , dav e o d a , a n d mat e o d a + u.b. + v.n. It's L
L
L
L
L
also possible to u s e kaout d a + v.n. ' t o h a v e t o ' a n d bezañ d a v.n. ' t o b e ( d u e ) t o ' . H e r e a r e a few e x a m p l e s :
L
+
R a n k o u t a r e o m p m o n t d'ar skol-veur. W e h a v e t o g o t o t h e university. N ' e o ket ret d e o m p gwerzhañ al levrioù-se. W e d o n ' t h a v e t o sell t h o s e b o o k s . E z h o m m hoc'h eus da brenañ ur sac'h-kein. Y o u n e e d to b u y a r u c k s a c k . DIeout a ra-hi ober war-dro he c'hoar. S h e m u s t l o o k after h e r sister. Kalz traoù am eus d'ober hiziv. I h a v e lots of things t o d o t o d a y . A - b e n n arc'hoazh ez in da gerc'hat ma breur. T o m o r r o w I ' m t o g o a n d get m y b r o t h e r . ( H e r e j u s t t h e future) T h e related prohibition, or a negative imperative, may be conveyed with arabat ( e o ) , e.g. Arabat soñjal e traoù seurt-se ' D o n ' t t h i n k of such t h i n g s . '
Liking T o c o n v e y ' t o l i k e ' w e c a n u s e kav/out mat (lit. ' t o find g o o d ' ) , g o o d w h e n t a l k i n g of food, o r kar/out ' t o like, l o v e ' (often in t h e c o n d i t i o n a l ) ; m o r e g e n e r a l is plij/out ' t o p l e a s e ' , t h e m e a n i n g ' l i k e ' c o n v e y e d with t h e h e l p of d a (also occasionally gant). I t ' s possible t o use mat ' g o o d ' with gant. T o c o n v e y ' p r e f e r ' , a d d muioc'h to karout o r r e p l a c e mat e o gant with gwell e o gant - kentoc'h ' r a t h e r ' might be used here too. Thus: L
H a kavout a rit mat ar c'hrampouezh? D o y o u like t h e c r ê p e s ? M e a garfe mont d'an estrenvro. I ' d love t o go a b r o a d . A r gwez-se ne blijont ket din. I d o n ' t like t h o s e t r e e s . Hi a blijfe dezhi debriñ ur grampouezhenn vras. S h e ' d like t o e a t a big c r ê p e .
Plijout a rafe d e o m p ober un dro e Montroulez. W e ' d like t o g o for a walk in M o n t r o u l e z ( M o r l a i x ) . Mar plij ganeoc'h. If y o u p l e a s e . Mat e o ganin debriñ krampouezh. I like e a t i n g c r ê p e s .
Thinking T h i n k i n g ' m a y b e c o n v e y e d b y v a r i o u s v e r b s a n d e x p r e s s i o n s , e.g. kav/out ' t o s e e m ' , soñj/al ' t o t h i n k , c o n s i d e r ' , kred/iñ ' t o b e l i e v e ' . All t h e s e v e r b s m a y b e u s e d p e r s o n a l l y , b u t t h e y m a y also b e u s e d like fell/out: H a kavout a rit e labour mat? D o y o u t h i n k h e w o r k s well? Int a z e g o u e z h o warc'hoazh, a gav din. T h e y ' l l arrive t o m o r r o w , I t h i n k . Int a gav d e z h o e vo mat evel-se. T h e y t h i n k it'll b e fine like t h a t . E ñ a soñje dezhañ e teuje e vab h e p dale. H e t h o u g h t his son w o u l d c o m e w i t h o u t delay. T h i n k i n g ' m i g h t o v e r l a p with h a v i n g a n i n t e n t i o n o r i d e a of d o i n g s o m e t h i n g . T h i s c a n b e d o n e with bezañ e-sell d a + v.n. o r bezañ e-soñj d a + v.n.: L
L
E-seII e m a o n da dremen un eizhtez bennak e L a n g o n e d . I ' m t h i n k i n g of s p e n d i n g a w e e k in L a n g o n n e d .
Being able A s for 'ability', h e r e w e h a v e t h e v e r b gall/out or gell/out. It's p e r fectly r e g u l a r , e x c e p t for its o p t i o n a l u n u s u a l a p p e a r a n c e w h e n n e g a t e d , n a m e l y n'hellan ket T c a n ' t ' , etc. I t ' s also possible t o c o n vey impossibility by using n e g a t e d bezañ evit + v.n. A few e x a m p l e s : N'out ket evit m o n t d'ar voest-noz? C a n ' t y o u g o t o t h e night c l u b ?
Gallout a rin lenn ar pennad-se fenoz. I'll b e a b l e t o r e a d t h a t article this e v e n i n g . Espernet e m eus tout ma arc'hant. N'hellen ket mirout. I've s p e n t all m y m o n e y . I c o u l d n ' t h e l p it. Petra a vez graet eus 'to begin' e brezhoneg? Se n'on ket gouest da lâret dit, n'em eus ket desket se c'hoazh. H o w d ' y o u say ' t o b e g i n ' in B r e t o n ? I c a n ' t tell y o u t h a t , I h a v e n ' t l e a r n t it yet. L
A c o m m o n a n s w e r t o t h e last q u e s t i o n m i g h t b e bezañ krog d a o r k o m a ñ s da . O t h e r possibilities for ' c a n ' i n c l u d e m o a i e n bezañ d a + u.b. + d a + v.n. a n d tu bezañ d a + u.b. + d a + v.n.: L
L
L
L
L
M o a i e n a vo da Bêr da vont d'ar gêr. P e r will b e able to g o h o m e . N ' e u s ket tu da Gatell da labourat hiziv. Katell can't work today.
Exercise 5 R e c o n s t r u c t t h e following s e n t e n c e s , placing t h e u n d e r l i n e d e l e m e n t first - y o u a r e , of c o u r s e , likely t o h a v e to c h a n g e t h e form of t h e u n d e r l i n e d e l e m e n t : E.g. M o n t a ran d'ar gcr gant ma m i g n o n e z gives D'ar gêr ez an gant ma m i g n o n e z I go h o m e with m y girlfriend. (a) (b) (c) (d) (e) (f) (g) (h) (i) (j)
F e l l o u t a ra d e z h i distreiñ d ' a r gêr. K a v o u t a r a n a r veaj hjr. N e blij k e t d a B ê r s t u d i a ñ . Int a r a n k c h o m e r g ê r hiziv. N'hellan ket lakaat ma loeroù. M e a fejl din p r e n a ñ ur vantell gaer. H i a r a n k g w e r z h a ñ h e sae ruz. A r b r o z h i o ù - s e n e blijont k e t din. B u a n e c'hellan skrivañ brezhoneg. C'hwi a rank dont du-mañ diouzhtu. beaj, f. loer, f. niantell, f. brozh, f.
journey sock coat skirt
Exercise 6 Recast t h e following s e n t e n c e s , t a k e n from t h e p r e c e d i n g section, placing t h e u n d e r l i n e d e l e m e n t first. E.g. H a kavout a rit mat al labour? gives H a mat e kavit al labour? D o y o u find t h e w o r k g o o d ? (a) (b) (c) (d) (e) (f) (g) (h) (i)
N ' e o k e t ret d e o m p g w e r z h a ñ al levrioù-se. E z h o m m hoc'h eus da brenañ ur sac'h-kein. D l e o u t a ra-hi o b e r w a r - d r o h e c ' h o a r . Kalz traoti a m e u s d ' o b e r hiziv. A - b e n n a r c ' h o a z h ez in d a g e r c ' h a t m a b r e u r . A r gwez-se n e blijont k e t din. Plijout a rafe d e o m p o b e r u n d r o e M o n t r o u l e z . N ' o u t k e t evit m o n t d ' a r v o e s t - n o z ? G a l l o u t a rin lenn ar p e n n a d - s e fenoz.
