Aı-ap Dilinde
EHlUk DiştUtk Müzekker Müennes
At/durrahim Şenocak İzmir 2007
© Abdurrahim Şenocak Bu kitabın yayın h...
128 downloads
818 Views
3MB Size
Report
This content was uploaded by our users and we assume good faith they have the permission to share this book. If you own the copyright to this book and it is wrongfully on our website, we offer a simple DMCA procedure to remove your content from our site. Start by pressing the button below!
Report copyright / DMCA form
Aı-ap Dilinde
EHlUk DiştUtk Müzekker Müennes
At/durrahim Şenocak İzmir 2007
© Abdurrahim Şenocak Bu kitabın yayın hakkı yazarına aittir ve tüm yayın hakları saklıdır. Bu eserin herhangi bir bölümünün kopya edilmesi, başka dillere tercüme edilmesi, basılması ve çoğaltılması yazarın iznine bağlıdır. Kaynak gösterilmek suretiyle alıntı yapılabilir.
Birinci Baskı: Eylül 2007
ISBN: 975-8737-10-4
Bilimadamı Vaıjınlan
Genel Dağıtım: Vadi Yayın Dağıtım. Ltd. Şti. Bayındır Sk. No: 36/B Kızılay/Ankara Tel: 0312 435 64 89
Baskı: Tibyan Yayıncılık Basım Yayım Matbaacılık San Tic. Ltd. Şti. Tel: 0232 459 77 78 Fax: 0232 449 32 93 İzmir E-posta: tibvanvavlncilik(a).qmail.com Kültür Bakanlığı Sertifika No: 0307-35-008363
üzerimde emeği olan tıerl^esel..
Şenocak A b d u r r a h i m , 1967 yılında T r a b z o n - Ç a y k a r a ' d a d o ğ d u . İlk v e orta öğrenimini B u r s a - O r h a n g a z i ' d e , Lisans v e Y ü k s e k Lisans eğitimini D.E.Ü. İlahiyat Fakültesinde t a m a m l a d ı . Halen İzmir Kız Lisesinde D K A B ö ğ r e t m e n i olarak g ö r e v y a p a n Şenocak'ın y a y ı n l a n m ı ş bilimsel çalışmaları şunlardır: - İzmirli İsmail H a k k ı , Kitâbu'l-iftâ ve'l-kada (Sadeleştirme), İslamiyât Der., 1 9 9 8 ; - A h m e d H a s a n Z e y y a d , E d e b i y a t ı n Dili (Çeviri), İslami E d e b i y a t Der., 2 0 0 1 - 2 0 0 3 .
TAKDİM Arap dili İslam dinini, medeniyetini ve edebiyatını gü nümüze kadar taşıyan en önemli ve en zengin dildir. İslam dininin temel kaynaklarını anlayabilmek, bu sahada yazılmış klasik, modern metinleri inceleyebilmek ve araştırma yapa bilmek için Arap diline vakıf olmak hayati önem taşımakta dır. Bu amaçla, özellikle son dönemlerde, ülkemizde Arap dili ve belagati'ne yönelik pek çok bilimsel çalışmanın ya pılması sevindirici bir durumdur. Bu emek dolu çalışmalan, Arapça öğrenimine karşı günbegün artan ilginin de tetiklediğini söyleyebiliriz. Elinizdeki bu eser her ne kadar Arap dilinde spesifik bir gramer konusunu ihtiva etse de, yukarıda işaret ettiğimiz hususlar ve hassasiyetler yönünden bakıldığında, bu alana yönelik mütevazi bir katkı sunmaktadır. Ayrıca, "Arap dilinde müzekker ve müennes" konusu nun akademik düzeyde ve müstakil olarak Türkçede ilk defa bu eserde ele alınmış olması, esere ayrı bir önem ve değer katmaktadır. Bu eseri bilim dünyamıza kazandıran öğrencim ve meslektaşım Abdurrahim ŞENOCAK'ı kutluyor, bundan sonraki çalışmalarında başarılar diliyorum. Prof. Dr. Mehmet Reşit ÖZBALIKÇI D.E.Ü. ilahiyat Fakültesi Arap Dili ve Belagatı Anabilim Dalı Başkanı
İÇİNDEKİLER: TAKDİM İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ GİRİŞ \. DİLDE MÜZEKKERLİK VE MÜENNESLİK O L G U S U H. MÜZEKKER VE M Ü E N N E S K O N U S U N D A YAPILMIŞ ÇALİŞMALAR A. Müzekker Ve Müennes Konusunda Te'lîf Edilmiş Müstakil Eserler B. Müzekker Ve Müennes Konusuna Yer Veren Eserler C. Müzekker Ve Müennes Konusu İle İlgili Te'lîf Edilmiş Sözlükler BİRİNCİ BÖLÜM MÜZEKKER V E M Ü E N N E S KAVRAMLARI I. M Ü Z E K K E R KAVRAMİ A. Müzekkerin Tanımı B. Müzekkerin Kısımları 1. Hakiki Müzekker 2. Mecazî Müzekker 3. Hükmî Müzekker 4. Müevvel Müzekker II. M Ü E N N E S KAVRAMI A. Müennesin Tanımı B- M ü e n n e s i n K ı s ı m l a r ı 1. Hakîkî Müennes 2. Mecazî (Hakîkî Olmayan) Müennes a. Kurallı Mecazî Müennes b. Kuralsız Mecazî Müennes 3. Hükmî Müennes 4. Müevvel Müennes
5 7 9 13 13 19 20 29 33
41 ••• 41 46 46 47 47 49 50 50 51 51 54 57 57 59 60
İKİNCİ BOLUM MÜZEKKER V E M Ü E N N E S İSİMLER I. CANLI VARLIKLARA AİT İSİMLER 63 A. Şahıslara Ait Özel İsimler 63 B. Bayanlara Ait Özel İsimler 65 C. Hayvanlara Ait Cins İsimler 68 D. Organ Adlan 71 II. DİĞER İSİMLER 74 A. Sıfatlar 74 1. Müzekker Sıfatlar 74 2. Müennes Sıfatlar 75 B. Zamirler 78 C. İşaret İsimleri 82 D. Mevsûi İsimler 84 E. Sayılar : , 85 1. Mürekkep Sayılar 89 2. Ukûd Sayılar 91 3. Ma'tûf Sayılar 91 F. Zarflar 92 G. Kur'ân'daki Sûre İsimleri 93 H. Kabile İsimleri 94 İ. Yer İsimleri 95 K. Harfler 97 L. Evrenle İlgili Bazı İsimler 98 1 Yıldız Adları 98 2. Rüzgar İsimleri 99 3. Ateş İsimleri 100 M. Hem Müzekker Hem Müennes Olan Bazı Kelimeler.. 100 N. Müennes İsimlerin Tasğ'îri / Küçültülmesi 103
U Ç U N C U BOLUM MÜZEKKER V E M Ü E N N E S ALÂMETLERİ L M Ü Z E K K E R ALÂMETLERİ A. Fetha B. D a m m e C. Yâ D. V â v V e N û n E. Mîm İL MÜENNES ALÂMETLERİ a. İsimlerde Müennes Alâmetleri b. Fiillerde Müennes Alâmetleri c. Edatlarda müennes alâmetleri A. Tâ 1. Tâ'nın Te'nîs Alâmeti Olması 2. Tâ'nın Bazan Hâ Olarak Kullanılması 3. Tâ'nın Yazılışı 4. Tâ'nın Müennes Dışında Kullanılması B. Elif-i Maksûra C. Elif-i Memdûde SONUÇ BİBLİYOGRAFYA
107 107 108 109 109 109 110 110 111 111 112 112 112 114 115 117 118 120 122
ÖNSÖZ Erillik (müzekkerlik) ve dişillik ( m ü e n n e s l i k ) ger çekte s a d e c e canlılarda bulunan fizyolojik bir özelliktir. Arap dilindeki müzekkerlik - müenneslik olgusu ise, filolojik bir durum arz etmekte ve bu özellik sayesinde canlıların isimlendirilmesi kolaylaşmaktadır. Bu durumun diğer varlık ların isimlerine uygulanması ise ancak mecaz yolu ile ger çekleştirilmektedir. Müzekker ve müennes kelimelerin belirlenmesinde bazı kurallar vaz edilmekle birlikte, en yaygın olarak rivayet yöntemi kullanılmaktadır. Bu metod z a m a n zaman filologlar arasında ihtilafa yol açsa d a , dilin geleneğe bağlı bir ifade sistemi olması gerçeğiyle örtüşmektedir. Arap filologları, sözün açık ve anlaşılır olması için ke limeleri müzekker ve müennes ayırımına tâbi tutmuşlardır. Böylece, en azından, söz ve metinlerin aniaşılmasındaki zorluklar ortadan kalkmıştır. Bu durum, incelediğimiz konu nun önemini ortaya koymaktadır. Ayrıca, bu sahada otorite olan filologlardan hemen hemen hepsinin bu konuyu ele alması da dikkat çekici diğer bir husustur. Bir de ülkemiz de henüz akademik düzeyde müzekker ve müennes ko nusu ile ilgili bir çalışmanın yapılmamış olması, bizi bu ko nuyu araştırmaya sevk eden önemli bir başka etkendir. B u düşünceler ışığında üzerinde çalışmaya karar verdiğimiz araştırmanın ismini "Arap Dilinde Müzekker Ve Müennes" şeklinde belirlemeyi uygun bulduk. Çalışma konumuz ile ilgili te'lîf edilmiş bazı eserleri D.E.Ü. İlahiyat Fakültesi kütüphanesinden, bazılarını İslâm Ansiklopedisi kütüphanesinden temin etmekle birlikte, Ebû Hatim Selh b. M u h a m m e d Sicistânî (0.255/ 868)'nin "Kitabu'i-müzekker v e ' i - m ü e n n e s " isimli eserini, Ebû'lA b b â s M u h a m m e d b. Yezîd Müberred (0.285/ 898)'in "Kitâbu'l-müzekker ve'I-müennes" isimli eserini, Ebû Tâlib Mufazzal b. Selem b. Asım (ö. 300/912)'ın "Muhtasaru'l9
müzekker ve'l-müennes" isimli eserini v e S ü l e y m a n b. M u h a m m e d b. A h m e d E b û Mûsâ H â m i d (ö.305/917)'in "Risâletü'i-müzekker ve'l-müennes" isimli eserini yurt d ı şından temin ettik. Yaptığımız bu çalışmayı giriş ve üç bölümden oluş turduk. Girişte, dilde m ü z e k k e r l i k ve m ü e n n e s l i k o l g u s u n u diğer bazı dillerle mukayeseli olarak v e r m e y e çalıştık. A n a hatlarıyla konunun A r a p dili açısından önemi üzerin de durduk. Bu sahada te'lif edilmiş müstakil eserleri tanıttık. Birinci b ö l ü m d e , m ü z e k k e r ve m ü e n n e s k a v r a m l a rının t a n ı m l a d ı k . Bu k a v r a m l a r ı n her birini hakikî, m e c a zî, h ü k m î ve m ü e v v e l o l m a k üzere dört ait başlıkta ince ledik. İkinci bölümde, müzekker ve müennes isimleri ele al dık. Arapça isimlerin yanı sıra Arapçaya sonradan girmiş isimlerin de hükmünü belirledik. Canlı varlıkların isimleri ile diğer isimleri iki ayn alt başlıkta ele aldık. Üçüncü ve son bölümde ise, m ü z e k k e r - müennes ile ilgili alâmetlere yer verdik. Bu konuda te'lîf edilmiş eser lerde doğrudan bahis konusu olmayan müzekker alâmetle rini tespit etmeye gayret gösterdik. Metin içerisinde geçen Arapça kelime, cümle, beyit ve âyetlerin Türkçesini ilk geçtikleri yerde verdik, tekrar dan sakınmak için diğer yerlerde vermedik. K o n u m u z u araştırırken, temel kaynaklardan başla yarak g ü n ü m ü z e kadar te'lîf edilmiş e s e r l e r d e n ulaşabil diklerimizi inceleyerek y a r a r l a n m a y a çalıştık. Ses bilgisi (fonetik), şekil bilgisi (sarf-morfoloji), c ü m l e bilgisi (nahiv-sentaks) ve A r a p Edebiyatı ile ilgili kaynaklara müra caat ederek; ayet, hadis ve şiirlerden konumuza ait örnek ler vermeye özen gösterdik. 10
müzekker ve'i-müennes" isimli eserini ve S ü l e y m a n b. M u h a m m e d b. A h m e d Ebû Mûsâ H â m i d {ö.305/917)'in "Risâletü'i-müzekker ve'l-müennes" isimli eserini yurt d ı şından temin ettik. Yaptığımız bu çalışmayı giriş ve üç bölümden oluş turduk. Girişte, dilde m ü z e k k e r l i k ve m ü e n n e s l i k o l g u s u n u d i ğ e r bazı dillerle mukayeseli olarak v e r m e y e çalıştık. A n a hatlarıyla konunun A r a p dili açısından önemi üzerin de durduk. Bu sahada te'lif edilmiş müstakil eserleri tanıttık. Birinci b ö l ü m d e , m ü z e k k e r ve m ü e n n e s k a v r a m l a rının t a n ı m l a d ı k . Bu k a v r a m l a r ı n her birini hakikî, m e c a zî, h ü k m î ve m ü e v v e l o l m a k üzere dört ait başlıkta ince ledik. İkinci bölümde, müzekker ve müennes isimleri ele al dık. Arapça isimlerin yanı sıra Arapçaya sonradan girmiş isimlerin de hükmünü belirledik. Canlı varlıkların isimleri ile diğer isimleri iki ayrı alt başlıkta ele aldık. Üçüncü ve son bölümde ise, müzekker - müennes ile ilgili alâmetlere yer verdik. Bu konuda te'lîf edilmiş eser lerde doğrudan bahis konusu olmayan müzekker alâmetle rini tespit etmeye gayret gösterdik. Metin içerisinde geçen Arapça kelime, cümle, beyit ve âyetlerin Türkçesini ilk geçtikleri yerde verdik, tekrar dan sakınmak için diğer yerlerde vermedik. K o n u m u z u araştırırken, temel kaynaklardan başla yarak g ü n ü m ü z e kadar te'lîf edilmiş e s e r l e r d e n ulaşabil diklerimizi inceleyerek y a r a r l a n m a y a çalıştık. S e s bilgisi (fonetik), şekil bilgisi (sarf-morfoloji), c ü m l e bilgisi ( n a hiv-sentaks) ve A r a p Edebiyatı ile ilgili kaynaklara müra caat ederek; ayet, hadis ve şiirlerden konumuza ait örnek ler vermeye özen gösterdik.
10
Çalışmamızın ortaya çıkmasında yoi gösterici ve ufuk açıcı tavsiyelerine sıkça başvurduğum saygı değer hocam Prof. Dr. M e h m e t Reşit ÖZBALIKÇI'ya, eserin tashihinde yardımlarını esirgemeyen hocalarım Prof. Dr. Ömer DUMLU ve Prof. Dr. İbrahim EMİROĞLU'na şükranlarımı sunarım. Abdurrahim Ş E N O C A K Akevler - 2002
11
GİRİŞ
I.
DİLDE M Ü Z E K K E R L İ K V E M Ü E N N E S L İ K O L G U S U
İ n s a n l a r ve h a y v a n l a r d a b u l u n a n erkeklik ve d i ş i lik ö z e l l i ğ i n i n idrak edilmesinden bu yana, bu durum, do ğal olarak dile de yansımıştır. Müzekkerlik (erillik) ve müenneslik (dişillik) olgusu A r a p dilinin en önemli özelliklerinden biri olarak kabul edilmektedir. Bu özelliğin Arap dilinde bulunuş s e b e b i , canlılarda doğal olarak var olan erkeklik ve dişiliğin, dil de kullanılırken sözün açık ve anlaşılır olmasını sağlamak tır. N e var ki Araplar, karşı cinslerin dilsel ayrıştırmasıyta yetinmeyip, bu özelliği doğada bulunan nesnelere de uyarlamaya çalışmışlardır. Mesela: " j ^ ı = ay" m ü z e k k e r isim, " u ^ ı = g ü n e ş " de m ü e n n e s isim olarak kabul edilmiştir. D o l a y ı s ı y l a b u n l a r m e c a z î m ü z e k k e r v e m ü e n n e s i s i m l e r d i r . B u n l a r ı n belirlenmesinde, Tusterî ( 0 . 3 6 1 / 971)'nin de dediği gibi, semâ^ (ç-ıliJl) yöntemi d ı şında bir kural bulunmadığını söyleyebiliriz.^ Aslında dilde bulunan tezkîr v e te'nîs o l g u s u , c a n l ı ların bir özelliğidir; bu özelliği diğer varlıklara da teşmîl etmek, yukarıda geçtiği gibi, ancak mecaz yolu ile gerçekSemâ': Belirli bir kurala bağlı olmadan, sadece nakil yoluyla ger çekleşen bir öğrenme biçimidir. Tusterî, Sa'îd b. İbrahîm, el-Müzekker ve'I-müennes, (Mektebetü'l-hancî), Kahire 1983, s. 56; Dilin yapısında büyük oranda mantık dışı hususların bulunduğu görüşünü destekleyen bu durumun benzeri Almanca için de söz konusudur. Aynı şekilde Almancada da, daha erkeksi bir mahiyet taşıyan "güneş" kelimesi için dişil nitelikteki "die" artikeli, "ay" için ise "der" artikeli kullanılır. Geniş bilgi için bkz. VValter Porzig, Dil Denen Mucize, (çev. Vural Ülkü), Ankara 1995, s. 11-13.
13
leştiriiebiiir. Bu d u r u m u İbn Rüşd (ö. 595/1198) şöyle anlatmak tadır: "Müzekkerlik ve müenneslik canlılarda bulunan bir özelliktir. Yabancı dillerin bir kısmında bu özelliğin dışına çıkılarak, bazı varlıklar müennes formdaki isimlerle, bazıları da müzekker formdaki isimlerle ifade edilir. Yabancı dille rin bir kısmı ise, varlıkların ne m ü z e k k e r ne de müennesi için özel bir f o r m u yoktur. Mesela, Farsça ve Y u n a n c a d a bu özellikler bulunmamaktadır".^ Müzekker kelimesinin müennes kelimesinden önce kullanılması eğilimi, Arap dilinde müzekkerin temeli oluş turmasından ileri gelmektedir."^ Bazı filologlar, ilk zamanlardaki insanların, müzekker ve müennesin her birine ayrı ayrı kelimeler koyarak m ü zekker ile müennesi ayırt ettiklerini söylemektedirler. Bu bağlamda Suyûtî (ö. 911/1505), Behâeddîn b. Nuhâs'ın şöyle dediğini n a k l e t m e k t e d i r : " A s l ı n d a b ü t ü n m ü e n n e s l e r e m ü z e k k e r d e n f a r k l ı l a f ı z l a r konulmalıydı j j ^ v e ü^i (erkek ve dişi e ş e k ) , ve L l ^ j (erkek ve dişi k u z u ) , ^ j ^ ve (erkek ve dişi oğlak) gibi, fakat lafızların ç o ğ a l m a s ı n d a n ve işin uzamasından endişe edilmiştir. Bunun yerine, müzekkeri müennesten ayırt edecek bir alâmetin belirlenmesi çözüm olarak benimsenmiştir: Sıfatlar için, M J ' - ^ (döven erkek) ve (döven bayan); hakîkî isimler için, "ıjj^l ve »i>! , l'j^ve s l j (erkek ve kadın kişi); hakîkî olmayan isimler için de, ve '"'•^ (ülke, şehir) isimleri kullanılmaktadır. Daha sonra, vurgu ve beyân gözetilerek lafız ile alâmet şu şekilde ^
"
14
Bkz., ibn Rüşd, Kâdî Ebu'l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Mu hammed b. Ahmed, Teihîsu'i-hitâbe, (Mektebetu'n-nahde'lmısrlyye), Kahire 1960, s. 275. Bkz., Sîbeveyh, Ebû Bişr 'Amr b. Osman b. Kanber, el-Kitâb, (Bulak Baskısı), Mısır 1317/1901, I, 7; II, 22; krş., Sicistânî, Ebû Hatim Sehl b. Muhammed, ei-Müzekker ve'l-müennes, (Dâru'şşarki'l-Arabî), Beyrut, ts, s. 37.
(koç) v e < ^ d e v e ) , ^ ve
Dirbirinden ayrılmıştıriü^S ( k o y u n ) , cJ^^ (erkek d e v e ) v e (dişi (şehir).^
Bu zikrettiğimiz son d u r u m . R a m a z a n Abduttevvab'ın da dediği gibi, bazı Batı dillerinde de mevcuttur®. Örneğin Ingilizcede: Son (dH.O'a karşılık daughter (^J) ve brother ( )'a karşılık sister ( ' ^ i ) kullanılmaktadır. Bu durum aynı şekilde A l m a n c a d a da mevcuttur. Sohn ( ( j j )'a karşılık tochter ( '^\) ve bruder ( c' )'a karşılık schvveser ( ^ î ) kullanılmaktadır. B u n u n y a n ı s ı r a , bazı batı d i l l e r i n d e de cinsleri ayırt e d i c i bir t a k ı m uygulamalar bulunmaktadır. Mesela Ingilizcede bazı müzekker kelimelere 'ess' eki getirilerek aynı kelimenin müennesi elde edilmektedir. Örnek: Poet (erkek şair), poetess (bayan şair); host (ev sahibi), hostess (ev sahibesi, hostes); tiger (erkek kaplan), tigeress (dişi kaplan); lion (erkek aslan), lioness (dişi aslan) gibi. Bazı kelimelerdeki 'or, er' ekleri de müzekkeri göstermektedir. Bu kelimelerin müennes yapılması için yine 'ess' eki keli meye birleştirilmektedir. Örnek: Actor (erkek oyuncu), actoress (bayan oyuncu); vvaiter (erkek garson), vvaiterss (bayan garson); governer (hakim), governess (hakime) gibi. Fransızcada ise iki tane müennes alâmeti bulunmak tadır. Bu alâmetlerden 'e' harfi kelimenin sonuna bitişerek o kelimenin müennes olduğunu, 'la' artikeli ise kelimenin başında kullanılarak o ismin müennes olduğunu gösterir. 'La' artikeline karşılık müzekker isim için de 'le' artikeli kul lanılır. Örnek: Le berger (erkek çoban), la bergere (bayan çoban). Şayet kelime 'e' harfi ile bitiyorsa, o zaman, lafzın
Suyûtî, el-Eşbâh ve'n-nezâlr fî'n-nahv, (Muessesetu'r-risâle), Kuveyt 1985, I, 75, 76. Abduttevvâb, Ramazan, el-İVledhal ilâ ilmi'l-luga, (Mektebetu'lhancî), Kahire 1985, s. 252.
15
cinsini ayırt etmel< için sadece artikel kullanılır. Örnek: Le faible (güçsüz erkek), la faible (güçsüz bayan) gibi. Arapçada kurallı müenneslerin elde ediliş biçimi, aynı şekliyle, Türkçeleşmiş bazı cins isimler ve özel isimlerde de görül mektedir. Cins isimlere örnek: Müdür, müdüre; hakim, hakime; sahip, sahibe gibi. Özel isimlere örnek: Aziz, Azi ze; Halim, Halime; Kadri, Kadriye gibi.'^ Diğer t a r a f t a n , b a z ı i s i m l e r i n hakiki c i n s i y l e ilişkisi t a m a n l a m ı y l a kurulamamaktadır: Mesela, cansız varlıklar da, (taş) ve J İ ^ ı (dağ); mânâ isimlerinde ise, J^^i (adalet) ve f j ^ ı (cömertlik) vb. Bu gibi kelimelerde ne müzekkerlik ne de müenneslik özelliği vardır. Öyle anlaşılıyor ki, bazı dillerin isimleri üçe ayırmalarının sebebi budur: Müzekker, müennes ve üçüncü olarak da nötr ki bu da aslında ne müzekker ne de müennestir. Y u k a r ı d a zikrettiğimiz Batı dillerinden farklı olarak, A r a p dilinde isimler müzekker, m ü e n n e s ve h e m müzek ker hem de m ü e n n e s isimler olmak üzere üçe ayrılmakta dır. A r a p f i l o l o g l a r ı , n a h v i n ve i'râb'ın d o ğ r u bir ş e k i l de y a p ı l a b i l m e s i için müzekkerlik ve müenneslik olgusu nun ve bunlarla ilgili kuralların bilinmesi gerektiğini ileri süre rek bu konuya ayrı bir önem vermişlerdir. Nitekim, İbn Fâris (ö. 395/1004), müzekkerin m ü e n nesle ve müennesin de müzekkerle karıştırılmasının fahiş bir hata olacağını kaydetmektedir.^ Bu durumu Ebû Bekîr b. Enbârî (ö. 328/939), ötreyi üstün ve üstünü de kesra yapmakla oluşacak hataya eşdeğer bir yanlış olarak değerTürkçede, bay-bayan, han-hanım kelimeleri hariç erkeği ve dişiyi gösteren kelime yoktur," hükmünün isabetli olmadığı kanaatindeyiz, bkz., Çakır, Mehmet, Arapçada Kelime Yapısı, İzmir 1981, s. 95, 109. dipnot. İbn Fâris, Ebû'l-Hüseyn Ahmed, el-Müzekker ve'l-müennes. Kahire 1969, s. 46.
16
lendirmektedir.^ Sîcistânî'ye göre, "düzgün konuşma (fesahat), kişiyi yükselten, asîl olanın asaletini arttıran bir ziynet, bir üstün lüktür. Nitekim, "kişinin üstünlüğü lisanında gizlidir'' denir.. Düzgün (fasih k o n u ş a n kişi, pejmürde görünüşlü bile olsa insanların gözünde yücelir. Ancak, konuşmada kusur edenlerin, görünüşleri göz alıcı da olsa ayıplanabilirler. Bu nedenle, düzgün konuşmanın ilk şartı isimler, fiiller ve sıfatlar ile ilgili tezkîr ve te'nîs halleri nin bilinmesidir."^" Mufazzal b. Seleme (ö. 300/912)'ye göre, müzekker ve müennes k o n u s u n u ayırt edici ve hatta onu belirleyici üç alâmet vardır. Bunlar, Hâ { ^ ) , M e m d û d Elif (*^ v e JL»5^ k a l ı p l a r ı n a yer vermektedir'*''. Daha sonra, m ü e n n e s i s i m l e kullanıldığında müzekker yapılan bazı lafızları ele almaktadır. Ardından, mübalağa için kullanılan Hâ'yı irdelemekte ve bu Hâ'nın m ü z e k k e r sıfatlara bitişeceğini kaydetmektedir. Bir diğer bölümde cins isimleri değerlendirmekte, bunu izleyen üç bölümde ise, insan ile ilgili müzekker ve müennes yapılan organlan ele almaktadır"* . S o n r a k i iki bölümde, müzekker ve m ü e n n e s n e s n e l e r i s ı r a l a y a r a k e s e r i bitirmektedir.'*^ 5. Küfe dil ekolüne mensup^° Süleyman b. M u h a m med b. A h m e d Ebû Mûsâ Hâmid'in eserinin ismi, "Risâletü'l-müzekker ve'l-müennes"tir. Eserin tahkîkini. R a m a z a n A b d u t t e v v â b y a p m ı ş t ı r . T a h k î k e d i l m i ş asıl m e t i n altı (6) s a y f a d a n oluşmaktadır. Muhakkîk, esere yapmış olduğu girişte hem müellif hem de eserle ilgili b i l g i ler v e r m e k t e d i r . M a t b a â t u C â m i a t u A y n u ' ş - ş e m s t a r a f ı n d a n 1 9 6 7 y ı l ı n d a basılan eserin metodu ve içeriği şu şekildedir: Müellif eserinde, Kur'ân-ı Kerîm'den iki âyeti^* ve şiir den de dört beyti^^ istişhâd olarak kullanmıştır. H â m i d ' i n eseri iki kısa b ö l ü m d e n o l u ş m a k t a d ı r . Birinci bölümde yetmişe yakın insan organının müzekkerlik ve müenneslik d u r u m u incelenmiştir^^. İkinci bölümde ise, on üç tane insan giyisisi (libâs)'nin müzekkerlik ve müenneslik durumu ele
46 47
51 32 53
İbn Seleme, a.g.e., s. 44-47. İbn Seleme, a.g.e., s. 47-49. ibn Seleme, a.g.e., s. 49-58. İbn Seleme, a.g.e., s. 58-60. Hâmid, Süleyman b. Muhammed b. Ahmed Ebû Risâletü'l-müzekker ve'I-müennes, Mhak. önsözü, s. 8. Hâmid, a.g.e., s. 29. Hâmid, a.g.e., s. 26-28. Hâmid, a.y.
Mûsâ,
25
alınmıştır.^'* 6. Küfe dil ekolüne mensup büyük bilginlerden sayılan^^ Ebû Bekir Muhammed b. Kasım Enbârî (0.328/ 939)'nin eserinin ismi, "Kitâbu'l-müzekker v e ' l - m ü e n n e s " tir. Bu eser bu s a h a d a te'lif edilmiş en hacimli ve en k a p s a m l ı eser olarak kabul edilmektedir^®. Eserin tahkîki ni, Târik A b d u a v n Cenâbî yapmıştır. Tahkîk edilmiş asıl metin altı yüz elli iki (652) sayfa dan oluşmaktadır. Muhakkîk, esere yapmış olduğu girişte h e m müellif hem de eserle ilgili geniş bilgiler vermiştir. Esere kelime indeksi yapılmamış olması, eserden yarar lanmayı güçleştirmektedir. Matbaatü'l-anî tarafından 1978 yılında Bağdat'ta basılmış olan eserin ana hatlarıyla içeriği ve eserde kullanılan metot şu şekildedir: Müellif e s e r i n d e K u r ' â n , hadîs v e A r a p ata s ö z l e r i n d e n istişhâdlarda b u l u n m a k t a , ayrıca kabile lehçeleri ne de yer verdiği görülmektedir^'' K o n u y u i ş l e r k e n , g e nelde Ferrâ'nın görüşlerine katılan Enbârî, ç o ğ u n l u k l a Sicistânî'nin görüşlerini hatalı bulmakta ve eleştirmektedir.^^ Enbârî eserine, m ü z e k k e r ve m ü e n n e s k o n u s u n u iyi bilmekle ancak m ü k e m m e l gramer bilgisine sahip o l u nacağını belirterek başlamaktadır^^. İlk bölümde, m ü e n nes isim ve sıfatları ele almakta; sonraki iki bölümde, bazı kalıpları ve ardından isim, fiil ve harflerden te'nîs alâmeti alanları incelemektedir®" Sonra, te'nîs alâmetlerinin a y n n 54 55 56 57
26
Hâmid, a.g.e, s. 28-30. İbn Enbârî (Ebû Bekir), a.g.e., Mhak. önsözü, s. 9, 10. İbn Enbârî (Ebû Bekir), a.g.e., Mhak. önsözü, s. 64. Mesela bkz., İbn Enbârî (Ebû Bekir), a.g.e., s. 277, 292, 316, 318, 342. Mesela bkz., ibn Enbârî (Ebû Bekir), a.g.e., s. 94, 99, 108, 148, 153, 154,207 ve 208. İbn Enbârî (Ebû Bekir), a.g.e., s. 87. İbn Enbârî (Ebû Bekir), a.g.e., s. 88-165.
tısı diye başka bir bölüm oluşturmaktadır.®^ Müellif, lafzı bir manası farklı olan sözcüklerin ince lendiği geniş bir bölüm a ç m a k t a ve bu b ö l ü m e o l u ş t u r d u ğ u alt b a ş l ı k l a r d a s e m a î m ü e n n e s i e r i incelemekte dir® . Daha sonra Enbârî, sıfatlar, nida, müzekker ve müen nes sayılar, tekillik ve çoğulluk, bazı kalıplar ve m ü e n n e s isimlerin tasğîri gibi muhtelif konuları ele aldığı bölümlerle eserini bitirmektedir.®^ 7. Nahivde Küfe dil ekolüne mensup olduğu ifade edilen®"* Ebû'l-Hüseyn A h m e d b. Fâris b. Zekeriyyâ Habîb Râzî (ö. 395/1004)'nın eserinin ismi, "el-Müzekker v e ' l müennes"tir. Eserin tahkîkini. R a m a z a n Abduttevvâb yapmıştır. Tahkîk edilmiş asıl metin on altı (16) s a y f a d a n oluşmaktadır. Muhakkîk, esere yapmış olduğu girişte hem müellif hem de eserle ilgili önemli bilgiler vermekte dir. Eser, 1969 yılında Kahire'de basılmıştır. Bu eserin ana hatlarıyla içeriği ve eserde kullanılan metot şu şekil dedir: Müellif, eserinin mukaddimesinde muhtasar bir yol izle diğini bizzat kendisi belirtmektedir®^. Konuyu incelerken m ü ellifin, sadece yedi âyet, iki hadîs ve dört şiiri istişhâd ola rak gösterdiği anlaşılmaktadır.®® İbn Fâris ilk bölümde te'nîs alâmetlerini ele almakta, sonraki bölümde sayılara değinmektedir®''. Daha sonraki bölümlerde müennes sıfatları, tekil ve çoğul isimleri ve fiilin müennesliğini incelemektedir®*. Müellif, eserin büyük bölü-
65
"
ibn Enbârî (Ebû Bekir), a.g.e., s. 166-186. ibn Enbârî (Ebû Bekir), a.g.e., s. 187-463. İbn Enbârî (Ebû Bekir), a.g.e., s. 464-739. İbn Fâris, a.g.e., Mhak. önsözü, s. 17. İbn Fâris, a.g.e., s. 46. Bkz., ibn Fâris, a.g.e., s. 48, 50, 52, 54, 57 ve 60. ibn Fâris, a.g.e., s. 46-51. İbn Fâris, a.g.e., s. 51-54.