Verbs in -a and
-aat
T h e r e a r e n u m e r o u s v e r b s with t h e v e r b a l n o u n e n d i n g -a ( t h e r e ' s n o c h a n g e for t h e radical, a l t h o u g h t h e -a m a y b e lost in c e r t a i n forms) - t h e s e v e r b s i n d i c a t e collection, g a t h e r i n g , h u n t i n g o r e v e n searching. Such v e r b s a r e f o r m e d by a d d i n g -a to p l u r a l , collective, or m a s s n o u n s . N o u n s e n d i n g in a v o i c e d c o n s o n a n t letter, h e r e g, d, b, a n d z, u n d e r g o p r o v e c t i o n : p e s k e d 'fish' (pi.) gives pesketa ' t o fish*, kerez ' c h e r r i e s ' (coll.) gives keresa ' t o collect c h e r r i e s ' , a n d brennig i i m p e t s ' (coll.) gives brennika ' t o collect l i m p e t s ' . N o u n s with p l u r a l s in -où o r -ioù insert -a- b e f o r e -où: avaloù ' a p p l e s ' > avalaoua ' t o collect a p p l e s ' ( o n e of t h e n a m e s of t h e h e d g e h o g in B r e t o n is avalaouer ' a p p l e c o l l e c t o r ' - its spines collect t h e m as it a m b l e s by!), delioù ' l e a v e s ' (of t r e e s ) > deliaoua ' t o r a k e u p d e a d l e a v e s ' , l o u z o ù ' h e r b s ' , ' w e e d s ' > louzaoua ' t o w e e d ' . N o u n s in -aou, e.g. glaou ' c o a l ' just a d d -a: glaoua ' t o g a t h e r c o a l \ T h i s m e t h o d of f o r m i n g v e r b s is a n c i e n t , a n d r e m a i n s very p r o d u c t i v e . S o m e things n e v e r c h a n g e : merc'h 'girl', ' d a u g h t e r ' , pi. merc'hed > merc'heta ' t o c h a t up/collect girls' a n d paotr ' b o y ' , pi. paotred > paotreta ' t o c h a t up/collect b o y s ' , etc. V e r b s in -aat a r e f o r m e d likewise, b u t m a y i n d i c a t e a ' p r o g r e s sion', a ' b e c o m i n g ' . T h e y a r e f o r m e d f r o m n o u n s a n d adjectives: c'hoant ' d e s i r e ' > c'hoantaat ' t o d e s i r e ' , izel ' l o w ' > izelaat ' t o
( b e c o m e ) l o w e r ' , e v e z h ' c a r e ' , ' a t t e n t i o n ' > eveshaat ' t o w a t c h o v e r ' , ' t o p a y a t t e n t i o n ' , gwell ' b e t t e r ' > gwellaat ' t o m a k e / b e c o m e b e t t e r ' , tost ' c l o s e ' > tostaat ' t o a p p r o a c h ' , etc. T h e radical will as a rule b e -a: c'hoantaet ' d e s i r e d ' . Stress t h e p e n u l t i m a t e , t h o u g h t h e t w o vowels t e n d t o c o n t r a c t .
8 Ha ni ha selaou an dud o komz W e listen to people speaking
In this unit you will learn: • about compound tenses • how to refer to past events and construct a narrative: the forms of the imperfect, the simple past, and the perfect • more about conjugated prepositions • about object pronouns • a little about Breton music
Dialogue 1 EZ3 Being tourists SUZANNA:
ALAN: SUZANNA: ALAN:
SUZANNA:
ALAN:
in
Konk-Kernev
L e z o m p a r vvetur a m a ñ e t a , h a d e o m p d a w e l a d e n n i ñ k r e i z - k ê r g a n t e diez k o z h h a b i h a n h a g e r u i o ù strizhstrizh. K a l z t o u r i s t e d a z o a m a ñ , h a stalioù! U r s p o n t e o . N ' e o k e t , t a m m e b e t . M e a blij din k e m e n t - m a ñ . M a t e o evit t u d ar v r o ivez. Y a , m a t e o , m e t trist e o ivez. G w e l l o c ' h e o a pell ' z o , en amzer dremenet, a-raok gwalenn an douristed. A n d u d a l a b o u r e e r p a r k e i e r , er m o r , n e v e z e n t k e t e d a l c ' h a r re all. M e n ' o n k e t sur. G w i r e o k o u l s k o u d e e veze k o m z e t b r e z h o n e g , tost g a n t an holl. S e t u p e r a k ez e u s b e t k r o u e t ul l i a m m e t r e a r b r e z h o n e g h a g a n d i e n e z . E m a ñ a r gwir g a n e o c ' h - b e z a ñ p a o u r h a k o m z b r e z h o n e g . M e t e n d e i z i o ù - m a ñ e vez k o m z e t h a k l e v e t b r e z h o n e g m u i o c ' h - m u i e r v u h e z foran. U r gwir a d c ' h a n i d i g e z h e o !
Vocabulary karter, m. ru, f. Iez/el tamm ebet tremenet e dalc'h bezañ
district street leave, let not at all past to be in thrall to (lit. to be in the grip o f ) however, but everybody to create misery, poverty more and more public (adj.) 4
koulskoude an holl krou/iñ dienez, f. muioc'h-mui foran
ober, gra o to sightsee zouristed spont, m. terror, fright pell 'zo long ago gwalenn, f. stick, scourge; ring ar re all the others paour poor gwir true tost almost perak why liamm, m. link, connection en deizioù-mañ these days buhez, f. life ade'hanedigezh, f. renaissance
Language and grammar The forms of the compound
tenses
H e r e a r e a few e x a m p l e s of c o m p o u n d s : verbal noun
radical
example
bleniañ t o drive
blegn
Ni h o n eus bleniet ar c'harr. W e h a v e driven t h e car.
kousket to sleep
kousk
Kousket e m eus un tammig. I slept a little.
boueta t o feed
bouet(a)
B o u e t a e t en deus ar c'hazh. H e fed t h e cat.
c'hwitout t o fail
c'hwit
C'hwitet hon eus hor bachelouriezh. W e failed o u r bac.
ober to do
gra
Int o deus graet eus o gwellañ. T h e y ' v e d o n e their best.
dont to come
deu
D e u ( e ) t e o en diwezh. S h e ' s c o m e at last.
bezañ
'b-'
B e t on e Kemper c'hoazh. I've b e e n in K e m p e r a l r e a d y .
kaout
'b-'
B e t e m eus kant euro . . • I've h a d 100 e u r o s . . .
B o t h bezañ a n d kaout a r e u s e d as auxiliaries a n d b o t h use t h e m selves as auxiliary, bezañ with bezañ, kaout with kaout. B c z a ñ as auxiliary is r e s t r i c t e d t o intransitives, i.e. v e r b s which d o n ' t h a v e a direct object, e.g., mont ' t o g o \ dont ' t o c o m e ' , b u t t h e y d o n ' t all t a k e , o r h a v e t o t a k e , bezañ. T h i s is s o m e t h i n g t o l e a r n v e r b by v e r b . N o t e t h a t only bezañ is u s e d for t h e infinitive, e.g. bezañ aet ' t o have g o n e ' , bezañ kavet ' t o h a v e f o u n d ' . B e z a ñ is also u s e d for t h e passive, e.g. ' h e is s e e n ' .