27
münü oluşturan semaî müennesleri tartışarak eserini bitir mektedir. 8. Ebû'i-Berekât Abdurrahmân b. Muhammed b. A b dullah Enbârî (ö. 577/1181 )'nın eserinin ismi, "el-Bulğa fî'lfark beyne'l-müzekkeri ve'i müennes"tir. Eserin tahkikini. Ramazan Abduttevvâb yapmıştır. Tahkîk edilmiş asıl metin yirmi üç (23) sayfadan oluşmakta dır. Muhakkîk, esere yapmış olduğu girişte hem müellif hem de eserle ilgili ö n e m l i bilgiler v e r m e k t e d i r . D â r u ' l - k ü t ü p t a r a f ı n d a n 1970 yılında K a h i r e ' d e b a s ı l a n e s e r i n a n a hatlarıyla içeriği ve e s e r d e k u l l a n ı l a n m e t o t şu şekilde dir. Müellif e s e r i n d e pek çok Kur'ân âyeti, hadîs, şiir ve A r a p ata s ö z ü n d e n istişhâd göstermektedir. İlk bölümde Enbârî, müzekker ve m ü e n n e s k a v r a m larını tanımlamakta ve bu kavranılan kısımlara ayırmakta dır'^". İkinci bölümde te'nîs alâmeti taşımayan kuralsız m ü e n n e s isimlere yer v e r m e k t e d i r ' ' \ B u n u n a r d ı n d a n m ü e n n e s ve müzekker yapılan isimleri incelemektedir''^. Daha sonraki bölümlerde ele aldığı cins i s i m l e r , m ü e n n e s s ı f a t l a r v e m ü e n n e s i n t a s ğ î r i m e s e l e s i ile e s e r i n i ta mamlamaktadır.''^ 9. Ebû A m r O s m a n b. Ö m e r b. Hâcib (ö. 6 4 6 / 1248)'in eserinin ismi, "el-Kasîdetü'l-muveşşehe bi'lesmâi'l-müenneseti's-semâiyye"dir. Eserin tahkîkini Târik Necm Abdullah yapmıştır. Aslında yirmi üç beyitten oluşan 69 70
72 73
28
ibn Fâris, a.g.e., s. 54-62. ibn Enbârî, Ebû'l-Berekât Kemaleddîn Abdurrahmân b. Muham med b. Abdullah b. Ebî Saîd, el-Bulgâfî'l-fark beyne'lmüzekkeri ve'l-müennes, (Dâru'l-kütüb), Kahire 1970, s. 63, 64. ibn Enbârî (Ebu'l-Berekât), a.g.e., s. 64-70. ibn Enbârî (Ebu'l-Berekât), a.g.e., s. 71-82. İbn Enbârî (Ebu'l-Berekât), a.g.e., s. 83-86.
bu manzum eser, yapılan tahkîk ile altmış üç (63) sayfaya çıkmıştır. Eser, Dâru'l-belâğa tarafından 1991 yılında Bey rut'ta basılmıştır. Eserde yetmiş yedi tane semaî müennes isimden söz edilmektedir. İbn Hâcib bu m a n z u m eserinde, altmış tane semaî müennes ismi sayarak, bunlann zorunlu olarak müennes kabul edileceğini ve on yedi tane daha semaî m ü e n n e s ismi sayarak bunların da m ü z e k k e r yapılabileceğini fakat, daha çok müennes olarak kullanıldıklarını belirtmektedir.''^ B. Müzekker Ve M ü e n n e s Konusuna Yer Veren Eserler Arap dili grameri ile ilgili te'lîf edilmiş eserlerin he men h e m e n hepsinde, m ü z e k k e r l i k ve m ü e n n e s l i k k o n u suna değinildiğini ifade e t m e n i n bir abartı olmayacağı kanaatindeyiz. Ancak biz burada, sıklıkla atıf yaptığımız temel bir kaç eserin, konumuzla ilgili bölümlerini tanıtmak la yetinmek istiyoruz. 1. Sîbeveyh, Ebû Bişr A m r b. Osman b. Kanber(ö.180/796)'in eserinin ismi, "el-Kitâb"dır. Bulak baskı sından yararlandığımız bu eser, 1317/1901 tarihinde Mı sır'da iki cilt halinde basılmıştır. Sîbeveyh'in eserinde "bâb", adını verdiği bölümlerin birer alt başlık olarak müteaia edilmesini daha uygun bul duk. Sîbeveyh, müzekker ve müennes konusunu eserinin muhtelif yerlerinde ele almaktadır. Konuları işlerken, şiir ve âyetlerle istişhatta b u l u n d u ğ u gibi, yer yer hadisleri de kullanmaktadır. A y r ı c a , kabile lehçelerine sık sık yer verdiği görülmektedir. Bu eserde konumuzla ilgili tespit edebildiğimiz başlıklar şunlardır:
ibn Hâcib, el-Kasîdetü'l-muveşşehe bi'l-esmâi'l-müenneseti'ssemâiyye, (Dâru'ı-belağa) Beyrut 1991, s. 73, (4. beyt). ibn Hâcib, a.g.e., s. 120, (18. beyt).
29
"Arapçada kelimelerin sonu"''® başlığı altında müellif, müzekkerin müennesten yalın olması nedeniyle asıl (önce liğe sahip) olduğunu belirmektedir. "Sonu Hâ alan isimler"^^ başlığıyla müellif, vakıf ve vasıl halinde Hâ'nın du rumunu irdelemektedir. "Müennes isimlerden Hâ'nın haz fı"''®. "Merfû müzekker ve müennes zamirler"''", gibi başlık lardan sonra "Te'nîs Hâ"sını®° ele alır; Hâ alan müennes isimlerin nekra olduklannda sarf edilemeyeceklerini, marife olduklarında ise sarf edilebileceklerini kaydeder. Sibeveyh'in konumuzla ilgili eserinde yer verdiği di ğer alt başlıklar şunlardır: Müzekker isimlerden sonu Hâ almayanların munsarif olduğu. Müzekker isimlerin tesniye ve cemî'leri. Müzekkerin müennes olarak isimlendirilebileceği. Müennesin isimlendirilmesi®^ Yer isimleri. Kabile isimleri. Sûre isimleri. Harfler. Zarflar®^. Müennesin tahkiri (tasgiri/küçültülmesi)®®. Sayılar®'*. Te'nîs alâmeti taşıyan tekil isimlerin çoğulunda te'nîs alâmeti bulunmaması. İki harften oluşan kelimelerde te'nîs alâmeti bulunmaması®^. Tâ ile çoğul yapılan m ü z e k k e r isimlerin, çoğullarının m ü ennes olması. Humâsi isimlerin beşinci harfinin Te'nîs Elifi olması. Çoğullar. Tesniyenin çoğul muamelesi gör mesi. Te'nîs Hâ'sına bitişen tekil sıfatların çoğulunun, kesralı olması®®. Te'nîs Elifi taşıyan mastarlar. Mastarlardaki Hâ'ların hazfedilmesi®''. Müzekker muttasıl zamir olan ^® " " 80
30
Sîbeveyh, a.g.e., I, 7. Sîbeveyh, a.g.e., I, 330. Sîbeveyh, a.g.e., I, 333-337. Sîbeveyh, a.g.e. I, 337-392. Sîbeveyh, a.g.e., II, 12, 13. Sîbeveyh, a.g.e., II, 13-23. Sîbeveyh, a.g.e., II, 23-36. Sîbeveyh, a.g.e., II, 136, 137. Sîbeveyh, a.g.e., II, 171-174. Sîbeveyh, a.g.e., II, 189-191. Sîbeveyh, a.g.e., II, 198-214. Sîbeveyh, a.g.e., II, 227-245.
Hâ'ya Vâv ve Yâ'nın bitişmesi. Kâf zamiri.®® 2. Muhammed b. Yezîd Müberred. Eserinin adı, "eiMüktazab"dır. Dört ciltten oluşan bu eser, Muhammed Abdulhâlik Uzayme tarafından tahkîk edilmiş, Âlemu'l-kütub tarafından da Beyrut'ta tarihsiz olarak neşredilmiştir. Müberred'in konumuzla ilgili müstakil eseri bulun makla birlikte eserinde de müzekker ve müennes konusu na yer vermiştir. Şimdi, eserde çalışmamızı ilgilendiren konuları görelim: Tâ'nın te'nîs alameti olması®^. Müennes bir kelimede iki te'nîs alametinin bir arada b u l u n a m a y a c a ğ ı kuralı®". Çoğul m ü z e k k e r zamirier®^ Süiasî m ü z e k k e r ve m ü e n nesler ve rubâî müzekkerlerin tasğîri®^. Tâ-i te'nîs ile Elif-i te'nîs ve Elif-i maksûra iie memdûde'nin muvazenesi®^. Müzekker ve müennes mevsûi isimler®"*. M ü e n n e s m u h a t a p zamirler®®. Fiilden türetilen m ü z e k k e r isimler. Elif ve Tâ ile yapılan çoğul m ü e n n e s isimler. Zaid Elif ve N û n . S o nunda m a k s u r e Elif bulunan kelimeler. Çoğul isimlerin tekilinin müzekker veya müennes olarak isimlendirilmesi. Müennesin isimlendirilmesi. Sûre ve yer isimleri. Kabile isimleri. Erkek ve kadınların sûre ve yer isimleriyle adlan dırılması®®. Alfabe harflerinin hem müzekker hem de m ü ennes olarak kullanılması®'' Bazen müennesin müzekker
90 91 92 93 94 95 96 97
Sîbeveyh, a.g.e., 11, 291-297. Müberred, Muhammed b. Yezîd, el-Muktazab, Beyrut, ts. I, 6063; III, 366. Müberred, a.g.e., , 6, 64; II, 163, 353, IV, 7. Müberred, a.g.e., , 270-271. Müberred, a.g.e., I, 237-248. Müberred, a.g.e., 1,259-261. Müberred, a.g.e., il, 130-134. Müberred, a.g.e., II, 275, 276. Müberred, a.g.e., II, 325-367. Müberred, a.g.e.. V, 40.
31
isme sahip olması ve bazen de müzekkerin müennes sıfat iie vasıflandıniması"®. Bu konulann yanı sıra M ü b e r r e d , eserinin muhtelif yerlerinde bazı isimlerin m ü z e k k e r m i , m ü e n n e s m i , y o k s a h e m m ü z e k k e r hem de m ü e n n e s mi oldukları ile ilgili h ü k ü m l e r vermiştir. Ö r n e k : J:i,Vi m ü e n n e s t i r (11, 186, 111, 3 4 7 ) , om ü z e k k e r d i r ( I I , 186) ve Û I - ^ V ! h e m müzekker hem de m ü e n n e s olarak kullanılır (II, 191). Müellif bu eserinde yaklaşık otuz iki ismi müzekkerlik ve müenneslik y ö n ü n den değerlendirmiştir."" 3. İbn S î d e , E b u ' l - H a s e n Ali b. İsmail N a h v î Luğavî Endelûsî(ö. 458/1065)'nin eserinin ismi, "el-Muhassas"dır. Eserin tahkîkini, "Arap Kültürünü Y a ş a t m a K u r u l u " y a p mıştır. Beş ciltten o l u ş a n bu eser, Dâru'l-âfâki'l-cedîde tarafından Beyrut'ta tarihsiz olarak basılmıştır. İbn Sîde, eserinin beşinci cildinde müzekker ve m ü ennes konusunu geniş bir şekilde incelemektedir. Bu ese rin konumuzla ilgili bölümünde kullanılan metod ve ana hatlarıyla içeriği şu şekildedir: Hemen her sayfada Sîbeveyh'den nakiller yapan müellif, Kur'ân ve şiirden de aşağı yukarı her sayfada istişhâtta bulunmaktadır. Müellif ilk bölümde kısaca, müzekkerin asıl olmasını ele almakta ve müzekker ile müennesi kısımlarıyla birlikte incelemektedir^"". Sonra, müennes isimlere, te'nîs alâmetle rine, sıfatlara ve bazı müennes kalıplara yer vermektedir*"*.
Müberred, a.g.e., IV, 262. Bkz., Müberred, a.g.e., IV, 109-110. İbn Sîde, Ebû Hasan Ali b. İsmail Nahvi Lugavi Endülûsî, elMuhassas, (Dâru'l- Âfâkı 'l-Cedîde), Beyrut, ts. V, 16/79-82. İbn Sîde, a.g.e, V, 16/82-169. 32
Bundan sonra müzekker kalıplan ele almaktadır^°^. Daha sonra isimleri müzekkerlik ve müenneslik yönünden ele al maktadır^"®. Ardından, Kur'ân sûreleri, kabile isimleri ve harf lerle ilgili m e s e l e l e r e değinmektedir^""*. İzleyen b ö l ü m d e müzekkerin m ü e n n e s ile isimlendirilmesi, erkek ve kadın isimlerinin çoğullan ve müennesin tasğîri konularına yer vermektedir °®. Son olarak da sayıları, müzekkerlik ve m ü enneslik bakımından, m ü z e k k e r ve m ü e n n e s e sıfat olması y ö n ü n d e n , tarih, sayı isimlerinden türetilen fiiller, sıra, ondalık ve kesir sayılarını irdelemektedir.^"®
C.
Müzekker Ve Müennes Konusu İle İlgili Te'lîf Edilmiş Sözlükler
1. Ebû'l-Hüseyn Sa'îd b. İbrâhîm Tusterî Kâtip (ö. 361/971 )'in eserinin ismi, "el-Müzekker ve'l-müennes"tir. Eserin tahkîkini, A h m e d Abdulmecîd Hureydî yapmıştır. Tahkîk edilmiş asıl metin yetmiş dört (74) s a y f a d a n oluşmaktadır. Muhakkik, esere yazdığı girişte hem eser hem de müellifle ilgili bilgiler vermektedir. M e k t e b e t ü ' l hancî tarafından 1983 tarihinde Kahire'de basılan esere yapılan indekslerin yeterli olduğu görülmektedir. Söz konu su eserin ana hatlanyla içeriği ve eserde kullanılan metot şu şekildedir: Tusterrnin hangi dil ekolüne mensup olduğu bilinme mektedir^"^. Ancak, müellifin günümüze ulaşan bu yegâne eserinde, genelde Ferrâ'yı temel referans aldığı anlaşıl maktadır.^"®
IbnSîde, a.g.e., V, 16/170-191. İbn Sîde, a.g.e., V, 17/2-28. ibn Sîde, a.g.e, V, 17/29-57. ibn Sîde, a.g.e., V, 17/58-96. İbn Sîde, a.g.e, V, 16/96-134. Tusterî, a.g.e., Mhak. önsözü, s. 9. bkz, Tusterî, a.g.e., s. 48, 50, 52, 67, 72, 73, 100, 108 ve 109. 33
Tusterî, eserini alfabetik sıraya göre te'lîf ederek, bu yönüyle, bu konuda bir ilke imza atmıştır*"". Ayrıca, keli melerin çoğullarına ve tasğîrlerine, ilgili maddelerde işaret etmektedir* °. Kur'ân-ı Kerim'den altı ve şiirden dört**^ beyti istişhâd ettiği ve kabile lehçelerine de yer verdiği gö rülmektedir.**® Müellif eserine, te'nîs alâmetleri ile ilgili yaygın gö rüşleri kısmen eleştirerek başlamakta; daha sonra oluş turduğu kısa bölümlerde te'nîs alâmeti taşımayan isimler den müennes olanlan, hem müzekker hem de müennes yapılan bazı isimleri, cins isimleri, çoğul isimleri ve bazı se maî müennesleri incelemektedir**"*. Tusterî eserini, kelime leri sözlük formunda, alfabe sırasına göre ele alarak bitir mektedir.**^ 2. Ebü'l-Feth O s m a n b. Cinnî (ö. 392/1001) 'nin ese rinin ismi, "el-Müzekker ve'l-müennes"tir. Eserin tahkikini. Târik Necm Abdullah yapmıştır. Tahkîk edilmiş asıl metin elli dört (54) s a y f a d a n o l u ş m a k t a d ı r . Muhakkîk, esere y a p m ı ş o l d u ğ u girişte h e m müellif hem de eserle ilgili geniş bilgiler vermektedir. Dâru'l-beyâni'l-arabî tarafından 1985 tarihinde Cidde'de basılan esere yapılan indekslerin yeterli olduğu görülmektedir. Bu eserin ana hatlarıyla içeri ği ve eserde kullanılan metot şu şekildedir: İbn Cinnî bu eserin te'lîfinde, kelimeleri sözlük for munda, alfabe sırasına göre ele almakta; bu yöntemin, Tusterî'nin yöntemi ile aynı olduğu anlaşılmaktadır. M ü e l lif, e s e r i n d e n e K u r ' â n - ı K e r î m ne h a d î s v e ne de 109 110 111 112 113 114 115
34
Tusterî, Tusterî, Tusterî, Tusterî, Tusterî, Tusterî, Tusterî,
a.g.e, Mhak. önsözü, s. 38. a.g.e, s. 56-111. a.g.e, s. 76, 79, 82 ve 83. a.g.e, s. 74, 84, 85 ve 108. a.g.e, s. 50, 76, 80, 84, 88 ve 97. a.g.e, s. 47-56. a.g.e, s. 56-111.