Past times B r e t o n h a s past t e n s e s o t h e r t h a n t h e c o m p o u n d o n e s w e h a v e just met. L e t ' s c o m p l e t e y o u r k n o w l e d g e of t h e i m p e r f e c t with t h e forms of bezañ a n d kaout ( n o t e t h a t kaout d o e s n o t h a v e a n o n - p e r s o n a l form): oan, oas, oa, o a m p , oac'h, oant, oad a m / e m boa, az/ez poa, en doa/devoa, he doa/devoa, hor boa, h o poa, o d o a / d e v o a ( t h e forms with am a n d az t e n d t o follow t h e subject or direct object w h e n t h e v e r b is affirmative; d o a a n d d e v o a a r e a l t e r n a t i v e s ) T h e r e is a p r o g r e s s i v e : m e a oa o lenn e m c'hambr-studi, e m cTiambr-studi e oan o lenn T w a s r e a d i n g in m y s t u d y ' ; a h a b i t u a l : me a v e z e alies o lenn T w a s often r e a d i n g in m y s t u d y ' ; a n d in L e o n t h e r e is an i m p e r f e c t of emañ: e d o n , edos, e d o , e d o m p , edoc'h, edont, edod: E d o n o vale war ar m a e z T w a s w a l k i n g in t h e c o u n tryside/ T h e i m p e r f e c t is u s e d in d e s c r i p t i o n s a n d s i t u a t i o n s w h e r e t h e action is n o t m o v i n g o n , t h u s close t o E n g l i s h I w a s d o i n g ' , 'I u s e d to d o ' , T w o u l d (often) d o ' , etc. N e x t w e m u s t m e n t i o n t h e simple past, t h o u g h it is n o t u s e d m u c h in s p e e c h , w h e r e t h e perfect r e p l a c e s it. H e r e a r e t h e s y n t h e t i c e n d i n g s of four v e r b s , t h e first o n e r e g u l a r : k
treiñ, tro:
trois, trojout, troas, trojomp, trojoc'h, trojont, trojod
ober, gra: bezañ: kaout:
ris, rejout, reas, rejomp, rejoc'h, rejont, rejod v o e n , v o e s , voe, v o e m p , voec'h, voent, v o e d a m / e m b o e , az/ez p o e , e n d o e / h e d o e ( o r en/he d e v o e ) , hor b o e , h o p o e , o d o e ( o r o d e v o e ) (see t h e n o t e a b o v e for t h e i m p e r f e c t )
H e r e a r e t h e c o n d i t i o n a l s of bezañ a n d kaout, since t h e y t o o c a n b e u s e d in t h e f o r m a t i o n of c o m p o u n d t e n s e s , i.e. T would have X - e d \ etc.: bezañ c o n d . I: c o n d . II:
ve(fe)n, ve(fe)s, ve(fe), v e ( f e ) m p , ve(fe)c'h, ve(fe)nt, vefed vijen, vijes, vije, vijemp, vijec'h, vijent, vefed
kaout (see t h e n o t e a b o v e o n t h e i m p e r f e c t ) c o n d . I: a m / e m befe, az/ez pefe, e n defe, h e defe, hor befe, h o pefe, o defe c o n d . II: a m / e m bije, az/ez pije, en dije, he dije, hor bije, h o pije, o dije H e r e a r e a few e x a m p l e s : Glav a rae dec'h da noz. It r a i n e d last night. D'ar Y a o u e v e z e er marc'had o werzhañ dilhad kozh. O n T h u r s d a y s h e w a s at the m a r k e t selling old c l o t h e s . Pelec'h edoc'h/e oac'h o c h o m er bloaz tremenet? W h e r e did y o u live last y e a r ? Disoñjal a raen da lavaret deoc'h e oa Mizerig kalvez. I forgot t o tell y o u t h a t M i z e r i g w a s a c a r p e n t e r . Ober a ris a n a o u d e g e z h gant daou eus he breudeur, h e c'hoar yaouankañ, he zad hag he m a m m . I m a d e t h e a c q u a i n t a n c e of t w o of h e r b r o t h e r s , h e r y o u n g e s t sister, h e r f a t h e r a n d h e r m o t h e r .
The use of some common
prepositions
P r e p o s i t i o n s a r e crucial e l e m e n t s in B r e t o n - t h e r e a r e n u m e r o u s v e r b s , n o u n s , a n d adjectives w h i c h a r e c o n s t r u c t e d with o n e o r e v e n m o r e of t h e m . H e r e a r e a few e x a m p l e s involving t h e m o s t c o m m o n prepositions:
(a) ouzh 'at, a g a i n s t ' is u s e d after w o r d s c o n v e y i n g s o m e s o r t of a t t a c h m e n t o r c o n f o r m i t y : stagañ ouzh ' t o a t t a c h t o ' , heñvel ouzh 'similar t o ' : n o t e it t o o with sentiñ ouzh ' t o o b e y \ fachet ouzh ' a n g r y with', kaout kas ouzh ' t o feel a v e r s i o n for', miret ouzh u.b. da/a ober u.d.b. ' t o p r e v e n t s o m e o n e from d o i n g s o m e t h i n g ' . (b) gant ' w i t h ' , gant h a s a g e n e r a l m e a n i n g ' w i t h ' . N o t e m e a n i n g ' b y ' in passives:
its
Kemeret e o bet ar gontell gant al laer. T h e knife h a s b e e n t a k e n by t h e thief, H e n n e z h zo bet sikouret gant e a m e z e g da adlivañ ar vogerenn. H e ' s b e e n h e l p e d by his n e i g h b o u r t o r e p a i n t t h e little wall. A r babig-se z o m o u m o u n e t gant e vamm-gozh. T h a t b a b y is spoilt by its g r a n d m o t h e r . B r e t o n favours t h e passive: t h e r e ' s n o p r o b l e m saying Kollet h e deus Mari h e filoù ' M a r i h a s lost h e r b a t t e r i e s ' , b u t s o m e h o w Kollet eo he filoù gant Mari, lit. ' L o s t is h e r b a t t e r i e s b y M a r i ' s e e m s m o r e a u t h e n t i c (pil, m., -où). N o t e t o o : diskenn gant an derezioù ' t o g o d o w n t h e s t e p s ' ; pignat gant ar skeul ' t o climb u p t h e l a d d e r ' ; gant an tren ' b y t r a i n ' . ' B r i n g ' a n d ' t a k e ' m a y involve gant: deut e o e draoù gantañ ' h e ' s b r o u g h t his t h i n g s ' - aet e o e draoù gantañ ' h e ' s t a k e n his t h i n g s ' (the l a t t e r can e v e n c o n v e y ' s t e a l ' o r ' e a t / d r i n k ' : M o n t a ra kalz bara ha gwin ganin T e a t a lot of b r e a d a n d d r i n k a lot of w i n e ' ) . W e k n o w it's u s e d for possession, e v e n a l o n g s i d e kaout: N ' e m eus ket a arc'hant ganin T d o n ' t h a v e a n y m o n e y o n m e . ' N o t e also t h e expressions: Petra a y e l o ganit? What'll you have? (lit. ' W h a t will g o with y o u ? ' ) Kaset e o he faner ganti. She's taken her basket. (lit. ' T a k e n / S e n t is h e r b a s k e t with h e r . ' )
W e find gant t o o after v e r b s c o n v e y i n g t h e n o t i o n s of a s k i n g a n d receiving: g o u l e n n gant ' t o ask ( s o m e o n e ) ' (also digant a n d ouzh); it m a y also e x p r e s s m a n n e r o r r e a s o n : mervel gant an n a o n krenañ gant an a o n
t o die of h u n g e r t o t r e m b l e with fear
L i k e da, gant is u s e d in several i m p e r s o n a l e x p r e s s i o n s . T h e y m a y in fact b e s y n o n y m o u s , with t h e n u a n c e t h a t with gant t h e r e is a g r e a t e r s e n s e of c o n t r o l . T h u s : dav e vo ganin kerse e vo gantañ mar plij ganeoc'h kenkoulz e o ganto mont diouzhtu gwell e o ganin ober an dra-se
I shall h a v e t o h e will r e g r e t if y o u p l e a s e it's as well if t h e y w e n t / they'd better go immediately it's b e t t e r for m e t o d o t h a t
A n d t h e r e a r e m a n y set p h r a s e s : Glav a z o ganti! M o n t a reas gant e hent. Petra a z o ganit? E-pelec'h e m a o m p ganti? C h a n s vat ganeoc'h! (hag) echu ganti!
It's raining! H e w e n t o n his way. W h a t ' s u p with y o u ? W h e r e are we up to? G o o d luck to y o u ! ( a n d ) t h a t ' s a n e n d t o it!
L
(c) d a basically m e a n s ' t o ' , b u t h a s lots of i d i o m a t i c uses. O n e t h i n g t o b e b o r n e in m i n d is t h a t it c a n n o t b e u s e d w h e n going to a p e r s o n : in such a s i t u a t i o n davet is used. N o t e : da b e m p eur 'at five o ' c l o c k ' , d'an a m p o e n t at t h e m o m e n t ' , d'ar Sul ' o n S u n d a y s ' (also found w i t h o u t t h e article: da Sul), da nebeutañ, da vihanañ ' a t least', da skouer 'for e x a m p l e ' , a n d d'ar red 'at a r u n \ It is u s e d , as e x p e c t e d , with v e r b s of c o m m u n i c a t i o n o r a s e n s e of 'giving': reiñ, ro ' t o give', skriv/añ ' t o w r i t e ' , lavar/et ' t o say', diskouez ' t o s h o w ' , displeg/añ ' t o e x p l a i n ' . P a r t i c u l a r l y useful is its use with v e r b s such as kav/out, fell/out, e.g., m e a gav din T t h i n k , it s e e m s to m e ' , m e a fell din T w a n t [to]'. W e h a v e also n o t e d its use to i n d i c a t e p e r s o n a l possession: A r c'harr a zo dezhi - D a N o l w e n n e o ar c'harr ' T h e car is h e r s / N o l w e n n ' s . ' A n d it is c o n s t r u c t e d with a few adjectives, e.g., ingal e o din T d o n ' t m i n d ' (lit. 'it's e q u a l t o m e ' ) . %
It is very c o m m o n b e f o r e a v e r b a l n o u n : for i n s t a n c e after derc'hel, dalc'h ' t o k e e p o n X - i n g ' , e.g Derc'hel a rin da geginañ, pedet e m eus Soazig da zont du-mañ da goan 'I'll c a r r y o n c o o k i n g , I've a s k e d Soazig h e r e to d i n n e r . ' O t h e r e x a m p l e s - including a n exception: Emañ-hi o hastañ d'an ti-gar, diouzhtu-kaer he deus un treñ da dapout. S h e ' s r u s h i n g t o t h e s t a t i o n , s h e h a s a train to catch immediately. N ' e o ket c h o m e t da labourat? D i d n ' t h e stay t o w o r k ? D i o u z h ma zu e c'hellin kregiñ labourat a-zevri en deizioù-mañ. F o r m y p a r t I'll b e a b l e t o start w o r k i n g seriously in t h e c o m i n g days. N o t e c o n s t r u c t i o n s such as daoust da Soaz da vezañ klañv 'in spite of S o a z ' s b e i n g ill' (or evit r a t h e r t h a n daoust da). A n d , t o avoid all the p e r s o n a l f o r m s of t h e v e r b : ha hi da serriñ he daoulagad ' a n d she closed h e r e y e s ' . Finally, dav/ret e o da Ber 'Per m u s t ' , mall e o d e z h o ' t h e y a r e in a h u r r y ' , t o m m e o dezhi ' s h e ' s h o t ' ( b u t anoued/riv am eus ' I ' m c o l d ' ) , fall e oa da Soaz ' S o a z d i d n ' t feel well', mat e vefe deoc'h i t w o u l d b e g o o d for y o u t o ' . A n d m a n y m o r e . (d) e, en (en o c c u r r i n g b e f o r e n, t, d, h or vowels) c o n v e y s ' a t ' , 'in', ' w i t h i n ' , ' t o ' , b e f o r e t h e p l a c e w h e r e o n e is, w h i c h o n e is e n t e r i n g - e v e n with v e r b s of m o v e m e n t : e Landreger 'in L a n d r e g e r ' , m o n t en ti ' t o e n t e r t h e h o u s e ' , mont e kêr ' t o go t o t o w n ' (but mont da greiz-kêr ' t o g o t o t h e t o w n c e n t r e ' ) . S o m e feel t h a t e is u s e d only in s t a t i o n a r y s i t u a t i o n s . E/en a n d e-barzh (very c o m m o n for ' i n ' ) m a y b e differentiated, e, en as ' i n / a t ' a n d e-barzh as 'in t h e i n t e r i o r o f : en ti 'in t h e h o u s e ' , 'at h o m e ' , e-barzh an ti inside the house'. L
(e) w a r h a s a g e n e r a l m e a n i n g ' o n ' a n d is p a i r e d with diwar 'from'. Useful e x p r e s s i o n s i n c l u d e m o n t war droad ' t o b e on foot', war yun ' w i t h o u t h a v i n g h a d a n y b r e a k f a s t ' , mall/pres a z o warnon T m in a h u r r y . ' B e f o r e a v.n. it can h a v e an a u g m e n t a t i v e s e n s e : mont war goshaat ' t o b e g e t t i n g o l d e r ' (kosha/at ' t o get o l d e r ' ) . A s war a, followed by a p e r s o n a l f o r m of a v e r b , it h a s the s e n s e 'so
far as . . . ' : war a glevan 'so far as I've h e a r d / k n o w ' , war a lavarer 'so far as p e o p l e say'.
More about conjugated prepositions
or
personal
R e m e m b e r : B r e t o n p r e p o s i t i o n s c o n j u g a t e , o r h a v e p e r s o n a l forms - y o u c a n ' t t r a n s l a t e 'for m e ' as evit + m e . C e r t a i n a r e e v e n conjug a t e d using o t h e r p r e p o s i t i o n s as auxiliaries. Y e t o t h e r s u s e a possessive to o b t a i n t h e i r p e r s o n a l f o r m s ( a n d a few d o n ' t h a v e any p e r s o n a l f o r m s ) . T h e r e a r e t w o principal c o n j u g a t i o n s , t h a t e x e m plified b y gant ' w i t h ' a n d t h a t exemplified b y evit 'for' - t h e latter t y p e is t h e m o r e w i d e s p r e a d . H e r e is evit: IPS 2PS 3PSm. 3PSf.