ş i i r d e n i s t i ş h â d göstermektedir. İbn Cinnî, bu konuda kendisine kadar te'lîf edilmiş eserlerde değinilmeyen bazı sözcükleri de ele almaktadır. Müellif eserine semaî müennesieri zikrederek baş lamakta, sonra müennes yapılması caiz olmayan kelimeleri sıralamaktadır^^''. Daha sonra kelimeleri, sözlük formunda, alfabe sırasına göre ele almakta; kelimelerin müzekkeriik ve müenneslik yönünden hükümlerini belirtmektedir^^®. İbn Cinnî eserini, müennesin tasğîrinden bahsederek tamamla maktadır."® 3. E b u ' l - H a s a n S e y y i d Zü'l-Faruk A h m e d Nekvî'nin eserinin ismi,"el-Mu'cemu'l-mubtekiru fî beyâni mâ yetealleku bi'l-müennesi ve'l müzekker"dir. Dört y ü z yetmiş dokuz (479) s a y f a d a n oluşan b u eser, İntişâru'l-arabî tarafından 1998 yılında Beyrut'ta basılmıştır. Bu eserin ana hatlarıyla içeriği şu şekildedir: Müellif eserinin önsözünde, müzekker ve müennes -onusuna kısaca değindikten sonra, te'nis alametlerine yer vermekte, ardından da hakiki ve lafzi müennes konusuna temas etmektedir^^°. Bundan sonra müellif, kelimeleri m ü zekkerlik ve müenneslik bakımından alfabe sırasına göre incelemektedir.^^^ Müellif, bu konuda te'lif edilmiş diğer eserlerden farklı olarak, eserinin son kısmında oluşturduğu kısa bölümlerde, müzekker ve müennes konusuyla ilgili bazı problemleri ele
-
ibn Cinnî, Ebû'l-Feth Osman, el-Müzekker ve'I-müennes (Dâru'lbeyâni'l-arabî), Cidde 1985, Mhak. önsözü, s. 40. ibn Cinnî, a.g.e, s. 45-54. ibn Cinnî, a.g.e., s. 55-97. İbn Cinnî, a.g.e., s. 98, 99. Nekvî, Zü'l-Faruk Ahmet, el-Mu'cemu'l-mubtekir fi beyâni mâ yetaalleku bi'l-müennesi ve'l-müzekker, (İntişâru'l-Arabî), Beyrut 1998, s. 15-61. Nekvî, a.g.e., s. 65-303. 35
almaktadır. Bunlar: Müzekker olup müennes olmayan keli meler, müennes olup müzekker olmayan kelimeler, hem müzekker ve hem de müennes olan kelimeler, müzekker ve müennes için müşterek olan bazı sıfatlar, müzekker ve m ü ennes isimlerden te'nîs alâmeti taşımayanlar, müzekker ve müennes için müşterek kullanılan bazı isimler, Tâ taşıma yan müennes sıfatlar, sayılar ve son olarak da müellif, m ü ennese isnâd yapılması meselesini ele alarak eserini ta mamlamaktadır.''^^ 4. Emîl Bedî Yakûb'un eserinin ismi, "Mu'cemu'lmufassal fî'l-müzekkeri ve'l-müennes" tir. Beş yüz altmış (560) sayfadan oluşan bu eser, Dâru'l-kütübu'l-ilmiyye tara fından 1994 yılında Beynjt'ta basılmıştır. Esere yapılan in deksler yeterii derecededir. Bu eserin ana hatlarıyla içeriği şu şekildedir: Müellif, eserinin ilk bölümünde bu konuda telif edilmiş kırk bir ayrı eser ile ilgili bilgi vermekte, fakat bu eserierden bazılannın günümüze ulaşmadığını belirtmektedir*^®. İkinci bölümde, müzekker ve müennes kavramları, kısımları ve te'nîs alâmetlerini incelemektedir*^'*. Üçüncü ve dördüncü bölümlerde, Maksûr Elif ve Memdûd Elifi ele almaktadır*^®. Beşinci bölümde, Te'nîs Tâ (Hâ)'sinı irdelemektedir*^®. A l tıncı bölümde, müennesi munsarif ve gayr-ı munsariflik yö nünden ele almaktadır*^*". Yedinci bölümde ise, müzekker ve müennes konusunda bulunan bazı problemlere kısaca değinmektedir*^®. Yazar, eserin büyük bölümünde, kelimele ri müzekkedik ve müenneslik bakımından alfabe sırasına
122 123 124 125 126 127 128
36
Nekvî, a.g.e., s. 304-479. Bedi, a.g.e., s. 15-60. Bedi, a.g.e., s. 61-65. Bedi, a.g.e., s. 66-76. Bedi, a.g.e., s. 77-89. Bedi, a.g.e., s. 90-114 Bedi, a.g.e,, s. 115-120.
göre incelemektedir^^® Yazar, eserini iki ek bölüm ilave ederek tamamlamak tadır: Bu eklerin birincisinde. Kahire Arap Dil Kurulu'nun konumuzla ilgili raporuna yer vermekte^®", ikinci ekte ise, ilk filologlann ve filoloji ekollerinin müzekker ve müennes ko nusunda bulunan bazı problemlere ilişkin görüşlerini ince lemektedir"^ 5. Hâmid Sâdık KuneybTnin eserinin ismi, "Mu'cemu'tmüennesâti's-semâiyye; el-Arabiyye ve'd-dehîle"dir. İki yüz yirmi dört (224) sayfadan oluşan bu eser, Dâru'n-nefâis tarafından 1987 yılında Beyrut'ta basılmıştır. Esere yapılan indeksler yeterli derecededir. B u eserin ana hatlarıyla içe riği şu şekildedir: Müellif eserinin girişinde kısaca, müzekkerin asıl o l duğu hususuna, te'nîs alâmetlerine ve özellikle de Tâ-i te'nîse değinmektedir"^. Yine, giriş bölümünde y a z a r , T ü r k ç e , F r a n s ı z c a , İ t a l y a n c a , F a r s ç a , İngilizce, L a t i n ce, Y u n a n c a , İspanyolca ve Süryanice gibi dillerden Arapçaya sonradan giren bazı kelimelerin l i s t e s i n i v e r m e k t e ve bu k e l i m e l e r i A r a p l a r ı n m ü e n n e s z a n n e t t i ğ i n i ileri sürmektedir."® Müellif esrini, kelimeleri müzekkerlik ve müenneslik bakımından alfabe sırasına göre inceleye rek tamamlamaktadır.""* 6. M u h a m m e d A h m e d K â s ı m ' ı n eserinin ismi, " M u ' c e m u ' l - m ü z e k k e r i v e ' l - m ü e n n e s i fî'l-luğati'l-arabiyye"dir. iki y ü z kırk altı (246) s a y f a d a n oluşan bu eser, Dâru'l-ilmi li'l-melâyîni tarafından 1989 yılında Beyrut'ta 129 130 131 132
133 134
Bedi, a.g.e., s. 123-406. Bedi, a.g.e., s. 409-422. Bedi, a.g.e., s. 425-462. Kuneybî, Hâmid Sâdık, Mu'cemu'l-müennesâtrs semâlyye; elArabiyye ve'd-dehîle, (Dâru'n-nefâis), Beyrut 1987, s. 7-21. Kuneybî, a.g.e., s. 23-53. Kuneybî, a.g.e, s. 55-193.
37
basılmıştır. Esere yapılan indeksler yeterli derecededir. Bu eserin ana hatlarıyla içeriği şu şekildedir: Müellif eserinin girişinde kısaca, müzekker ve m ü ennes konusuna ve bu konunun ilkelerine değinmektedir*®®. Sonra, kelimeleri müzekkerlik ve müenneslik bakı mından alfabe sırasına göre inceleyerek eserini bitirmekte dir.*®®
Kasım, Mutiammed Ahmed, Mu'cemu'l-müzekkeri ve'lmüennesi fî'l-lugati'l-Arabiyye, (Dâru'l ilmi li'l-melâyîn), Beyrut 1989, s. 9-17. Kasım, a.g.e., s. 21-201.
38
BİRİNCİ BÖLÜM
MÜZEKKER VE MÜENNES KAVRAMLARI
I. M Ü Z E K K E R KAVRAMI A. Müzekkerin Tanımı Müzekker kavramını ele alan filologların çoğu, bu kavramı, birbirlerine yakın ifadeler kullanarak açıklamışlar dır. Bunlardan ilk olarak Sîbeveyh'in açıklamalarına yer vermek istiyoruz. Ona göre, her şeyin aslı müzekkerdir. Daha sonra alt kollara (fer*) ayrılma gerçekleşir. B u n e d e n l e m ü z e k k e r başta gelir. H e r m ü e n n e s bir ş e y i ı ^ ^ ' d i r ; ş e y d e müzekkerdir. Dolayısıyla m ü z e k k e r başta gelir. Nekra S j ^ i , ma'rife ÂijkİJi 'ye göre daha sağlam yapılı olduğu gibi, müzekker de daha yalın ve daha sağlam yapılıdır. Çünkü eşya, önce nekre olur, daha sonra marife yapılırlar. Nekre, elif, lâm ve izafet ile marifeleştirilerek özel isim (alem) yapılır. Eşya, a y n e n m a h f e n i n nekreden çıkması gibi, müennes ile özelleştiriiir ve müzekkerlikten çıkar.*®*^ Sibeveh'in bu ifadesinden, isimlerde müzekkehn asıl ve müennesin fer' (alt kol/ikincil) olmasının iki sebebi olduğu anlaşılmaktadır. a. «-ı^ (şey), müzekker isimdir. Bütün varlıklar, m ü zekker ya da müennes olsun, hepsi buna dahildir. Mutlak manada müzekker müennesten daha geneldir. Genel olan da özelin aslıdır. Çünkü, genel varlık yönünden özelden kapsamlıdır. b. Müzekker, m ü e n n e s i n aksine, manasının anla şılması için herhangi bir alâmete ihtiyaç duymaz; ancak müennes, lafzî veya takdirî bir alâmete ihtiyaç duyar ki as lında bunun olmaması gerekir.
Sîbeveyh, a.g.e. I, 7; II, 22.
41
Ebû Hatim Sicistânî de müzekkeri şöyle açıkla mıştır: M ü z e k k e r , müennesten daha yalındır. Çünkü, mü zekker müennesten önce gelir. Bundan dolayı, Arap dilinde pek çok müzekker isim munsarif, müennes isimler de gayri munsarif kabul edilmiştir. Böylece müzekker isimler, alâ met almadan kullanılmıştır, daha doğrusu müzekkerlik alâ meti zaten yoktur. Zira, müzekker asıldır."® İbn Sîde'nin açıklamasına göre de isimlerde müzek kerlik asıl olup, müenneslik ise ikinci sırada gelir. Bu yüz d e n , m ü e n n e s özei isimler, belirlilik eki aldıklarında gayr-i munsarif olurlar. Örnek: '•^ji '••^•^ » i » (Zeynep diye isimlendirilen bayan), şayet müzekker isim beliriilik eki alırsa munsarif olur. Örnek: (Cafer diye isimlendirilen adam)."® Zemahşerî (ö. 538/1143)'ye göre müzekker, yapısında Tâ (fü]i), Memdûd Elif (fi) ve IVlaksûr Elif (cs) alâmetlerinden hiçbirini taşımayan isimdir.^"*® Ebû'l-Berekât b. Enbârî'ye göre müzekker, müenne sin aslı olup hem lafzî hem de takdirî olarak te'nîs alâmeti taşımayan isimdir.^'*^ İbn Akîl (ö. 769/1367)'e göre, isim aslında müzekker olmalıdır, müennes ise müzekkerin fer'idir. Müzekkerin asıl olarak kabul edilmesinden dolayı, müzekker bir ismin, müzekker olduğunun bilinebilmesi için herhangi bir alâ mete de ihtiyaç duyulmaz.'"''^ Bedî' Ya'kûb ise müzekkeri şöyle tanımlamaktadır: "Müzekker, en yalın tanımıyla, k e n Sicistânî, a.g.e., s. 37. İbnSîde, a.g.e., V, 16/79. Zemahşerî, Ebî'l-Kasım Muhammed b. Ömer, el-Mufassal fî ilmi'l-Arabiyye, (Dâru'l-cîl) Beyrut, ts.,s. 198. ibn Enbârî (Ebû'l-Berekât), a.g.e., s. 63. ibn Akîl, Behaeddîn Abdullah b. Akîl Hemedânî Mısrî, Şerh İbn Akîl 'alâ elfiyeti İbn Mâlik, (Mektebetü'l-Asriyye), Beyrut 1992, II, 393; krş., Nekvî, a.g.e., s. 17; Çetin, a.g.e., I, 89.
42
dişine bu ( i ^ ) diye işaret olunan isimdir." Örnek: Ll=^j(bu a d a m d ı r ) , > r^i (bu kedidir) ve s-^ı^ l i i kapıdır) gibi.*'*®
'''•^ (bu
Müzekkerle ilgili yapılan bu açıklamalarda müellifler her ne kadar ayrı üslup kullanılmış olsa d a , aslında onlar aynı şeyi kastetmektedir. Fakat filologların müzekker kavramı ile ilgili, "efradını cami ağyarını mâni" nitelikte bir tanım ortaya koymadıklarını görmekteyiz. B u n u n nedeni ise, müzekker ve müenneslerin ve özellikle de bunların mecazlarının pek çoğunun ortak yanlarının bulunmasıdır. Kanaatimize göre, müzekkerin tam bir tanımının yapıla mamasının altında yatan sebep budur. Biz, bu sebebi sak lı tutarak, yukarıda yapılan açıklamalar ışığında, müzekkeri şöyle tanımlayabiliriz: Müzekker, yapısında ne lafzî ne de takdirî olarak te'nîs alâmeti taşımayan, asıl ve yalın isimdir. Müzekkerin tanımını yaptıktan sonra, burada müzek kerin asıl (önceliğe sahip) olması hususuna değinmek isti yoruz. Filologlann çoğu, isimlerde müzekkerin asıl, müenne sin ise fer" (ikincil) olduğu konusunda görüş birliğine var mışlardır. Bu filologların başında gelen Sibeveyh'e göre, "Her şeyin aslı müzekkerdir, daha sonra alt kollara ayrılma ger çekleşir. Bu nedenle müzekker başta gelir. Ç ü n k ü , müzek ker daha yalın ve daha sağlam yapılıdır."*'*'* Ebû Bekir b. Enbârî'ye göre, müzekker bir ismin ayırt edilip bilinebilmesi için herhangi bir alâmete gerek duyul maz, ancak, müennesin bilinebilmesi için lafzî veya takdirî bir işarete ihtiyaç duyulur. Şayet, müzekker ve müennes iki
Yakûb, a.g.e.,s. 61. Sîbeveyh, a.g.e., I, 7, II, 22; krş., Sicistânî, a.g.e., s. 38. 43
isim, bir cümlede yer alırsa, müzelJi 1 j4 j Ai - Allah için hacc'ı ve umreyi tamamlayın''"*®; ı^i^ ^ 1 ij^ı iji^! = Ey inananlar, Allah'a k a r ş ı s o r u m l u l u ğ u n u z u n b i l i n c i n d e o l u n . . " ® v e ; şiıl^i! c?.-^ i j ^ î C^iîH-*/^ . ^ j S i '^i] I J S L U I 'u^ - Ey inananlar. C u m a günü namaz için çağırıldığınızda, Allah'ı anmaya koşun.."^ Ayrıca, İbn Cinnî'ye göre, fasîh k e l â m d a m ü e n n e s i n m ü z e k k e r yapılması oldukça yaygındır. Çünkü burada, fer'i aslına döndürmek ve cümleyi daha yalın hale getirmek
148 149 150
44
İbn Enbârî (Ebû Bekir), Kitâbu'l-müzekker ve'I-müennes, s, 676; krş., Tusterî, a.g.e., s. 69. ibn Fâris, es-Sâhibîfîfıkhi'l-luga, Kahire 1977, s. 305. Bakara, 2/43. Bakara, 2/187. Bakara, 2/196. Bakara, 2/278. Cum'a, 62/9. Ayetlerde müzekker fonndaki hitabın her iki cinsi muhatap kabul ettiği uygulamalarla da teyîd edilmektedir. Ancak, bu ayetlerden biri olan cuma âyetinin, muhtemelen sosyal ve si yasî nedenlerle, şimdiye kadar sadece erkeklere hitap ettiği dü şünülmüştür, krş., Savaş, Rıza, Hz. Muhammed Devrinde Ka dın, İstanbul 1991, s. 113.
söz konusu olmaktadır.''®^ Müberred ise, canlılar dışında m ü e n n e s olan her şeyin, lafzî m ü e n n e s o l d u ğ u n u , bunların, anlam b a k ı m ı n dan m ü z e k k e r yapılabileceğini ileri sürerek şu örnekleri buna delîl olarak sunmaktadır:*®® siî^ı , '^y> ve '^i Bu örneklerde fiillerin, ^^^^ ve ^ ' ^ ^ formunda te'nîs alâmeti taşıması gerekecekti. Fakat burada, faillerin iafzî m ü e n n e s o l m a s ı , yani hakîkî m ü e n n e s olmayışları nedeniyle, fiilleri m ü z e k k e r f o r m d a kullanılmış, onlarda bulunması gereken te'nîs alâmetleri de hazf edilmiştir. Bu n e d e n l e , '"'^^ y e r ismi , v e y a JÂİ 'e y a n i , o yerde oturan halka, ^ > m a s t a r , 'a y a n i , ö ğ ü t e v e mastar da c ^ ^ ' y a n i . Çiği'ğa te'vîl edilerek anlam bakımından müzekker kabul edilmektedirler. Dolayısıyla fiiller de m ü z e k k e r olarak kalmıştır. Diğer taraftan Müberred, canlı varlıklardan cinsi bi linmeyenlerin, müzekker yapılması gerektiğini ileri sürmek tedir. Zira o, müenneslik bu tür variıklarda alâmetle belirieneceğinden, a l â m e t bulunmayınca, müzekkeriik d e asıl olduğu için, bu tür v a r l ı k l a r ı n m ü z e k k e r k a b u l e d i l m e l e rinin e n u y g u n y ö n t e m o l a c a ğ ı n ı belirtmektedir.*®® Ör nek: " ü j j ^ î j ^ t > (J5 = De ki: Kim Cebrail'e d ü ş m a n oiursa..*®®" ve " 'â^ j UJi?- j ^ j j j AI! = Kim . A l l a h ' a , meleklerine, elçilerine, Cebrail'e ve Mîkâil'e düş-^an olursa.*®'^.
İbn Cinnî, el-Hasais, (Dâaı'l-hudâ), Beyrut ts. II, 415. Müberred, a.g.e., s. 97. Hûd, 11/67. Müberred, a.g.e., s. 97, 98. Bakara, 2/97. Bakara, 2/98.
45
B. Müzekkerin Kısımları Müzekkerin kısımlarına girmeden önce şu hususu b e l i r t m e k t e y a r a r görmekteyiz. Müzekker ve müennes konusunu ele alan gramer bilginleri, daha çok m ü e n n e s kavramı üzerinde durmuşlardır. Yukarıda da belirttiğimiz gibi onlar, müzekker kavramını sadece genel anlamda tanımlamışlar, fakat kısımlarına ginnemişlerdir."® Araştırabildiğimiz kadanyla müzekkeri alt başlıklar halinde ilk olarak ele alan ve tanımlayan filolog, Ebû'lBerekât b. Enbârfdir. O, müzekkeri, hakikî müzekker ve hakikî olmayan (gayri hakîkî) müzekker olmak üzere ikiye ayırmaktadır"®. Bu taksimata Bedî Yakûb, hükmî müzekker ve müevvel müzekkerleri de eklemekte"®, böylece müzekke rin kısımlannı dört alt başlıkta incelememiz durumu ortaya çıkmaktadır. Şimdi bu bölümlemeyi, örnekleriyle birlikte ayrı ayn tanıtmaya geçebiliriz. 1. Hakiki Müzekker Enbârî ve Bedî Yakûb'a göre hakikî müzekker, ken di cinsinden dişisi bulunan ya da insanlann ve hayvanla rın erkeklerine delâlet eden isimlerdir. Örnek : "J^ (erkek d e v e ) , l}^j{er kişi), ^^^-^ ( M e h m e t , M u h a m m e d ) c ' ( e r k e k kardeş), ^ (baba), (dayı), ( a m c a ) , %• (dede) ve "(^
168
160
46
Çörtü, Mustafa Meral, Arapça Dilbilgisi Sarf, istanbul 1995, s. 500, isimli eserinde, W. VVright, (A Grammar Of Tiıe Arabic Language, Cambridge 1981, l,177)'ı kaynak göstererek; "Bazı gramer kitaplannda, müzekkeri de hakîkî, lafzî ve manevi olarak üçe ayırmışlardır," şeklinde düştüğü notun referansını incelediği mizde, böyle bir bilgiye rastlayamadık. İbn Enbârî (Ebû'l-Berekât), a.g.e., s. 63. Ya'kûb, a.g.e., s. 61.