evidon evidout evitañ eviti
1PP 2PP 3PP
evidomp evidoc'h evito/evite
T h e third p e r s o n p l u r a l form v e r y c o m m o n l y , a n d e v e r y w h e r e , o c c u r s as -e i n s t e a d of -o. H e r e a r e t h e principal p r e p o s i t i o n s , arranged according to type: (1) T h e evit t y p e ( t h e -d-/-t- p r o v e c t i o n is m e n t i o n e d w h e r e it occurs): a (eus) > ac'hanon (3P: anezhañ, anezhi, a n e z h o / a n e z h e this p r e p o s i t i o n is very i m p o r t a n t ) a-raok > araokon ( a n d araozon) b e f o r e m e dindan > dindanon u n d e r m e dirak > dirakon ( a n d dirazon) in front of m e diwar > diwarnon from m e ( n o t e t h e i n s e r t e d -n-) dre > drezon t h r o u g h m e ( n o t e t h e i n s e r t e d -z-) e, e n > e n n o n in m e eget > e g e d o n t h a n m e ( n o t e p r o v e c t i o n in t h e 3 P : egetañ, egeti, a n d e g e t o ) etre > e t r e z o m p b e t w e e n (us) ( n o t e t h e i n s e r t e d -z-) evel > e v e l d o n as, like m e ( n o t e i n s e r t e d -d-, a n d p r o v e c t i o n in t h e 3 P : eveltañ, evelti, evelto) h e p > h e p d o n w i t h o u t m e ( n o t e p r o v e c t i o n in t h e 3 P : heptañ, hepti, a n d hepto) hervez > hervezon a c c o r d i n g to m e
neniet > n e m e d o n e x c e p t m e war > warnon o n m e ( n o t e t h e i n s e r t e d -n-) (2) T h e gant t y p e : da > din t o , t o w a r d s , for m e (3P: dezhañ, dezhi, a n d d e z h o ) digant > diganin f r o m m e diouzh > diouzhin from m e (3P: dioutañ, diouti, a n d diouto; 1PP: diouzhimp) ouzh > ouzhin against, t o w a r d s , a t / t o m e (3P: outañ, outi, a n d outo; 1PP: ouzhimp) (3) H e r e a r e a c o u p l e of e x a m p l e s of p r e p o s i t i o n s c o n j u g a t e d w i t h t h e h e l p of o t h e r p r e p o s i t i o n s : betek > betek + e ( n ) > betek e n n o n until, as far as ( m e ) e-barzh > e-barzh + e ( n ) > e-barzh e n n o n inside m e , within m e (4) A n d s o m e p r e p o s i t i o n s i n c o r p o r a t e a possessive in o r d e r t o o b t a i n t h e i r p e r s o n a l forms: e-Iec'h > e n h e lec'h i n s t e a d of h e r e-kichen > e n hor c'hichen n e a r us diwar-benn > diwar ma fenn a b o u t m e a-zivout > war h o tivout c o n c e r n i n g y o u war-lerc'h > war da lerc'h after y o u M a n y p r e p o s i t i o n s a r e u s e d with t h e 3PSf. e n d i n g t o c o n v e y a n e u t e r , o r n e u t r a l form - this, h o w e v e r , is confined t o a few set e x p r e s s i o n s . D e o m p de'i (= dezhi) ' L e t ' s get d o w n t o it' - s u c h e x p r e s s i o n s a r e v e r y c o m m o n ; h e r e a r e a few e x a m p l e s ( n o t e s o m e have a temporal or meteorological sense): Miz E v e n 'oa anezhi. Glav 'oa anezhi. kas ane'i Bec'h de'i. ruzañ ane'i duañ ane'i
W e w e r e in J u n e . It w a s raining/rain w a s in t h e air. t o h a v e a g o o d t i m e , live it u p L e t ' s get d o w n t o it (= w o r k ) , t o b e sickly t o live in m i s e r y , w r e t c h e d n e s s L
W e c o m e t o a crucial u s e of a after D i a l o g u e 2, w h e n w e look at object p r o n o u n s .
Exercise 1 I n s e r t t h e r e q u e s t e d v e r b a l forms i n t o t h e g a p s in t h e following s e n t e n c e s - w e d o t h e first for y o u ('s.p.' = ' s i m p l e p a s t ' ) : (a) Lavarout a (ober, s.p.) Y a n n gevier d'am m a m m . (Lavarout a reas Y a n n . . . ) (b) H e d i l h a d a ( l a k a a t , s.p.) M a r i a h o n t d a s e c ' h a n . (c) N e ( b e z a ñ , I P S imperf.) ket skuizh d e c ' h . (d) P e l e c ' h ( b e z a ñ , imperf.) c h o m e t m a b r e u r h a m a c ' h o a r ? (e) ( D e b r i ñ , 3 P S m . perf.) e d a m m b a r a . (f) N e ( b e z a ñ , imperf.) b a n n e gwin e b e t e r w e r e n n . (g) U r c ' h a r r a ( b l e n i a ñ , 2 P P imperf.) p a o a c ' h y a o u a n k . (h) ( D o n t , 3 P P perf.) d a c ' h o a r i w a r m a z a c h e n n . (i) T r o u z ( b e z a ñ , ' t h e r e is') p e o g w i r ez e u s kalz t u d e n ti. (j) A e t e o a n t kuit, n e u z e e ( s k u b a ñ , I P S s.p.) a n ti. (k) P a o a b r a v a n a m z e r e (gwiskañ, 2 P S i m p e r f . ) d a zilhad n e v e z . (1) P ' e n d e u s gwelet e v a m m ( p a o u e z , 3 P S m . perf.) d a y o u c ' h a l . (m) O paouez erruout e Karaez (bezañ, 1PP imperf.). (n) Erfin ( d o n t , 3 P P pluperf.) a - b e n n d a z i b a b o c ' h r a m p o u e z h karetañ. (o) N e ( p a e a ñ , 1 P P perf.) n e t r a d e z h a ñ , r a k n ' e n d e u s s k o a z e l l e t ac'hanomp. sec'h/an tachenn, f. trouz, m. skub/añ gwisk/añ diwisk/an paouez da + infinitive erfin dibab karetañ pae/añ ac'hanomp L
to dry piece of ground, field noise to sweep to dress (someone), to put (something) on to undress someone, take off to stop, finish at last to choose, select favourite to pay us (see below on object pronouns)
Exercise 2 R e p l a c e t h e following s e q u e n c e s of p r e p o s i t i o n a n d n o u n ( o r p e r s o n a l p r o n o u n ) by t h e a p p r o p r i a t e ' c o n j u g a t e d ' form of t h e p r e p o s i t i o n - we d o t h e first for y o u again: (a) = outi:
(a) (b) (c) (d) (e) (f) (g) (h) (i) (j) (k) (!)
ouzh ar voger e m fod g a n t he z a d d'am zud evit ar p a o t r w a r ar g l o u e d e n e vlev d i n d a n va r o c h e d ez p o t o ù d'ar m a b a - d r e ñ v a r vag hep ho pragoù moger, f. pod, m. blev roched, m./f. hiviz, f. botoù, f. bragou Breizhad, m. siminal, m. kleñved, m.
(m) (n) (o) (p) (q) (r) (s) (t) (u) (v) (w) (x)
en-dro d'ar gwez davet ' m e digant 'ni' goude ar pred evel Breizhiz panevet Soaz e t r e a n tiez a-zioc'h ar siminal gant te' eget chwi' war-du Paol diwar-benn e gleñved 1
4
4
wall pot, vase hair f. man's shirt woman's shirt, blouse pair of shoes pair of trousers Breton person chimney illness
Dialogue 2 CD Chatting
about
SUZANNA: ALAN:
SUZANNA: ALAN:
SUZANNA:
the people
they
see
H a g w e l o u t a rit a r p l a c ' h a z o o p o u r m e n w a r ribl a r stêr? Ya, gwelout a ran anezhi. Bez' eo ar plac'h a werzhe bleunioù e m a r c ' h a d L a n n u o n er sizhun d r e m e n e t , 'keta? E O . A - w e c h o ù e vez u r p a o t r y a o u a n k ganti, o skoazellañ anezhi. A r p a o t r - s e ' m e u s gwelet a n e z h a ñ n e v e z 'zo. P e m z e k vloaz e o h a g e m a ñ o c h o m e S a n t - B r i e g . U r p a o t r l e m m e s p e r e d e o - l a v a r o u t a r e e r e yay d a B a r i z d a studiañ. D o n t a ray e n - d r o d a V r e i z h , s p i ' m e u s . E z h o m m h o n e u s t u d s p e r e d e k d u - m a ñ . M e a soñj din e o t r a o ù Breizh a-bouez evitañ.
ALAN:
Y a sur, m e t en d e i z i o ù - m a ñ , p a v e z e r y a o u a n k , e o m a t b e z a ñ digor d ' a r b e d , evel-se, g a n t gwrizioù b r e i z h e k ez ay w a r g r e ñ v a a t stad a r yezh.
Vocabulary ribl, m. anezhi
nevez 'zo speredek a-bouez gwrizienn, f. mont, a war
L
stad, f.
Object
bank (of river) it (see the section on object pronouns below) recently intelligent important root option with -aat verbs state
ster, f. bez' eo 'keta lemm e spered yaouankiz, f. breizhek kreñva/at
river it is tag question, e.g. i s n ' t i t ? \ etc. intelligent. quick-witted youth Breton (adj.) to strengthen, get stronger
pronouns
T w o principal s y s t e m s co-exist. O n e is u s e d by a r o u n d half of all B r e t o n s p e a k e r s ( m a i n l y in L e o n a n d G w e n e d , m o r e sporadically e l s e w h e r e ) a n d m a i n l y uses t h e possessive p r o n o u n s . Since t h e o t h e r s y s t e m is m u c h m o r e w i d e s p r e a d , w e restrict o u r s e l v e s t o it h e r e ( b u t see t h e e n d of this s e c t i o n ) . T h i s s y s t e m involves t h e use of t h e p e r s o n a l forms of a , w h i c h m a k e s t h e m a b s o l u t e l y crucial t o l e a r n - d o b e a r in m i n d a is n o t u s e d with nouns t o c o n v e y direct objects. T h e r e is a g r e a t d e a l of v a r i a t i o n in t h e p r o n u n c i a t i o n of t h e s e f o r m s , so listen to t h e r e c o r d i n g s a n d t o o t h e r n a t i v e s p e a k e r s . T h e forms a r e : L
ac'hanon, ac'hanout, anezhañ, anezhi, ac'hanomp, ac'hanoc'h, a n e z h o / a n e z h e pronounced: [ â n ô n ] , [ â n o u t ] , [ n e â ] , [nei], [anorn], [ a n o c ' h ] , [ne] T h e only rule s e e m s t o b e t h a t t h e s e p e r s o n a l forms c a n n o t c o m e first in t h e s e n t e n c e - if e m p h a s i s is r e q u i r e d , t h a t c a n easily b e d e a l t with b y p u t t i n g t h e e l e m e n t t o b e e m p h a s i z e d first, a n d e c h o i n g this e l e m e n t with t h e p e r s o n a l forms of a in t h e p l a c e from w h i c h t h e e m p h a s i z e d e l e m e n t w a s t a k e n . N o t e t h e following - w e m a k e use L
of e m p h a s i s in t h e first t w o e x a m p l e s (this c a n b e d o n e with o t h e r p r e p o s i t i o n s t o o , as in t h e s e c o n d e x a m p l e ) : Al levrioù am eus gwelet anezho war an daol. T h e b o o k s , I saw t h e m o n t h e t a b l e . Yann on aet gantañ d'ar foar. I w e n t t o t h e fair with Y a n n . Pelec'h e m a ñ an alc'hwez? A h , N o l w e n n he deus kavet anezhañ. W h e r e ' s t h e k e y ? A h , N o l w e n n h a s f o u n d it. Kavet e n deus ac'hanon. H e found me.
K o m p r e n e t e m eus ac'hanout. I understood you.
G w e l e t e m eus anezhañ. I saw h i m .
Komprenet e m eus anezhi. I understood her.
G w e l e t o deus ac'hanomp. T h e y saw us.
G w e l e t h o n eus ac'hanoc'h. W e saw t h e m .
Kavet e m eus a n e z h o . I found them. So t h e y c o m e after t h e v e r b , m o r e o r less w h e r e y o u w o u l d h a v e t h e m in E n g l i s h . D o r e m e m b e r , t o o , t h a t a m a y r e t a i n its full ' o f s e n s e , a n d as such g o e s t o g e t h e r with eus, which d o e s n ' t h a v e p e r s o n a l forms. So, for e x a m p l e , ober goap eus ' t o m a k e fun o f : L
N a rit ket goap anezhañ, a-boan ma c'hell fiñval, c'hoant bomisat en deus. D o n ' t m a k e fun of h i m , h e can h a r d l y m o v e - h e w a n t s t o b e sick. It w o u l d b e a pity n o t to d e v o t e a few lines t o t h e o t h e r s y s t e m for c o n v e y i n g direct object p r o n o u n s . T h e following s e n t e n c e s a r e for illustration. N o t e t h a t o n t h e w h o l e t h e possessive adjectives a r e used - l o o k o u t for a m / e m = ' m e ' , az/ez = ' y o u ( 2 P S ) ' , a n d hen = ' h i m , it'. So, h e r e t h e y a r e , for y o u t o w o r k o u t in y o u r o w n t i m e : Ma gwelout a c'hell. H o r c'havout a raint a-benn nebeut. D a welet hon eus. H o kwelet e m eus. V a digarezit!
H e can see me. T h e y ' l l find us s o o n , W e saw you. I saw you. Excuse m e !
H o i lezit da vont du-se! Er skol n'em gwelas ket, Er skol e m gwelas. Er skol ez kwelis. M e az kwel. T e am gwel. Hi hen gwelas dec'h. H e fardoniñ a rin. H e zamallet hoc'h eus dija. Pardonit eñ! Lezit hi! Touellit i! N ' a m zamallit ket! N ' e skoazellit ket! N ' o fardonit ket!
A l l o w us t o g o t h e r e ! H e d i d n ' t see m e at school. H e saw m e at school. I saw y o u at school. I see y o u . I see y o u . S h e saw h i m y e s t e r d a y . I'll forgive h e r . You've blamed her already. Forgive him! Let her! Deceive them! Don't blame me! D o n ' t help him! D o n ' t forgive t h e m !
Exercise 3 T h e following s h o r t a d a p t e d p a s s a g e c o m e s from R o p a r z H e m o n ' s n o v e l An Ti a Drizek Siminal (The House with Thirteen Chimneys) - t h e s e n t e n c e s h a v e b e e n p u t in t h e w r o n g o r d e r . T r y to p u t t h e m in t h e right o r d e r . ' E - b a r z h va z i ? ' erne V a d o . C h o m a r e o n t difiñv, n e m e t F e d o r , a ya d a serriñ a n d o r i o ù h a g ar p r e n e s t r o ù , evel m a ' z e o b e t g o u r c ' h e m e n n e t . A n holl a dav. 'Serrit an d o r i o ù h a g a r p r e n e s t r o ù , ' e m e z a ñ , ' h a g a r a b a t d a z e n k u i t a a t a r sal.' ' A n d e n y a o u a n k - m a ñ , ' erne D e m o s t e n e s o t i s k o u e z Y o u e n n , a z o o p a o u e z l a v a r o u t ez e u s b e t k l a s k e t l a z h a ñ unan bennak.' K o m z a ra evel u n d e n k u s t u m d a v e z a ñ s e n t e t o u t a ñ . fc
L
eme difiñv evel ma + v. gourc'hemenn tevel, tav kuita/at lazh/añ kustum da M
L
say(s). said still, without moving as. just as to command, order to be silent to leave to kill used to
Reading CXI G w e c h a l l e o a n o c h o m e B u l i e n - u r v o u r c ' h i g e o , n ' e m a n k e t pell eus L a n n u o n . M a z u d a o a d e z h o u r m e n a j e r v o u r c ' h i g . E n o o d e u s t r e m e n e t o b u h e z a-bezh. M e a o a g a n e t u g e n t vloaz 'zo. E r skol em e u s d e s k e t galleg, m e t g a n t m a z u d e k o m z e n a t a v b r e z h o n e g , ha tra all e b e t ! G a n t a r skolioù D i w a n e o a e t an t r a o ù w a r w e l l a a t evit a r yezh h a g evit s p e r e d an d u d . B r e m a ñ ez e u s l o r c ' h e n n o . Sur eo e o ret d e o m p k o m z galleg el l a b o u r p e m d e z i e k , m e t n e b e u t o c ' h n e b e u t a ñ , h a m u i o c ' h - m u i a n a d u d a vez k a v e t o k o m z b r e z h o n e g . Marteze o doa mezh eus ar yezh, hag a-daol-trumm o deus komprenet e c'hellent komz brezhoneg ha bezañ tud ordinal war un d r o ! U r gwir diskuizh e o ! gwechall menaj, m. zo lorc'h, m. a-daol-trumm ordinal diskuizh, m.