(kayınpeder) gibi.*®* 2. Mecazî Müzekker IVlecazî müzekkeri Ebû'l-Berekât b. Enbârî, hakikî olmayan müzekker diye nitelemektedir. Mecazî müzekker ile hakikî olmayan müzekkerden aynı anlam kastedildiği bilinmektedir. Buna göre mecazî müzekker, kendi cinsin den dişisi b u l u n m a y a n ya da insanların ve hayvanların erkeklerinden olmadıkları halde m ü z e k k e r m u a m e l e s i gören isimlerdir. Ö r n e k : lU^ (iş), (kapı) ve liA (gece) gibi.*®2
3. Hükmî Müzekker M ü e n n e s isim m ü z e k k e r bir kelimeye muzâf o l d u ğunda müzekkerlik kazanmaktadır. Buna da h ü k m î m ü zekker denilmektedir. Ç ü n k ü burada feri aslına döndür mek söz konusudur. Daha önce belirttiğimiz gibi b u , A r a p dilinde yaygın olarak kullanılmaktadır. Hükmî müzekkere, müktesep müzekker de denilmektedir.*®® Bu durumu şu şiir de görebiliriz:
"Aklın aydınlığını süflî arzular peşinde koşmak karar tır, süflî arzularına karşı koyan akitn aydınlığı da arttıkça artar".*®^
İbn Enbâri (Ebu'l-Berekât), a.g.e., s. 63; krş., Ya'kûb, a.y.; Çörtü, a.g.e., s. 500. İbn Enbârî (Ebû'l-Berekât), a.y.; krş., Ya'kûb, a.y. Ya'kûb, a.g.e., s. 62. Beyit, Müveliedlerden birine aittir, bkz., Eşmûnî, Ali b. Muham med, Şerhu'i-eşmûnî 'alâ elfiyeti İbn Mâlik, (Dâru'l-kütübi'larabiyye) Kahire, ts., II, 248; krş., Suyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân Ebî Bekr, el-Eşbâh ve'n-nezâir fi'n-nahv, (Muessesetu'r-Risâle) Kuveyt 1985, V, 263. 47
Şair beytinde, mübteda durumundaki i'J^l kelimesi müennes olduğu inalde, cümlede haber olan l^j^ 'un tahtında müstetir ( j i ) 'âid zamîrini müzekker olarak kullan mıştır. Bilindiği gibi, zamîrin mercîiyle uyumlu olması zo runludur. Yani, âid zamîrinin ( ^ ) ve cümledeki haberin de' Âly^ olması gerekiyordu. Ancak, şiirde bu uyumsuzluğun ortadan kalkmasını temin etmek için, müennes olan i'Ji] kelimesi müzekker L&Ji 'e muzâf oiması sebebiyle m ü zekkerlik kazanmıştır. Şu âyet de bu duruma örnektir: 6 ^ s ^ j ^ M ÂI^J 'JALAİİI = Muhakkak ki Allah'ın rahmeti iyilik edenlere ya kındır"^. Ayette geçen kelimesi müennestir. Müzekker olan "Allah" lafzına muzâf olması nedeniyle müzekkerlik ka zanmıştır"®. Başka bir âyette ise: '^'-^ üi5 Â Î J Ü ' ^ ^ ^ I ^ İ J ûlî Jfj - (Hz. İbrahim) Güneşi doğarken görünce: "Budur Rabb'im" d e d i " ' ' . Kur'ân-ı Kerim'de de geçtiği gibi, kelimesi müennestir: o'^Vj = G ü n e ş e v e o n u n aydınlığına and olsun"®. Ancak ö n c e k i âyette L>»^' k e l i m e s i n e , l i i [ j ^ i ü ı (bu ş a h ı s ) , y ü ^ ı I^Â (bu d o ğ u ş ) , '^'j^^ l i i (bu gö rünüş) veya V j l ^ i l i i (bu ışık) manâsı kastedilerek mü zekker işaret ismi ile işaret edilmiştir."® Hükmî müzekkere örnek gösterebileceğimiz diğer bir âyet şudur: cP^'J '^'"^ = İşte o ikisi (el ve baston) Rabb'inden sana verilen iki delildir^ °. Âyette İJve kelimeleri müennes olmasına rağmen bu kelimeler, manâ gözetilerek tesniye müezekker işaret ismi olan iie gösterilmişlerdir. Çünkü ^ ve kelimeleri ile âyette ö^^J{\k\ delil) manâsı kastedilmektedir. 'Burhan' kelimesi de müzekker olduğu için müzekker işaret ismi kullanılmıştır.^^^
169 170 171
48
A'râf, 7/56. Suyûtî, el-Eşbâh, ili, 373. En'âm, 6/78. Şems, 91/1. İbn Cinnî, a.g.e., II, 412. Kasas, 28/32. İbn Hişâm, Muğnî'l-lebîb, (Mektebetu'l-'asriyye), Beyrut 1995.
Başka bir âyette ise: <j ı ^ j i j = Onunia (su) ölü bir memlekete can verdik'"''^, yine kelimesi müennes olmasına rağmen, onun sıfatı konumundaki ^ kelimesi te'nîs alâmeti taşımamaktadır. Çünkü, âyette '"'^ kelimesi jis:. veya manasına hamiolunmuştur. Aynca, ^ kelimesinin hem müzekker hem de müennes olarak kullanıldığı kabul edilmektedir. 4. Müevvel Müzekker Müevvel müzekker, müzekker oluşunu, müzekker bir isimle a ç ı k l a n a r a k kazanmaktadır.*''® Müevvel müzekker için Sicistânî şöyle bir örnek ver mektedir: p^i ^ , Normalde U ^ J kelimesi mecazî m ü e n n e s o l d u ğ u için j_>"i^î ''^'^ k u l l a n ı l m a l ı y d ı . Ç ü n k ü , üç ile dokuz arasındaki müfred sayılarda ters orantı söz konusudur. A n c a k burada "o^ kelimesi iHVj m a n a s ı n a te'vîl edildiğinden, kelimesi m ü z e k k e r m u a m e l e s i n e tabi tutularak ^jiü denilmiştir. Y u k a r ı d a da zikrettiğimiz : ' O H ^ - ^ I i > s-yj^ u! âyetinde geçen^j kelimesi, müennes formda o l m a s ı n a r a ğ m e n , j^'-^ ( y a ğ m u r ) m a n a s ı n a te'vîl edildiğinden dolayı müzekker kabul edilmiştir.*''®
Kaf, 50/11. Bkz., İbn Manzûr, Cemâleddin Muhammed b. Mükerrem Ensârî, LisânuVarab, (Dâru ihyâi't-turâsi'l-arabT), Beyrut 1988, XIII, 217, 218. Sicistânî, a.g.e., s. 55; krş., İbn Fâris, a.g.e., s. 48; İbn Cinnî, a.g.e., II, 412. Sicistânî, a.g.e., s. 71.
49
II. M Ü E N N E S KAVRAMI A. Müennesin Tanımı Yukarıda müzekker kavramını ele alırken, genelde filologların müennesi müzekkerin fer' (ikinGili)'i kabul etme leri ve hatta müennesin bilinebilmesi için lafzî veya takdirî bir alâmete ihtiyaç duyulacağını söylemeleri, müennesin daha az öneme sahip olduğu anlamına gelmemelidir. Zira, müzekkerin tanımı bile m ü e n n e s i n tanımının aksi ile yapı lır. Bir de, bu konuyu işleyen eserlerin büyük çoğunluğunda müennesin tanımına ve müennesle ilgili başka özelliklere yer verilerek başlandığını g ö r m e m i z , m ü e n n e s i n önemini destekleyen ayrı bir husustur. Müennes her ne kadar ko num bakımından ikinci sırada görünse de dilde, muhteva yönünden, daha geniş yer tutmaktadır. Şimdi müennesin tanımını yapabiliriz: Zemahşerî müennesi, yapısında Tâ Memdûd Elif ( s i ) ve Maksûr Elif (cs) a l â m e t l e r i n d e n birini taşıyan isim olarak tanımlamıştır.*''® Ç ü n k ü , t e m e l d e müennes, bir alâmet taşımalıdır.* Ebû'l-Berekât b. Enbârî'ye göre m ü e n n e s , yapısın da lafzî ya da takdirî olarak te'nîs alâmeti taşıyan isimdir.*''® İbn Akîl'in tanımına göre ise m ü e n n e s , m ü z e k k e r i n alt kolu olduğu için müennesliğini belirtecek bir alâmete ihtiyaç duyar.* " Sicistânî'ye göre, Arapların müennesi açıklamaya verdikleri ö n e m , k e n d i l e r i n i k u r a l l a r ı ( k ı y â s ı ) t e r k e t m e ye kadar götürmüştür. Örnek: ' ^ İ J J I - ^ ''^JÂJ (Cariyen gitti) ve '^^'-ij-'^ ^V-^'-^ (İki C a r i y e n gitti). Bu iki c ü m l e d e Zemahşerî, a.g.e., s. 198. İbn Sîde, a.g.e., V, 17/90. ibn Enbârî (Ebu'i- Berekât), a.g.e.. s. 63. İbn Akîl, a.g.e., s 393. 50
k u r a l , T â ' s ı z M^'^fiilkJir.180 B- M ü e n n e s i n K ı s ı m l a r ı M ü e n n e s i kısımlara ayıran ilk filologun Sibeveyh o l d u ğ u n u görüyoruz. O, müennesi, hakîkî ve hakîkî olmayan müennes şeklinde ikiye ayırmaktadır."^ M ü b e r r e d ise m ü e n n e s i , hakîkî ve mecazî (lafzî) o l m a k üzere ikiye ayırmaktadır."^ Bu taksimatlarda bir fark görülmemektedir Sadece, Ebû'l-Berekât b. Enbârî, bu genel taksimata ilaveten, haki kî olmayan müennesi, kurallı ve kuralsız olmak üzere iki alt kola daha ayırmaktadır."^ 1. Hakîkî Müennes Hakiki müennesi, kendi cinsinden müzekkeri bulunan canlı varlıkların isimleri olarak tanımlayabiliriz. Bu isimlerde asiolan husus, lafız ile mananın örtüşmesidir""*. C ü m l e d e hakikî m ü e n n e s ismin başında gelen fiilin m ü e n n e s o l m a sı zorunludur: Örnek: Âlüil p ' j l î ( D e v e kaçtı), 22uii 'cLM (Ayşe kalktı) gibi. Bu üslûp Kur'ân-ı K e r i m ' d e sıkça kulla nılmaktadır. Örnek: ^ Û J ^ '(Ji>Jj\j> j = Zulüm ve baskı sona erinceye kadar onlarla s a v a ş ı n " ^ ; jjj 'jjj jj' Vj ^s'Ji^\ = HİÇ kimse bir başkasının sorumluluğunu (günahını)
180 181
Sicistânî, a.g.e,, s 43. Sîbeveyh, a,g.e., II, 92; krş. , İbn Sideh, a.g.e . V, 16/79; Zemahşerî, a.g.e . s. 198; ibn Enbârî (Ebul-Berekât} a.g.e,, s. 63. Müben-ed, a.g.a,. s. 97; el-IVIuktazab, ili, 348; krş., Birgivî, Mu hammed Muhyiddîn b. Ali, İzhâr Ve Tercümesi, Erzurum 1996, s. 102-103. ibn Enbârî (Ebu'l-Berekât), a.g.e,. s. 63. Müberred, el-Müzekker ve'I-müennes, s. 79. Bakara, 2/193.
51
taşımaz*®®. Ancak, hakikî m ü e n n e s faille fiilin arası açılır s a , fiilin m ü z e k k e r o l m a s ı c a i z olur: ' ^ j ^ ı t5-I=UJi j - ^ ^ ( B u g ü n Y a r g ı c a bir bayan geldi) gibi. Z e c c â c (ö. 3 1 1 / 9 2 3 ) ' a g ö r e , hakikî m ü e n n e s failin fiilinin m ü z e k k e r kullanılması b e n i m s e n m e s e de caizdir. Örnek: '^J^ 'f'^ (Cariyen kalktı) ve '^'^ j ^ . Ç ü n k ü , ^U. = O n l a r ı n Mâbed ö n ü n d e tapınmaları yalnızca ıslık çalmak ve el çırpmaktan öteye gitmemektedir^"". Ayette geçen müzek ker fiil, şayet ^ şeklinde m ü e n n e s formda kullanılmış olsaydı yine caiz o l u r d u ^ " \ Ayrıca, Ebu'l-Berekât Enbârî ş u örnekleri vermektedir: yj=^] (Ateşin tutuştu) C J ^ ' J ^ I a'jUve ' ^ j i ' j (Evin güzel oldu)- ^ j ' - ^ C J Î I ^ gibi.^"^ ibn Fâris, c ü m l e d e öne g e ç m i ş fiil ile m ü e n n e s fail birbirinden a y n ise, o z a m a n fiilin m ü z e k k e r y a p ı l m a s ı nın caiz o l a c a ğ ı n ı ileri s ü r e r e k şu örnekleri vermektedir: 198 199
200 201 202
ibn Hişâm, Evdahu'l-mesâlik, III, 233. Sicistânî, a.g.e., s. 85; İbn Fâris,, el-lMüzekker ve'I-müennes, s. 54; İbn Sîde, el-IVluhassas, V, 16/80; İbn Enbârî (Ebu'l-Berekât), el-Bulğâ, s. 64. Enfâl, 8/35. Sicistânî, a.y. İbn Enbârî (Ebu'l-Berekât), a.g.e., s. 65. 55
Âio^ a i b ı : ^ 'cjâs. (Namazın iyi oldu) cümlesinde müennes fiilin ^ıs şeklinde müzekker olarak kullanılması caizdir.^"® Mecazî m ü e n n e s isimler, semaî müennes kategori sine girmektedir. Ç ü n k ü bunlar, te'nîs alâmeti taşımadık ları halde m ü e n n e s isim kabul edilirler Bu tür müenneslere manevî müennes veya itîbârî müennes de denilir. Ma nevî müennes denilmesinin sebebi, bu isimlerin müennes lik manası taşımasından ileri gelmektedir^"'*. Örnek: o^'J (yer, toprak parçası), D V j (bacak) ve (göz) gibi. İtîbârî m ü e n n e s denilmesinin nedeni ise, bu tür isimlere bir te'nîs alâmeti takdir edilmesinden kaynaklanmaktadır. Örnek: S-HJ'J (Zeynep), (Suat) ve 'J^ (kuyu) gibi.^°® Yukarıda M ü b e r r e d , canlılar dışında m ü e n n e s olan her şeyin, mecazî m ü e n n e s olacağını, bunların manâya riâyet edilerek müzekker yapılabileceğini kaydettiğini gör müştük. İbn Sîde, hakîkî olmayan müennesi, sadece yapısın da te'nîs alâmeti taşıyan cansız varlıklar olarak tanımla maktadır. Örnek: (karanlık), ^ l A ( o d a ) , l\'J^ (Çöl, s a h r a ) ve i i j S i ( h a t ı r a ) g i b i . İbn S î d e ' n i n de dediği g i b i , bu t ü r v a r l ı k l a r ı n m ü e n n e s l i ğ i , h a k î k î m ü e n n e s l i k o l m a y ı p y a l n ı z c a lafzî ( f o r m e l ) m ü e n n e s olduğudur.^"" Zemahşerî, hakîkî olmayan müennesin te'nîsliğinin vaz ve ıstılah ile ilgili olduğunu belirterek ( Örnek: ve vb.), yukanda da ifade ettiğimiz gibi, hakîkî müennesin, hakîkî olmayan müennesten daha güçlü olduğunu ileri sürmektedir.2"^
203 204
205 206 207
56
ibn Fâris, a.y. Suyûtî, Hem'u'l-hevâmi' Şerhu Cem'i'l-cevâ' fi 'iimi'i-'arabiyye, (Dâru'l-marife), Beyrut ts. II, 171. Ya'kûb, a.g.e., s. 62. İbn Sîde, a.g.e., V, 16/79-80. Zemahşerî, a.g.e., s. 198.
Ebû'l-Berekât b. Enbârî, bu tür müenneslerin ancak, Araplardan yapılan nakiller yoluyla öğrenilebileceğini, b u nun da semâ' yöntemine dayandığını belirtmektedir^"®. Mecazî müennes, kurallı ve kuralsız olmak üzere iki alt kola daha aynimaktadır: a. Kurallı Mecazî Müennes Ebû'l-Berekât b. Enbârî, yapısında te'nîs alâmetini laf zî olarak taşıyan mecazî müennes isimleri, kurallı müennes şeklinde tanımlayarak şu örnekleri vermektedir: i l j l r v v e iljk:-=.gibi.^°^ b. Kuralsız Mecazî M ü e n n e s Ebû'l-Berekât b. Enbârî'ye göre, yapısında lafzî olarak te'nîs alâmeti taşımayan mecazî müennes isimler, te'nîs alâmetini takdîrî olarak taşısalar bile, kuralsız müennes kabul edilirler^". Örnek: ve o^'J kelimeleri mecazî müennestir ve âyetlerde şöyle yer almaktadırlar: f U d J i j l i i i L . J = G ö ğ e ve o n u yapana ant olsun, ı ^ ı ^ I_K>JVIJ= Yere ve onu yuvarlayıp döşeyene ant olsun. Ayetlerde görüldüğü gibi, ve CK=JVI k e l i m e l e r i n e Hâ z a m î r i râci olmaktadır. Başka bir ayette m e s e l a : 'ÜJİ-^ ^ <J^^ j ^ i 9)^ = İşte yalanladığınız a t e ş ( c e h e n n e m ) b u d u r ^ " . Bu ayette h e m işaret ismi h e m de m e v s û i ismi ^İ'ı müennes kullanılmıştır. B u n u n n e d e n i jiili ( a t e ş ) i s m i n i n m e c a z i m ü e n n e s olmasında kaynaklanmaktadır. Bu da, bu kelimelerin müennes olduğunu gösterir. Ancak, şiirde durum farklıdır. Ferrâ'ya göre Araplar, 208 209 210
ibn Enbârî ( Ebu'l-Berekât), a.g.e., s. 63. İbn Enbârî ( Ebu'l-Berekât), a.g.e., s. 64. ibn Enbârî ( Ebu'l-Berekât), a.y. Şems, 91/5-6. Tûr, 52/14. 57
isim, te'nîs alâmeti olan H â ' y ı t a ş ı m a d ı ğ ı z a m a n , m ü e n n e s m ü z e k k e r k a b u l edilir. B u da ş i i r d e k i zorunluluktan kaynaklanır^*®. Örnek: IjJiSJI (Jâji ı j i l j i VJ
^^-^J
!>li
"Ne bulut ıslatıp yumuşattı çayırı ne de yer yeşertti bitkiyi".^*^ Şâirin beyitte, bulutlan ve verimli toprağı betimlediği anlaşılmaktadır. Şiirde ü^i (bitki, s ü r g ü n v e r m e k ) fiili m ü z e k k e r f o r m d a kullanılmıştır. Ç ü n k ü u ^ j i i s m i , m e c a z î m ü e n n e s t i r ve t e ' n î s a l â m e t i t a ş ı m a d ı ğ ı n d a n m ü z e k k e r m u a m e l e s i g ö r m ü ş t ü r ; a y r ı c a o^'J^ i s m i , aynı m a n a y a g e len ü ' ^ ^ ' y e r a n l a m ı n d a kullanıldığı için fiil bundan etki lenmemiştir.^*® Ebû'l-Berekât b. Enbârî de, bu tür kullanımın şiire ö z g ü bir zorunluluktan ileri geldiğini, dolayısıyla bunun müzekkerliğe delâlet etmediğini belirtmektedir.^*® A n c a k Eşmûnî, şiirde g e ç e n o^'j ismi hakîkî müennes olmadığından dolayı, b u r a d a bir z o r u n l u l u ğ u n b u l u n m a d ı ğ ı n ı ileri s ü r e r e k , açıkça bilinen bir şeye zorunluluk denilemeyeceğini ifade eder.^**"
213 214
216 216 217
58
Ferrâ, a.g.e., s. 81. Beytin, 'Amir b. Cûveynî'ye ait olduğu şu kaynaklarda yer almak tadır: Ferrâ, a.y; Müberred, el-Kâmil, II, 202 ve Kitâbu'lmüzekker ve'l-müennes, s. 102; İbn Cinnî, el-Hasâis, II, 412; İbn Sîdeh, a.g.e., s. V.16/80; Zemahşerî, a.g.e., s. 198; İbn Manzûr, a.g.e., XV, 256; Eşmûnî, a.g.e., I, 311. İbn Cinnî, a.g.e., II, 412. İbn Enbârî ( Ebû'l-Berekât), a.y. Eşmûnî, a.g.e., I, 312.
3. Hükmî Müennes Müzekker bir kelimenin m ü e n n e s e muzâf olması nedeniyle müenneslik k a z a n m a s ı n a h ü k m î m ü e n n e s d e n i r . Ö r n e k : J J * ^ J Ü ^ ^ - - '•^^^ tJS 'c^'ç.\'^j = H e r insan, (kendi geçmiş) iç dürtüleri ve vicdanı ile ortaya ç ı kar^". Burada 'S kelimesi a s l ı n d a m ü z e k k e r d i r , f a k a t m ü e n n e s o l a n U ^ J m u z a f u n ileyhe m u z â f olması nedeniyle müenneslik kazanmıştır. Muzâf m ü z e k k e r bir kelime müennesliğini, müennes muzafun ileyhden kazanabildiği gibi, bunun tersi de m ü m k ü n d ü r . A n c a k b u , muzâf olan k e l i m e n i n m u z a f u n ileyhin bir parçası o l m a s ı şartına bağlıdır. Böylece muzâf olan kelimenin hazfedilmesi ve m u z a f u n ileyhin o n u n y e r i n e getirilmesi de söz k o n u s u olmaktadır. Ö r n e k : ^ i - ^ l 'c^xl^ (Bazı parmakları k e s i l m i ş ) . Bu c ü m l e d e o^'-^ e d a t ı n ı n m ü e n nes y a p ı l m a s ı , m ü e n n e s o l a n t^i-^l i s m i n e m u z â f o l m a s ı n d a n ileri g e l m e k t e d i r . M u z a f u n ileyhin o n u n yerini dolduracağından, muzâf hazfedilerek m u z a f u n ileyh ile yetinilebilir. i tiuJJ (parmaklan kesilmiş) g i b i . ^ " Ne var ki, muzâfın hazfedilmesi caiz olmadığı z a man müennes yapılması da caiz olmaz. Mesela, ^'J^ ^ (Hind'in uşağı çıktı) denilemez^^°. Ç ü n k ü muzâf olan ismi müzekkerdir. Bu konuda S î b e v e y h şöyle demektedir: "Bazen ^ (hurma t a n e s i ) , i'ji=u2. ( a r p a t a n e s i ) ve '"'J^'-i (bir i n e k ) gibi t e k i l c i n s i s i m l e r d e n Hâ(*WJi) düşürüldüğü z a m a n , bu isimlerin hem müzekker ve hem de müennes olarak kullanılmasının d o ğ ru olacağını söylemektedir.^®^ M ü b e r r e d , bu i s i m l e r c i n s i s i m o l a r a k k a b u l e d i l d i ğ i n d e ş ö y l e kullanılabileceğini belirtir:>5l! > , 'y, , 'J2\ > vb. B u isimler çoğul manâya hamlediidiklerinde ise m ü e n n e s yapılırlar: 'J^'^ ^ , 'j>i^\ ^ , j ^ ı gibi.^®® Ayrıca, Müberred'e göre, hakîkî müennes isimler, alâmet taşıyıp taşımadıklarına bakılmaksızın hakîkî m ü e n nes isim olarak kabul edilmelidirler.^®^ Hakikî müennes isimleri ana hatlarıyla dört kısımda inceleyebiliriz; a. Müennes isimle müzekkerin! birbirinden ayırt edici; Tâ («^1^1). Maksûr Elif (LS) v e M e m d û d Elif (^i) gibi bir a l â m e t taşıyan isimler. Örnek: , ve » r > i .
"'^ Sicistânî, a.y. Müberred, a.g.e., s. 78. ^•'^ Müberred, a.y. Müberred, a.g.e., s. 79. 65
b. Bizzat dişi isim oldul- , , , < ^ (yaşlı k a d ı n ) , "tn-^ ( y a ş l ı a d a m ) , ( k a r ı ) , '^jj ( k o c a ) ve »•^Jij ( a n n e ) , i j i j (baba) gibi. Müzekker lafza Hâ ilave edilerek türetilen isimlerin varlığını ş u beyitler desteklemektedir:
bayan
"Genç kızın g ö ğ s ü n ü yırttılar, kadının dokunulmazlı ğına aldırmadan". Cenâbî, '-^İV 'jâjk r i v a y e t i n i n asıl o l d u ğ u n u b e l i r t e r e k bu beyitte manâ ve vezin uyumsuzluğu 240 241
66
İbn Sîde, a.g.e., V, 16/82. Beyt, söyleyeni zikredilmeden şu kaynaklarda yer almaktadır: Müberred, a.g.e., s. 76; İbn Enbârî (Ebû Bekir), a.g.e., s. 91; ibn Hâleveyhi, Ebû Abdullah Huseyn b. Ahmed, Kitabu i'râbu selâsîne sureti mîne'l-Kur'âni'l-Kerîm, Kahire 1941, s. 44, (Beyt bu eserde: -ükyı şekliyle yer almaktadır); ibn Sî de, a.g.e., V, 16/99.
bulunduğunu ileri sürmektedir: (Ji-jlı kelimesinin bayan ismi yapılması için kelimeye Hâ ilave edildiği halde, J^^ kelime sinin ise erkek ismi olarak kullanılmasını bu uyumsuzluğun nedeni olarak göstermektedir.
"Karnında y a v r u s u hareket e d e n atın babası çok güçlüdür, onu genç kız v e erkek hakir görmektedir" Şâirin beyitte atını betimlediği anlaşılmaktadır. ^ ^ j ^ i : K a r n ı n d a y a v r u s u h a r e k e t e d e n at d e m e k tir. B a ş k a bir rivayete g ö r e , i-^j^ şeklinde okunduğunda süratli anlamına gelmektedir^'*"
"Abşemeli yaşlı kadın bana gülmektedir, benden önce hiç Yemânlı esir görmemiş gibi"^'*®. Bu üç beyitte müzekker isim olan (J=^je, j ^ ^ ' a ve jy^'a ilave edilerek müennes isim yapılmışlardır. Ferrâ, isminin bir hadiste şöyle kullanıldığını nak letmektedir: çşijiı (Hz. Aişe görüşünü mertçe söylerdi).^''® Filologların çoğu, bu ilavenin müennes ismi pekiştir mek ve muhatapta oluşabilecek şüpheyi gidermek amacıyla
Cenâbî, Tarık Abduavn, İbn Enbârî (Ebû Bekir), a.g.e.'in 19. dipnotu, s. 91. Ferrâ, a.g.e.,s.121; krş., Sicistânî, a.g.e.,s.83; İbn Enbârî (Ebû Bekir), a.g.e.,s.92;İbn Sîde, a.y.;İbn Manzûr, a.g.e.,X,111, ^ md. Sicistânî, a.g.e., s. 83. Ferrâ, a.g.e., s. 121, krş., Müberred , a.g.e., s, 105; İbn Enbârî (Ebû Bekir), a.g.e., s. 91. Ferrâ, a.g.e., s.120; krş., İbn Enbârî (Ebû Bekir), a.g.e., s.90. Hadisle ilgili yaptığımız araştırmalarda, bu hadisin kaynağını tes pit edemedik. 67
kullanıldığına vurgu yapmaktadır.
247
Ebû Bekir b. Enbârî de bu görüşe paralel olarak, Hâ'nın ilave edilmesi hususunu, müennesi güvence altına(öUŞl-Vi) almak şeklinde ifade etmektedir.^"*® Sicistânî, yaşlı bayanlar için ' O J ^ tabirinin doğru ol madığını fakat, , denilebileceğini kaydetmektedir.^"*^ C. Hayvanlara Ait Cins İsimler 1. Erkek Hayvanlara Ait Cins İsimler Bazı erkek hayvan isimleri şunlardır: ve IS^ deve, ü"--^ aygır, "J^ merkep, '^y sıpa, sırtlan, j > tavşan, ly'j?- tavşan yavrusu, tS^ ve o j ^ kuzu, Iş'^^ oğlak, koç, İ^i aslan, s-^j kurt, köpek ve j j j öküz gibi. Filologlann bir kısmı, lafzı müzekker olan bazı hayvan isimleri ile aslında o hayvanın dişisinin kastedildiğini öngörse de, diğer bir kısmı, bu isimlerin hem erkek hem de dişi hayvanlar için kullanılabileceğini ileri sürmektedir. Mesela: Ferrâ ve onun gibi düşünenler, chj£:^ örümceğin hem erkek hem de dişi hayvan için kullanılacağını ancak, dişi için kullanılmasının daha yaygın olduğunu belirtmektedirler^". Bu ismin m ü z e k k e r olarak kullanılmasına şu beyit örnek gösterilmektedir:
249 250
68
Ferrâ, a.g.e.,s.120; krş., Sicistânî, a.g.e.,s.83; ibn Hâleveyhi, a.y. ibn Enbârî (Ebû Bekir), a.g.e., s. 89. Sicistânî, a.g.e., s. 83. Ferrâ, a.g.e., s. 102; krş., İbn Seleme, a.g.e., s. 57; ibn Enbârî (Ebû Bekir), a.g.e., s. 320; Tusterî, a.g.e., s. 52; İbn Cinnî, el-Müzekker ve'I-müennes, s. 83; ibn Sîde, a.g.e., V, 17/17.
"Dağdaki bazı evlerini, sanki örümcek inşâ etti".^®* Burada ş â h i d , ' ^ j j ^ ı müzekker k u l l a n ı l d ı ğ ı n d a n müzekker olmaktadır.
i s m i n e ait te'kîd zamiri > ismi de doğal olarak
CJ^Aüi
Sicistânî ve o n u n gibi d ü ş ü n e n l e r ise, «.iij^SîJi 'un m ü e n n e s ismi o l d u ğ u n u ve bu kullanımın Kur'ân diliyle de ö r t ü ş t ü ğ ü n ü kaydetmektedirler^®^. Kur'ân-i Kerîm'de C J ^ J Ü İ i ismi, m ü e n n e s olarak kullanılmaktadır: P j A i J l J I ^ tuj i i j i "Kendisine ev edinen örümceğin d u r u m u gibi"^®®. Âyette g e ç e n fiilin ( ^ j A ^ i ) müennes olmasından dolayı, te'nîs Tâ'sı almıştır. B a z ı f i l o l o g l a r , I^-j^Cat) f o r m u n u n h e m e r k e k h e m de dişi at için kullanılabileceğini benimsemektedir^®'*. A n cak Müberred ve İbn Fâris, bu görüşün aksine, erkek at için o'jâ dişi at için de kullanıldığını ileri sürmektedirler^®. Sicistânî ise, daha esnek davranarak bu iki görüşün de caiz olabileceğini, üstelik dişi at için şeklindeki kullanımının kıyas b a k ı m ı n d a n uygun olsa d a , A r a p kelâmına m u h a l e feti sebebiyle doğru olmayacağını, ancak müennesi pekiş tirmek için Hâ'nın kullanılabileceğini kaydetmektedir^ . Ebû Bekir b. Enbârî, Sicistânî'nin bu görüşünü hatalı bula rak o n u eleştirmekte ve dişi at için '^'j^ isminin ancak Hâ ile kullanılabileceğini ileri sürmektedir^®'^. S î b e v e h ise, ly'J' ismiyle erkek at kastedildiğinde,!^'jâi denilebileceğini.
263 254
256 257
Ferrâ, a.g.e., s. 102; krş., ibn Enbârî (Ebû Bekir), a.g.e., s. 321; İbn Sîde, a.g.e., V, 17/17; İbn Manzûr, a.g.e., XV, 103. Sicistânî, a.g.e.si 56;krş. Müberred, a.g.e.$.90; İbn Fâris, Müzek ker ve'l-müennes, s.60; İbn Enbârî (Ebu'l-Berekât), a.g.e. s.68. Ankebût, 29/41. Ferrâ, a.g.e., s. 88; krş., İbn Seleme, a.g.e., s 57; Tusterî, a.g.e., s. 96; İbn Enbârî (Ebu'l- Berekât), a.g.e., s. 74. Müberred, a.g.e., s. 87; krş., İbn Fâris, a.g.e., s. 53. Sicistânî, a.g.e., s. 83. İbn Enbârî (Ebû Bekir), a.g.e., s. 108. 69
çünkü bu ismin daha çok dişi at için kullanıldığını belirtmektedir.^^® Ferrâ (sırtlan), '^'J^ (akrep) ve M ^ J (tavşan) isimlerinin h e m erkek h e m d e dişi cinsleri için kullanılabileceğini belirtmektedir^^^. Sicistânî ise bu isimlerin yaygın bir biçimde müennes ismi olarak kullanıldığını kaydetmekte v e müzekkere baskın gelen bir müennes isim varsa, o da ^4-^ 'dur, dernektedir^^" Ebû Bekir b. Enbârî, ^ A " . s-^(tilki), ^s^i (engerek yılanı) v e h^J^ hem müzekker hem de müennes olan bu cins isimlerin özellikle erkek hayvan için kullanılmak istendiği z a m a n cl^^, j U ^ , û'^^i, u'^j^ formunun kullanılacağını ileri sürmektedir.^®* 2. Dişi Hayvanlara Ait Cins İsimler Bazı erkek hayvan diğinde, dişi cinsinin ismi ^'j?', =Jİjr^(çekirge); ^ L ^ , »lw(inek); İİM, ^(kannca)
isimlerine te'nîs alâmeti ilave edil olarak da kullanılmaktadır. Örnek: ^ ı ^ ( g ü v e r c i n ) ; G ^ , ^ ( a r ı ) ; j^, ve > , sXkedi) gibi.