formerly farm ago pride all of a sudden ordinary rest, relief
bourc'hig, f. a-bezh
little village whole, entire (lit. of a piece') less and less k
nebeutoc'hnebeutañ war un dro
at the same time ('as* = gant)
Exercise 4 A n s w e r in B r e t o n t h e following q u e s t i o n s o n t h e p r e c e d i n g text: (a) (b) (c) (d)
Pelec'h e oac'h o chom gwechall? Pegoulz e oac'h ganet? G a n t p e s e u r t s k o l i o ù e o aet a n t r a o ù w a r w e l l a a t ? P e r a k o d e u s a n d u d k o m z e t galleg?
Breton music M u s i c h a s c o n t r i b u t e d i m m e n s e l y to a positive a t t i t u d e t o things B r e t o n . T h e r e a r e m a n y festivals, with at t h e p i n n a c l e t h e G o u e l i o ù Etrekeltiek e v e r y A u g u s t in A n Oriant. T h e fest-noz is e v e r y w h e r e , this p o p u l a r , c o m m u n i t y g a t h e r i n g with lots of m u s i c a n d fun. O r g a n i z a t i o n s such as C O O P B r e i z h h a v e built o n t h e i r r e c o r d i n g of t r a d i t i o n a l m u s i c a n d s o n g with a c o m m i t m e n t t o m o d e r n m u s i c a n d s o n g , t r a d i t i o n a l b u t e n r i c h e d by o t h e r s ' t r a d i t i o n s a n d by i n n o vation. ' B r e t o n ' doesn't have to be 'old' and 'exotic'.
T h e t r a d i t i o n a l i n s t r u m e n t s c o n t i n u e , e.g. t h e biniou. m., a sort of b a g p i p e . F r o m s o u t h e r n K e r n e v a n d in G w e n e d , it c o m e s as t h e biniou kozh. a little b a g p i p e , t h e biniou bras, a t w e n t i e t h - c e n t u r y i n t r o d u c t i o n from S c o t l a n d , a n d t h e veuze, also small, from B r e i z h U h e l . T h e p l a y e r is a biniaouer. A n o t h e r i n s t r u m e n t is t h e bombard, f., a m u c h larger t y p e of b a g p i p e , d a t i n g from t h e fifteenth c e n t u r y a n d p l a y e d by a bombarder or talabarder. I m p o r t a n t t o o a r e t h e violin, violoñs, m . a n d the h u r d y g u r d y , t h e rebed, m. Of c o n s i d e r a b l e p o p u l a r i t y is t h e akordeoñs, m., t h e a c c o r d e o n , p l a y e d by t h e akordeoñser - it's r e c e n t , k n o w n in L o w e r B r i t t a n y as t h e boest avel or boest an diaoul, a n d in B r e i z h - U h e l as t h e b o u è z e . A n d d o n ' t forget the fleüt. f., t h e flute (pakañ e fleütoù ' t o d i e ' ! ) a n d t h e d r u m , t h e taboulin, f. T o p l a y ' m u s i c is seniñ. son, which m a y b e c o n s t r u c t e d with (or w i t h o u t ) gant if y o u m e n t i o n t h e i n s t r u m e n t . ' M u s i c ' is sonerezh, m. a n d a ' m u s i c i a n ' soner. m. A d d hengounel a n d klasel to sonerezh t o get ' t r a d i t i o n a l ' a n d 'classical' m u s i c .
© Jean-Michel Prima
9 Ne gollimp ket hon hent! W e shan't lose our w a y !
In this unit you will learn:
• • • • • • • •
more about how to describe past events how to ask for and give directions how to state and ask about location and distance about time and place, days/weeks/months/years, and periods of the day about ordinal numerals and fractions about the passive about the particle ra and using the imperative about important times of the year
Dialogue 1 EX3 What they saw in the old Divi: TEREZA:
Divi:
TEREZA: Divi:
town
Hiziv o n b e t o p o u r m e n e r g ê r g o z h . Pell z o n ' e m b o a k e t gwelet a n e z h i . U n a n v r a v e o . Gwir eo eo u n a n vrav gant ar mogerioù r o m a n , an iliz-veur g o t e k h a r o m a n . G w e l e t az p o a a n e z h i c'hoazh? Gwir eo? A n iliz-veur, n ' e m e u s k e t re soñj a n e z h i , m e t a r c'hastell e m e u s soñj m a t - t r e a n e z h a ñ . Y a , g w e l e t e m b o a a n e z h a ñ p a o a n d e u e t a m a ñ evit a r w e z h k e n t a ñ . H a sell a r wastell a m a n n a m e u s p r e n e t e k ê r ivez. U n t a m m a n e z h i az p o ? Y a , m a r plij, g a n t kalz a blijadur r a k a m a ñ e o m a t a r gwastilli. P ' e m a o n g a n t i , e m e u s k o m z e t g a n t h o n amezeien. Kavet am eus anezho e kêr pa oant o p o u r m e n ivez.
TEREZA: DIVI:
TEREZA:
H a diwar-benn petra hoc'h eus komzet? D i w a r - b e n n an a m z e r , a n a t dit! T e o a r m a t e m a ñ an a m z e r e-kreiz k e m e n t k a o z p a v e z e r e B r e i z h ! C h e ñ c h a ra k e n alies m a ' z e o u r s p o r t a - w e z h i o ù divinout p e n a o s e v o a - b e n n an deiz w a r - l e r c ' h ! M a r plij, n a rez k e t g o a p !
Vocabulary er ger gozh gotek gwastell, f. amezeg, m. anat dit kement ken ma divin/out M
in the Old Town Gothic cake neighbour of course every so (+ adj./adv.) that to guess
roman kastell, m. p'emaon ganti e-kreiz cheñch alies sport, m.