Sîbeveyh, aslı müennes olan bazı hayvan isimlerinin, hem dişi ve h e m de erkek için kullanılabileceğini; p^(koyun), o'J' (at) ve ci) (deve) isimlerinin Hâ taşımasalar da müennes isimleri olduğunu, bu isimler cümle içinde m ü zekker olarak kullanılmak istendiğinde, lafız bakımından asıllanna itibar edileceğini belirtmektedir. Örnek: jj^i Aslında müennes olan ismi ile müzekkeri kastedilmek istenmiştir. Aynı d u r u m : " jjSi J^^ı ^ ÂJ (Onun beş erkek devesi var) ve jjSi c> ^ (Onun beş erkek koyunu koçu var)" bu örnekler için de geçerlidir. Çünkü 3 ile 9 sayı258 269 260 261
70
Sîbeveyh, a.g.e., II, 174. Ferrâ, a.g.e, s. 100. Sicistânî, a.g.e., s. 155. ibn Enbârî (Ebû Bekir), a.g.e.,s.112; krş.,Ferrâ, a.g.e.,s.100; Mü berred, a.g.e.,s.87; İbn Seleme, a.g.e.,s.60; Tusterî, a.g.e.,s.52.
lan arasında sayı ile sayılan ters cinsiyetten olur. Örnekler de, sayılanlar aslında müennes olduğu için, sayılar müzek ker gelmiştir.^®^ Sicistânî, müzekker formdaki (deve) cins isminin dişi deve için kullanıldığını şu örneklere dayandırmaktadır: Bir A'râbî bana: J is^j^ — Devem beni yere vurdu, dedi. Ben de ona cinsini sorduğumda: ^ts Dişi deve, cevabını verdi. Bir başkası da şöyle demişti: ^^ji^ t i i k = Devemi sağdım.^®® İbn Cinnî ise, ji^'un cins ismi olduğunu, hem erkek hem de dişi deve için kullanılabileceğini ileri sürmektedir.^®"* Gerek insan ve gerekse de hayvan isimlerinin belir lenmesinde, lafza değil manaya itibar edildiği anlaşılmakta dır. D. Organ Adları Vücud organlarından çift olanlarının müennes olduğu bilinmektedir. Bunlar: , û^i, ^ , t]=-j, , "S^, ^ . Bununla birlikte bazı çift organlar, müzekker kabul edilmek tedir. Örnek:v5-'^ (kaş), j ^ ( b u r u n deliği), ^ ( y a n a k ) ve ;j°-ij(meme). Ancak çift organlarda meme kelimesi, filologların çoğuna göre müzekker kabul edilmiştir^®®. Bununla birlikte, bu ismin hem müzekker ve hem de müennes olduğunu söyleyenler de vardır^®''. Suyûtî, filologlar arasında çift organlann müzekker veya müennes
2'^" ^'^^ ^'^'^
^'^^
Bkz., Sîbeveyh, a.g.e., II, 173. Sicistânî, a.g.e., s. 90. ibn Cinnî, a.g.e., II, 418. ibn Cinnî, el-Müzekker vp'l-müennes, s. 45, 46. Bkz. Sicistânî, a.g.e.,s.109; krş., İbn Seleme, a.g.e.,s.54; İbn Enbârî (Ebû Bekir), a.g.e.,s.265; Tusterî, a.g.e.,s.65; ibn Cinnî, a.g.e.,s.61. Cevherî, Sıhâh, VI, 2291, md.; İbn Manzûr, a.g.e., II, 88; Firuzâbâdî, el-Kâmûsu'l-muhlt, s 1636.
71
organların müzekker veya müennes olması ile ilgili ihtilaf olduğunda, çift organların müennes olmasına itibar edilmesi gerektiğini ileri sürmektedir^®® ki bu da yaygın olan görüştür. Filologlardan çoğunun ittifak etmiş olduğu bazı mü zekker organ isimleri şunlardır: ^ j ( y ü z ) , o-ij(baş), "j^ (saç), p (ağız), (göz kapağı), (kirpik), MJ'-s (bıyık), o^^ (alın),^-i-^ (şakak), (göğüs, sine), c-j^l. (kafatasının üst kısmı), ^ W (beyin), o^v (boğaz, gırtlak), İJ^İ(burun), (dil), üîJ (çene), i j ^ j ^ (dirsek), j«i> (sırt), (kalça, bel), (kann) ve tekili üç şekilde gelen j ^ , "J^ ve j ^ ' (tırnak)^®®. Ancak, Ferrâ ve ibn Seieme'nin belirttiği gibi, f^JÜşaret parmağını sadece Esed Oğulları müzekker isim olarak kabul e t m e k t e d i r . " " Sicistânî, İbn Seleme ve Tusterî gibi filologlar, insanın iç organlarından Hâ («^^ii) taşımayan isimlerin, i j ^ ı (kara ciğer) dışında, hepsinin müzekker olduğu görüşündedir: Örnek: L Ü ^ ı (dalak), 'o^J^\ (azı dişi) ve s^^ı (köpek dişi), i^j^i (bilek kemiği), ^ P ^ ' ve ij*-;»İl (bağırsak), ve ^'j^Ji (kalp), L K ^ ^ ^ I (kuyruk sokumu) gibi . İbn Seleme'ye göre, erkek ve dişilerin tenasül organlan ( e j j ^ I ) 'nın hepsi müzekkerdir.^ ^ Filologlar arasında ihtilâf konusu olan bazı organ isim leri şunlardır: Ferrâ, Hicaz halkına göre, (boyun)'un müen nes olduğunu kaydetmektedir^^^. Sicistânî ise, bu organın
270 271
72
Suyûtî, el-Mu2hir fî "Ulûmi'l-luğât ve envâihâ, (Dâru'l-ihyâu'lkutubu'l-'arabiyye). Kahire 1986, II, 223, 224. Ferrâ, a.g.e.,s.74-78; krş.,Sicistânî, a.g.e.,s.101-114; ibn Sele me, a.g.e.,s.54; İbn Enbârî (Ebû Bekir), a.g.e.,s.261-270; Tusterî, a.g.e.,s.49, 50; ibn Fâris, a.g.e.,s.55, 56; İbn Cinnî, a.g.e.,s.50. Ferrâ, a.g.e., s. 78; krş., İbn Seleme, a.g.e., s. 53. Sicistânî, a.g.e., s. 100-114; krş., İbn Seleme, a.g.e., s. 55; Tusterî, a.g.e., s. 50. ibn Seleme,age,s.55;krş.,Tusterî,age,s.96; İbn Cinnî,age,s. 85. Ferrâ, a.g.e., s. 72.
müzekker olduğunu belirtmektedir^'^'*. Mufazzal b. Seleme ve Ebû'l-Berekât b. Enbârî ise, söz konusu organın hem müzekker ve hem de müennes olabileceğini ileri sürmektedirler.^^® Sicistânî, Asmaî bana (ense) müennestir; bu kelimeyi hiç kimse müzekker olarak kullanmamıştır dediğinde şaşırdığını ifade ederek ve bu organın hem müzekker hem de müennes olabileceğini öne sürmektedir^''®. Ferrâ, bu organın müennes olmakla birlikte müzekker olarak kullanılmasının daha yaygın olduğunu söylemektedir^''''. Mufazzal b. Seleme ise, Ferrâ'nın görüşünün tam tersini ileri sürmektedir^'^®. Sicistânî'ye göre, •^Vi(koltuk altı) müzekker isimdir^''^, Ferrâ'ya göre ise, hem müzekker hem de müennes isimdir^®". Ebû'l-Berekât b. Enbârî ise, söz konusu organın hem müzekker ve hem de müennes olabileceğini fakat, müzekker olarak kullanılmasının daha yaygın olduğunu belirtmektedir^®*. Ferrâ'ya göre, (omuz) organ ismi hem müzekker hem de müennes^®^, Sicistânî'ye göre ise, sadece müzekkerdir^®®. Filologların çoğuna göre, ^U'^ı (kol, kolun dirsekten orta parmak ucuna kadar olan kısmı) organı hem müzekker hem de müennestir, fakat müennes olarak kulla-
281 282
Sicistânî, a.g.e., s. 97. ibn Seleme,age,s.52; krş.,ibn Enbârî (Ebû'l-Berekât), age,s.72. Sicistânî, a.g.e., s. 113; krş., ibn Fâris, a.g.e., s. 56; İbn Cinnî, a.g.e., s. 87. Ferrâ, a.g.e., s. 103; krş., Tusterî, a.g.e., s. 98. ibn Seleme, a.g.e., s. 53. Sicistânî, a.g.e., s. 105; krş., ibn Fâris, a.g.e., s. 55. Ferrâ, a.g.e., s. 104; krş., ibn Seleme, a.g.e., s. 53; İbn Enbârî (Ebû Bekir), a.g.e., s. 303; Tusterî, a.g.e., s. 57. İbn Enbârî (Ebû'l- Berekât), a.g.e., s. 72. Ferrâ, a.g.e., s. 77; krş., ibn Enbârî (Ebû Bekir), a.g.e., s. 298; İbn Enbârî (Ebû'l- Berekât), a.g.e., s. 71. Sicistânî, a.g.e., s. 105; krş., ibn Fâris, a.g.e., s. 55. 73
nılması daha yaygındıı^®"*. Ebu'l-Berekât b. Enbârî'ye göre ise, bu organ sadece müennestir.^®^ Organ adlanndan çift olanları hariç, diğerlerinin hemen hemen hepsinin müzekker olduğu anlaşılmaktadır. Bu adla rın belirlenmesinde kesin bir kural bulunamayışı, bunlann semâ'î olmasından kaynaklanmaktadır. II. DİĞER İSİMLER A. Sıfatlar 1. Müzekker
Sıfatlar
Arapça'da nitelenen isme " m e v s û f veya "men'ût", ni teleyen isme de "sıfat" ya da "na't" denilmektedir. Sıfat mevsûfuna, i'râb, müzekker, müennes, ma'rife, nekre, müfret, tesniye ve cemî olması bakımından uymak durumundadır. Burada biz müzekker sıfatı incelemeye çalışacağız. Fiilden türetilen bazı müzekker sıfatlar şunlardır: p^, H j ^ , p j ^ , L 5 ^ , M?^, J P ^ ve ü^'^ gibi. Sîbeveyh'e göre, bazı müzekker isimler müennes sıfat ile nitelenebilirler. Örnek: ^ O^j (Çok nikahlı adam), şu anlamda: (Zeyd çok nikahlı bir kişidir); ü^j (Bu adam orta b o y l u d u r ) ; ^ "f^ ^'^ (Bu genç bulûğa ermiş tir); lS=^j ' i * (Bu adam çok bilgilidir), ^ l i ^ l i * (Bu adam soy bilginidir), ^ıiJ(hata yapandır), (sının, haddi aşandır) ve ^ j i j (nakledendir) gibi. Burada müennes sıfatlann müzekkeri nitelemesinin sebebi, bu sıfatlann daha çok müzekker için kullanılmasından kaynaklanmaktadır.^®®
Ferrâ, a.g.e.,s.77;krş.,Sicistânî, a.g.e.,s.105; İbn Seleme,a.g.e.,s. 53; ibn Enbârî (Ebû Bekir), a.g.e., s. 301; İbn Fâris, a.g.e., s. 55. ibn Enbârî (Ebu'l- Berekât), a.g.e., s. 70; Sîbeveyh, ölçü birimi olarak kol uzvunun müzekker kullanımının yaygın olduğunu ifade etmektedir. Örnek: '"^y bkz., Sîbeveyh, a.g.e., II, 19. Sîbeveyh, a.g.e., II, 20; krş., Müberred, a.g.e., s. 93.
74
Ferrâ, Arapların müzekker ismi niteleyen sıfata, övgü ve yermede mübalağa için Hâ ilave ettiklerini söylemektedir. Övgüye örnek: '^Jj l^j, '^'^ ve '^^^ gibi. Yergiye örnek: > ve i^Lî gibi. Çünkü bu sıfatlar çoğunlukla erkekler için kullanılmaktadır; şayet bu sıfatlar ile tek bir kişi nitelenecek olursa, o z a m a n bu sıfatla rın te'nîs alameti alması geçerli olur ve ve denilebilir^^*. Ebû Bekir b. Enbârî, Sicistânî'nin bu sıfatları bay ve bayanlar için eşit kabul etmesini bir yanılgı olarak değerlendirir ve mesela, sıfatıyla bayanların nitelen mesinin söz konusu olamayacağını kaydeder.^^^ 2. Müennes
Sıfatlar
Arapçada herhangi bir kökten türeyen sıfatlara Tâ »ülı ilave edildiğinde müennes sıfat elde edilmiş olur. Bu yöntem isimlerde nadiren kullanılsa da, sıfatlarda yaygın bir biçimde
289 290
292
Ferrâ, a.g.e., s. 67, 68; krş., İbn Seleme, a.g.e., s. 50, 51. Sicistânî, a.g.e., s. 37, 38. Müberred, Muktazab, II, 201. Sicistânî, a.g.e., s. 63. ibn Enbârî (Ebû Bekir), age,s.147;krş.,lbn Sîde,age, V, 17/36. İbn Enbârî (Ebû Bekir), a.g.e., s. 148. 75
kullanılmaktadır. O da, müennes sıfatın müzekker sıfattan ayırt edilmesini sağlar^^®. Müzekkere örnek: P ^ ve Ül^j ; müennese örnek: ve gibi. Bu cümielerdeki sıfatlar fiilden türetilmiştir. Buradaki Hâ te'nîs içindir; bu kural diğer sıfatlara da uygulanır ve böylece müzekker ile müennes sıfatlar birbirinden ayırt edilmiş olur. Ebû Bekir b. Enbârî, bu tür sıfatlan, fiile bağlı olması gereken sıfatlar olarak izah etmektedir.^®"* Sîbeveyh'e göre, bazı müzekker sıfatlar, müennes ismi niteleyebilmektedir. Örnek: »ij^!, > l l ve "3^ gibi. Bu sıfatlann müzekker oluşu, bunların, bir şahsın ve bir şeyin sıfatı olmasından kaynaklanmaktadır. Mesela, denildiğinde bundan, LK»^ kastedilir.^"^ Ebû Bekir b. Enbârî, bu görüşün yanlış olduğunu ileri sürerek, şayet ifadesinden b^'^ ^ kastedecek olursak, o zaman, anlamında dememiz gerekirdi. Bu kullanıma cevaz vermek ise, Arap dili gramerini hiçe saymak anlamına gelir.^^® Ancak, filologlann çoğu nesirde dişiye özgü bazı mü zekker sıfatların te'nîs alâmeti taşımasına ihtiyaç olmadığı, aynı kökten türeyen sıfatlarda müennesi nitelemek için, ilgili sıfata te'nîs alâmeti ilave edilmesi gerektiği ve bu ilavenin de meydana gelebilecek kanşıklığı önlemeye yönelik oldu ğ u hususunda ittifak etmişlerdir^ Ebû Bekir b. Enbârî'nin ise, bu iki ayrı durumu bir mütalâa ettiği görülmektedir. Bu ise, yaygın olan görüşe aykın düşmektedir. Sicistânî'ye göre, müennese özgü sıfatlardan Hâ'nın düşürülmesi, lafzın daha yalın hale getirilmesi için yapılır.
294 296
76
Eşmûnî, a.g.e., II, 400. ibn Enbârî (Ebû Bekir), a.g.e., s. 131. Sîbeveyh, a.g.e., II, 20, 21. ibn Enbârî (Ebû Bekir), a.g.e., s. 149. Sîbeveyh, a.y.; krş., Ferrâ, a.g.e., s. 58; Sicistânî, a.g.e., s. 58.
Çünkü, bu tür sıfatlar müennese ait olduğundan dolayı m ü zekker sıfatlarla karıştırılmaları söz konusu değildir. Ancak, bu sıfatlar gelecek z a m a n için kullanıldığında Hâ alırlar. Örnek: AI-^i^ veya ejj l^. gibi. Bir de mecazî müennes ismi niteleyen sıfat Hâ almamaktadır. Örnek: ^' , muhatabı ise ^ i ' d i r . Bunlann müennesieri de ve P^l'dir. Bu zamirlerin mütekellimleri ı^i müşterek kullanılır®"''. Mansub munfasıl tekil gaib müzekker zamiri muhatabı ise ^yi; bunlann müennesieri ise, gaib için muhatab için de 'dir. Bu zamiderin de mütekellimi her ismi cins için müşterek kullanılır.®"®
304 305
307 308
78
Hâc, 22/2. Sicistânî, a.y.; krş., Müberred , a.y.; ibn Seleme, a.g.e., s. 44-47. Sicistânî, a.g.e., s. 58. Sîbeveyh, a.g.e., I, 378. Sîbeveyh, mansub munfasıl gaib tekil zamirlerin aslında müzek-
Muttasıl tekil gaib zamirlerin müzekker ve müennesi için sadece kullanılmaktadır. Mansub muttasıl tekil m ü zekkere örnek: 4^1, müennese örnek:i*i^i. Mecrûr muttasıl qaib müzekkere örnek: ^ müennese örnek: Bu örneklerden, gaib zamirin yalnızca (-^ olduğu anla şılmaktadır. Ha d a m m e ile kullanıldığında müfred müzekker gaib zamir, fetha(elif) ile kullanıldığında ise müfred m ü e n nes gaib zamir elde edilmiş olmaktadır®*". Mansub ve mecrûr muttasıl zamirlerin muhatablarında müşterek kullanılır. Mansub müzkkere örnek: müennese örnek: ^ i ; mecrûr müzekkere örnek: ^ müennese örnek: ^
A Gaib merfu ve mansub zamirleri ile merfu, mansub ve mecrûr muttasıl tesniye zamirlerinin müzekkeri ve müennesi arasında bir fark bulunmamaktadır. Merfu munfasıl gaib müzekkere örnek: Ü M - ^ müennese örnek: cP^4-^ ı ^ . İVlansub munfasıl müzekkere örnek: k s-^' müennese örnek: û ^ j ^. s-^i i-"^!. Merfu muttasıl tesniye müzekkere örnek: mansublarına örnek: 0 ^ - 4 - ^ Ua^i; mecrûrlarına örnek: ^ • ^ j j j J i^^) ^ C J J ^ (i^'j. Gaib tesniyelerin hepsinde zamir Eliftir.
ker için: '^'j j j j j ^ , V^j ^Aj ; müennes için: %j ^'j^ , üı- feî^'j şeklinde kullanıldığını öne sürmektedir, bkz., Sîbeveyh, a.g.e., II, 291; Müberred, aslında zamirini, tek başına isim olmasından dolayı, j i j 'in takip etmesi gerektiğini; j i j ise «^ı^'yi hafifletmek için ona bitiştiğini belirtmektedir. Zira, Vâv aslî harf muamelesi gör mesin diye vakıf halinde sadece Hâ kullanılmaktadır. Örnek: iiLclgjbi. bkz., Müberred, Muktazab, I, 364. Bkz., Müberred, a.g.e., I, 263. Bu zamirler fiile ya da "ö\ babına bitişirse, muttasıl mansub zamirler adını alırlar. Örnek: ^! 'fi}^ ; aynı zamirler isme '^A ^ ^ ş burada muzafun ileyh Hâ zamiri isme bitiştiği için mahallen mecrurdur veya harf-i cere t^i-l biti şirse, muttasıl merfu zamir adını alıriar. Sîbeveyh, a.g.e., II, 38; krş., Müberred, a.g.e., III, 374; İbn Ya'îş, a.g.e., V, 89.