Roman(esque) castle while I'm at it, by the way in the middle of to change often sport
Language and grammar More on the forms and of the past
expression
O f t e n t h e p r e s e n c e of t i m e m a r k e r s i n d i c a t e s t h e a p p r o p r i a t e t e n s e . Hiziv ' t o d a y ' , bremañ ' n o w ' , er sizhun-mañ 'this w e e k ' , etc., a r e p r e s e n t m a r k e r s ; dec'h ' y e s t e r d a y ' , gwezhall ( o r gwechall) ' f o r m e r l y ' , arlene 'last y e a r ' , etc., a r e p a s t m a r k e r s ; a n d (w)arc'hoazh ' t o m o r r o w ' , er bloaz a z e u ' n e x t y e a r ' , etc., a r e future markers. S o t h e following s e n t e n c e is c o r r e c t , isn't it?: G w e l e t e m boa da vreur dec'h T saw y o u r b r o t h e r y e s t e r d a y . ' T h e c o n s t r u c t i o n gwelet e m boa, lit. T had s e e n ' , is i m p o s e d b y dec'h. W e h a v e t h e p a s t p a r t i c i p l e plus kaout in t h e imperfect - t h e f o r m of kaout m a r k s t h e past - a n d it is c o r r e c t . C o m p a r e G w e l e t e m eus da vreur hiziv T s a w y o u r b r o t h e r t o d a y . ' Hiziv ' t o d a y ' is now, so w e h a v e gwelet e m eus: t h e past p a r t i c i p l e plus kaout in a p r e s e n t t e n s e form. N o t e t o o G w e l e t e m eus bet da vreur hiziv, with t h e a d d i t i o n of bet - it s e e m s t o t a k e t h e i m m e d i a c y a w a y a n d p l a c e things m o r e firmly in t h e past. T h e r e ' s also a n ' i n s i s t e n t ' past, using ober - n o t e t h e v e r b a l n o u n : D e b r i ñ ar c'hig am eus graet ' I ' v e e a t e n t h e m e a t . '
Exercise 1 A n s w e r t h e following q u e s t i o n s o n D i a l o g u e 1: (a) (b) (c) (d) (e) (f)
Is it a long t i m e since Divi saw t h e ' o l d t o w n ' ? W h a t is g o t h i c a n d r o m a n e s q u e t h e r e ? W h e n did Divi see t h e castle? W h a t h a s T e r e z a b o u g h t in t o w n ? W h o did Divi m e e t o u t w a l k i n g ? W h a t d o p e o p l e in B r i t t a n y a p p a r e n t l y talk a b o u t all t h e t i m e ?
Dialogue 2a EZ3 Comparing
towns
TEREZA:
M o r s e n ' e m e u s g w e l e t ur c'hastell k e n u h e l all! Sell 'ta a n t o u r b r a s zo e-kreiz! Gwir eo, met n ' e o ket ken uhel ha tour Londrez! E v i d o n n ' e o k e t a r m e m e s tra. E v i d o u t , evel j u s t , k o m p r e n e t ' m eus, n'eus nemet Londrez . . . M a , sell 'ta k e n t o c ' h o u z h a n ti k o z h h a r p o u z h m o g e r i o ù ar c'hastell. P e g e n k o z h e o h e n n e z h , g a n t e brenester a-dreuz, frammet gant koad. H a g a n n o r vras z o o u t a ñ ivez! G a n t m e i n dailh t r o dro. T e gav dit e o k e r u n ti evel h e m a ñ ? N ' o u z o n ket met, n'in ket da b r e n a ñ anezhañ bepred! R e a l a b o u r zo d a o b e r evit k e m p e n n a n e z h a ñ m a t . H a t o u r L o n d r e z z o plijusoc'h d a lojañ e n n a ñ ? ...!!
Divi: TEREZA: DIVI:
TEREZA: Divi: TEREZA: Divi:
Vocabulary ken uhel all harp ouzh prenestr, m. framm/añ tailh, f.
plijus lojVañ
so high, as high as that leaning against window to join, frame, give a structure to appearance: cut (here to indicate cut or shaped stone) pleasant to live, have a room
tour, m. ken + adj. + ha(g)... a-dreuz koad, m. maen, m. tro-dro bepred kempenn
tower as . . . as . . . twisted, distorted wood stone all around always to sort out, get in order
Directions
- here and
there
' S t r a i g h t o n ' is rag-eeun o r war-eeun, b a s e d o n e e u n ' s t r a i g h t ' , ' d i r e c t ' . ' T o t h e left' a n d ' t o t h e r i g h t ' a r e a-gleiz a n d a-zehou. F o r ' t o m y / y o u r / t h e p o l i c e m a n ' s left', u s e da , e.g., a-gleiz d'ar poliser ' t o t h e left of t h e p o l i c e m a n ' , a-zehou dezhi ' t o h e r right'. T h e y m a y also b e u s e d for 'on t h e left/right', b u t war an tu kleiz/dehou is p r e f e r a b l e . ' B a c k ' is en-dro. T o c o n v e y which s t r e e t , use t h e o r d i nals ( c o m i n g l a t e r ) , e.g. ar c'hentan ru, an eil ru, an trede ru, etc. N o t e t h e following useful w o r d s : L
korn, m. kroazhcnt, m. parklec'h. m. plasenn, f. riblenn-straed, f.
corner crossroads car park square pavement, sidewalk
kreizenngenwerzh, f. park/añ ur c'harr porzh-houarn, m. treuzenn, f.
commercial/ shopping centre to park a car railway station pedestrian crossing
Recall amañ ' h e r e ' , aze ' t h e r e ' , ahont ' o v e r t h e r e ' , a n d e n o ' t h e r e ( o u t of s i g h t ) ' . T o indicate m o v e m e n t use du-mañ, du-se, du-hont (also ' t o s o m e o n e ' s p l a c e ' ) , a n d di, c o r r e s p o n d i n g t o t h e first four. F o r 'this, etc., w a y ' u s e dre amañ, etc. ' F r o m h e r e ' a n d 'from t h e r e ' a r e ac'hann a n d ac'hano: pell ac'hann 'far from h e r e ' , P e g e i t ac'hann e m a ñ X ? ' H o w far from h e r e is . . . ?' ' F r o m . . . t o . . . ' t e n d s t o b e a • . • d a . • . ; it's possible t o u s e eus h e r e i n s t e a d of a. N o t e : L
L
Pelec'h e m a ñ ar mirdi? W h e r e is t h e m u s e u m ? B e z ' ez eus ur mirdi er vourc'h? Is t h e r e a m u s e u m in t h e village? Kit rag-eeun hag e kavot anezhañ er c'hentan ru war an tu kleiz. G o straight o n a n d you'll find it in t h e first s t r e e t o n t h e left. A-dreñv deoc'h e m a ñ , e-kichen ar post. It's b e h i n d y o u , n e a r t h e post-office. Pegeit e m a ñ ar post eus ar porzh-houarn? H o w far is t h e p o s t office from t h e railway s t a t i o n ? N ' e m a n ket pell, diskennit d'ar porzh ha setu e ñ dirak ar bigi. It isn't far; g o d o w n to t h e p o r t a n d t h e r e it is in front of t h e b o a t s .
N o t e e x p r e s s i o n s using pell 'far', e.g. pell-pell/pell-tre/pell-bras, pell a-walc'h/pellik ' q u i t e far'. T a r f r o m ' is pell eus o r pell diouzh. D o the s a m e with tost (da) ' n e a r ( t o ) ' , o r u s e e-kichen o r e-tal ' n e a r ' , ' n e a r b y ' . I n s t r u c t i o n s will b e K i t . . . ! ' G o . . . !', M o n t a c'hallfec'h . . . ' Y o u c o u l d g o . . . ' , etc. O n foot' is war droad a n d ' b y ' a vehicle is gant, e.g., gant ar c'harr-boutin ' b y c o a c h / b u s ' , gant ar c'harr 'by car'. A n d h e r e a r e a few e x t r a useful a d v e r b s of p l a c e : k
no
movement
movement
out
er-maez, en d i a v a e z
in
e-barzh, en d i a b a r z h
up
e n nec'h, e krec'h
down forwards backwards
e n traoñ, e n d i n a o u a-raok, e n d i a r a o k a-dreñv, en d i a d r e ñ v
er-maez, e n diavaez e-barzh, en diabarzh e n nec'h, d'an nec'h, da grec'h e n traoñ, d'an traoñ war raok war-dreñv
T h e p o i n t s of t h e c o m p a s s , rod an avelioù, a r e ( t h e v a r i a n t s m a y b e seen as a l t e r n a t i v e s ) : N an norzh an hanternoz ar sterenn (also 'the Pole Star')
NW ar gwalarn
/ /
\ \
NE ar biz (b-)
W ar c'hornog ^^^^^^^ W ar c'huzh-heol (k-) ^ ^ ^ ^
ar sav-heol E