79
Müzekker çoğul varlıkları p', j ^ , müennes çoğul var lıkları ise zamiri gösterir®". Müberred de, çoğul müennes gaib zamirin, yerine üj' getirilerek elde edilmekte olduğunu belirtmektedir®". Bu zamirlerle ilgili örnekler şunlardır: ^. Merfu munfasıl gaib ve muhatab müzekkere örnek: ı j j 4 ^ - f^; müennese örnek: tjU»L^ Ip. - 1^ , Mansub müzekker munfasıl gaib ve muhatab müzekkere örnek: f^^] U^i - p>y!; müennese örnek: s-^i uSû - ^ û ı . Merfu muttasıl müzekker çoğul zamirlerin mazi gaib için IJJJS, rnuzari gaib için û j i ^ , muzari muhatab için de 'oi^ örneklerini verebiliriz. Bu örneklerdeki fiillerde bulunan Vâv'lar, çoğul müzekkeri gösteren merfu muttasıl zamirler dir. Merfu muttasıl müennes zamirlerin mazi gaibi için: 'o^, muzarisi için: 'ö^ ve muhatap muzarisi için de "o^ örneklerindeki fiillerde bulunan Nûn'lar, merfu müennese ait muttasıl zamirlerdir. Mecrûr muttasıl müzekker çoğul gaib için: i : ^ , muhatab için: i^-i^; bunlann müennesieri için de: c»^ kullanılmaktadır. i j j i j ve ûJ^i kelimeleri arasındaki farkın, müzekker için uzatmalı d a m m e ve müennes için de Nün olduğu görülmek tedir. Sîbeveyh, bu durumu şöyle izah etmektedir: "Böyle yapmakla, müzekker müennesten aynlmış, bu ayırmayla da anlam yönünden açıklık ve pekiştirme elde edilmiş oldu.
311 312
80
Sîbeveyh, a.g.e., I, 378. Müberred, a.g.e., I, 270. Çoğul müzekkerin alâmeti olan Mîm, sukûnlu kullanılabildiği gibi, uzatmalı damme ile de kullanılmak tadır. Bu bağlamda Sîbeveyh, "Uzatmalı dammeyi kullanmak asıldır; şayet Vâv ve Elif, zamir alâmeti olan Mîm'den sonra gelir se, bu harfler hazfedilebildiği gibi muhafaza da edilebilir. Hazf edildiği taktirde, Mîm sukûnlu olarak kullanılır", görüşünü ileri sürmektedir. Vâv'ın muhafaza edilmesine örnek: , Oj^iJ ; hazfına örnek: "â^ , c^i gibi. bkz., Sîbeveyh, a.g.e., II, 292.
Çünkü müzekker ile müennesin a r a s m m harf ile ayrılması, hareke ile aynimasından daha sağlıklıdır. Zira, müennes müzekkerden Nün harfiyle aynimıştır.®*® Bu görüşlere yer verdikten sonra şöyle diyebiliriz: Ç o ğul müzekker gaibin alâmeti uzatmalı d a m m e , çoğul m ü e n nes gaib'in alâmeti de Nûn'dur. Müzekker için Mîm bulun duğunda, harekeden vazgeçilebilir. Örnek: . . . ^ ! ve gibi. Ancak Hâ, Mîm ile birlikte olmadığında, harekeden vazgeçilmemelidir. Örnek: ı v e gibi. Munfasıl ve muttasıl zamirlerde fetha müfret muhatap müzekkeri, kesra ise müennesi ifade etmektedir®*'*. Örnek: Cıii - ÇLû\ \/Q l£i - •A gibi. Sîbeveyh, kesra'nın müennesi m ü z e k k e r d e n ayırt eden bir alâmet olduğunu şöyle açıklamaktadır: "Kesra ile harekelendirme yapılmalıdır. Çünkü kesra müennes için kullanılmaktadır. Örnek: •M, ve Y â ile şu şekilde kullanılmaktadır, 'cJ^ b^i, zira kesra, Yâ'nın hazfedildiğini gösterir".®*® M ü b e r r e d , çoğul m ü z e k k e r m u h a t a p zamirlerinin ve j i j o l d u ğ u n u , m ü e n n e s için de N ü n kullanıldığını s ö y l e m e k t e d i r . Ö r n e k : - u^i, ; ' û _ ^ ^ - 'o^'-^, ijJ^^i- 'c^\. Müberred, 'oi^^\ j-^ijij örneğinde Vâv'ın kullanılması gerekli görmektedir. 313 314 315
Sîbeveyh, a.g.e., II, 295. Bkz., Müberred, a.y. Sîbeveyh, a.g.e., II, 38; krş., Müberred, a.g.e., III, 374. Sîbeveyh, bazı kimselerin nadir de olsa, Yâ'yı kelimeye katarak şöyle dediğini nakletmektedir: ^ j - ^ . bkz., Sîbeveyh, a.g.e., II, 296. Sîbeveyh burada meddi, nadirattan saymaktadır. Ancak, Ramazân Abdutevvâb, bunun modern Arapçada yaygın olarak kullanıldığını ileri sürmektedir. Örnek: 0*4^ , gibi. Bkz., Abduttevvâb, a.g.e., s. 279, 280. Ramazân Abduttevvâb'ın ileri sürdüğü bu modern ifade biçimi, fasih Arap ça ile örtüşmediği gibi, sadece avam arasında kullanılan bir form olduğu kanaatindeyiz.
81
Ç ü n k ü , b u n u n t e s n i y e s i , ' - - ^ i j dır. T e s n i y e d e Elif kul lanılıyorsa, çoğulda da Vâv kullanılması gerekmektedir. Örnek: Ü M - ^ ve Û J 4 ^ gibi®". Nûn, muhatap müennesin alâmeti olduğu gibi, gaib müennesin de alâmetidir. Bunu S î b e v e y h ' i n şu ö r n e k l e r i n d e n a n l a m a k t a y ı z : i j ^ i i - of^J ; *-i
-:>••{
317
Ramazan Abduttevvâb, çoğul muhatap müzekker ve müenneslerin, hareke ve harfle olduğunu ileri sürmekte; D a m m e ve M î m çoğul müzekker m u h a t a p , kesra ve Nûn çoğul müennes muhatap için kullanıldığını ifade etmekte dir.®" C. İşaret İsimleri Varlıklan göstermek, onlara işaret etmek için kullanı lan isimlere 'işaret isimleri', işaret e d i l e n i s m e de 'muşarun ileyh' denilmektedir. Müzekker ve müennes ayınmına tabi tutulan diğer isimler gibi, işaret isimleri de bu ayrıma tabi tutulmuştur. İşaret isimlerinde cinsiyet kadar, sayısal yön de ö n e m arz etmektedir. Y a n i , işaret isimleri nin durumu, muşarun ileyh'e göre belirlenmektedir. Yakın işaret isimleri şunlardır: Müfred müzekkere işaret etmek için I^Â (bu), m ü e n n e s e işaret için de işaret ismi kullanılmaktadır. Müberred, liÂ'nın aslının olduğunu, tâ'nın ise dikkat çekmek için ilave edildiğini kaydetmektedir®". Bu işaret isimlerinin tesniyeleri: müzekker için u'"^ ve öî^ (bu ikisi); m ü e n n e s için ve öAÂ 'dir. Çoğul müzekker ve müennes için ortak işaret ismi kullanılmaktadır: f^Xbunlar).®^°
316 317 318 319 320
82
Müberred, a.g.e., I, 268. Sîbeveyh, a.y. Abduttevvâb, a.g.e, s. 282. Müberred, a.g.e., III, 275; IV, 277. ibn Enbârî (Ebû Bekir), a.g.e., s. 735.
Orta uzaklıktaki işaret isimleri şunlardır: zekkere işaret etmek için ^IJ (şu), m ü e n n e s e için tesniye müzekkere işaret etmek için, ikisi), tesniye müennese işaret etmek için, uzaklıktaki çoğullarda da işaret ismi müzekker için: j i (şu) ortak kullanılır.
Müfred m ü işaret etmek ve ^ ^ Ş u ve orta ve müennes
Uzak işaret isimleri ise şunlardır: Müfred müzekkere işaret etmek için, '^Xo), müennes için ^ kullanılmaktadır. Daha önce de belirttiğimiz gibi. Tâ ve kesra müennes alâ metleridir. Uzak tesniye müzekker işaret ismi için, -iEiive ^ i ( o ikisi), tesniye müennes için, ve ^ ®^*; bunlann çoğuliannı gösteren işaret isimleri de müzekker ve m ü e n nes için: ^ V j i ( o n l a r ) müşterek kullanılmaktadır İşaret isimlerinin sadece tesniyeleri mu'rebtir. Tesniye müzekker için ref halinde û ' ^ - û ^ ' u ' ^ , m ü e n n e s için jüU _ (jüi^vı nasb ve cer hallerinde ise, müzekker için <jjİA-ajiiS^Vi o ı ' ^ ve ojiü^Vı oi^ Ji^ 'c^, müennes için j j j U - ^ İ Ü A J I V i (jjjU 'CJI'J ve ujJitı^Vi ij^ 'CAJ^ işaret isimleri kullanılmaktadır. Çoğul nesneleri göstermek için, müfred müennes işa ret ismi kullanılır. Örnek: '^^4^ ^jj^i »i* (Bu kitaplar yararlıdır), '^j^ t ı i j ü U i »İA (Bu arabalar süratlidir) gibi. Kur'ân-i Kerim'de, işaret edilen varlık uzakta olmadığı halde, ^ ' ^ j ^ L^ı^ı ^ l i = (İşte o (bu) Kitâb; kendisinde hiç şüphe yoktur)®^^ işaret ismi kullanılmamıştır. Bu, muşarun ileyhi yüceltmek için kullanılmıştır. Müberred, konuşan kimse işaret isimlerini kullanırken, muhatabı itibara alarak, işaret isimlerine hitap harfini ekle mesi gerektiğini ileri sürmektedir. Bu konu ile ilgili örnekleri
Müberred, a.g.e., III, 275; krş., ibn Enbârî (Ebû Bekir), a.y.; Ayrı ca bkz., Sicistânî, a.g.e., s. 202, 203. Bakara, 2/2.
83
olduğu gibi nakletmek istiyoruz®^®. Mesela mütekellim, bir kadma bir erkeğin halini sorduğunda: ^Lk^'jı s^ü . Muha tap müennes olduğu için Kâf kesra ile kullanılmıştır. W^ ;ui. U ^ 1 = "(Ey Meryem!) Allah dilediğini yaratır"®^^ A y e t t e m u h a t a p Hz. M e r y e m o l d u ğ u i ç i n , hitap harfi m ü f r e d m ü e n n e s o l a r a k gelmiştir. Şayet mütekellim bir kadına başka bir kadının halini sorarsa:^ =i>iı ^ mu hatap müennes olduğundan dolayı, hitap harfi müennes kullanılır. Mütekellim iki kadına iki erkeğin halini sorduğunda:V o ^ ' J i iki erkeğe iki kadının halini sordu ğunda: ? »İVi ^ ; iki kadına bir erkeğin halini sorduğunda:^ tl?-jiı ^^'^ ^ v e y a Ş i m ş e k l i n d e Lâm f a z l a d a n ilave edilebilir; tek erkek için ^ l i kullanılırsa, iki erkek i ç i n ^ i j kullanılmalıdır. IVlütekellim erkeklere kadınların halini s o r d u ğ u n d a : ? Ul^Jİ J^jlji . Kadınlara erkeklerin halini s o r d u ğ u n d a : ? ' J V j J ' u^^Jji Kadınlara bir e r k e ğ i n halini s o r d u ğ u n d a , Lâm'sız k u l l a n a r a k : ^ U^'J\ o^ii ^ v e L â m ile k u l l a n ı l d ı ğ ı n d a ise: ? ü^'jJi b^Jii = ç5i3i ü^Jiii'VZüleyha) Ey kadınlar! işte siz beni bunun için kınamıştınız". D. Mevsûl İsimler Mevsûl isimler, genel ve özel olmak üzere ikiye ay rılmaktadır. Bunlardan genel o l a n l a r i-^, ve t^i'dur. Bu m e v s û l l e r , m ü z e k k e r l i k ve m ü e n n e s l i k v e d i ğ e r hu s u s l a r d a o r t a k kullanılır. Ö z e l m e v s û l isimleri ise, za mir ve işaret i s i m l e r i n d e o l d u ğ u gibi, h e m müfred, tesniye ve cemî' h e m de sayısal y ö n d e n müzekkerlik ve m ü e n n e s l i k özelliğine sahiptirler. M ü z e k k e r m e v s û l isim lerinde müfred için: L Ş J ^ I , t e s n i y e i ç i n ; u'-^^', ç o ğ u l için: tjji^i; m ü e n n e s m e v s û l i s i m l e r i n d e m ü f r e d için: Bkz., Müberred, a.g.e., III, 275, 276; krş., İbn Enbârî (Ebû Bekir), a.g.e., s. 735, 736. Âl-i Imrân, 3/47. Yûsuf, 12/32.
84
tesniye için: ü ^ ı , kullanılmaktadır.®^®
çoğul
için:
^^^i
ve
=^l  J Î Ü ve erkek kastedilerek, ü^i denilebilir. Çünkü, c K ^ l a f z ı müzekker isim ve bi^ lafzı da müennes isimdir, bkz., Sîbeveyh, a.g.e., II, 173. Bkz., Sîbeveyh, a.g.e., II, 172; Sicistânî, a.y.; İbn Enbârî (Ebû Bekir), a.g.e., s. 626; İbn Fâris, a.g.e., s. 48; Zemahşerî, a.g.e., s. 213; İbn 'Akîl, a.g.e., II, 372; İbn Hişâm, Katru'n-nedâ, s. 293; Eşmûnî, a.g.e., II, 373. Sicistânî, a.g.e., s. 47, Müfred sayılar ile ilgili bazı özellikler: Mü87
Bu görüşü, İbn Fâris ve İbn Sîde gibi filologlar da ben zer ifadelerle dile getirmişlerdir.®®® Sicistânî'ye göre, "Üç'ten on'a kadar olan sayılar her durumda müennestir. Üstelik te'nîs alâmeti de taşımazlar. Bu sayılar te'nîs alâmeti taşıyanlara göre, lafız bakımından daha yalındırlar".®®® E b û Bekir b. Enbârî, Sicistânî'nin bu ifadesiyle yu karıdaki g ö r ü ş ü arasında çelişki o l d u ğ u n u ileri sürerek şu açıklamayı getirmektedir: "Dört harften oluşan ve te'nîs alâmeti taşımayan m ü e n n e s bir isim ile alâmet taşıyan m ü e n n e s isim aynıdır. Ç ü n k ü i s i m , m ü e n n e s manasını t a ş ı m a k t a d ı r ve lafzında a l â m e t taşıyanla eşdeğerdedir. Dolayısıyla burada alâmet taşımayanın diğerinden daha
zekker sayı, müennes ma'dudla ve müennes sayı da müzekker ma'dudia kullanılmakta, sayı ma'duddan önce gelmektedir. An cak, sayı ma'duddan sonra gelirse, her iki kullanım da caiz ol maktadır. Burada kurala bağlı kalmak, yani ma'dudun sayıdan sonra gelmesi, daha uygun olur. bkz., İbn Akîl, a.g.e., II, 372; Sa yının biri müzekker, diğeri de müennes iki temyizi olursa, o za man cümlede önce gelen ma'duda itibar edilir. Örnek; ^ t^iû çjüiL j İ_j51İ, ve j piiü îy. bkz., Ya'kûb, a.g.e., s. 119; Müzekker 'alem (özel isim), müennes formda ise, sayının hem müzekker ve hem de müennes yapılması caiz olur. Örnek: 't-^ çj\'j^ jl çji>^ Ancak, lafza itibar edilerek sayının müzekker kullanılması daha güzel olur. bkz., Ya'kûb, a.y.; Eşmûnî ise, 'alemde müfred lafza itibar edilmeyeceğini ileri sürmektedir. Örnek:H'^ ve H ' ^ gibi; Eşmûnî, a.g.e., II, 370; Ma'dud hem müzekker ve hem de müennes isim olarak kullanılıyor ise, sayı da her iki şekilde kullanılabilmektedir; Örnek; jLıii ı> j \ jîA'ı c j j a U İ . bkz., Ya'kûb, a.y.; Ma'dud, fjâve
335 336
^j, gibi topluluk ismi olursa, sayı müennes yapılır. Örnek; c>^jî ^jilı ve ı> Ma'dud, ve i-j gibi çoğul cins isim olursa, o zaman her iki durum da geçerli olur. Örnek; ı> ji J^^ı tJ=Jive I J i ı> ^ ji iflı ı> ivgibi. bkz., Ya'kûb, a.y. Bkz., ibn Fâris, a.g.e., s. 48; ibn Sîde, a.g.e., V, 17/100. Sicistânî, a.y.
hafîf (yalın) olduğu hükmüne vanlamaz. Buna delil olarak şunu söyleyebiliriz: '"'J^ ve s4;'j isimlerini, te'nîs alâmetinin i > ^ ' n u n lafzında b u l u n u p , L A i ' j ' n u n lafzında bulunmayışı yüzünden ayıramayız. Bu şuna delâlet eder: 1 ^ sayısı müennes olduğunda, konumunda olur, çünkü müennesliği içinde barındırmaktadır. Dolayısıyla bu, yalınlık ve sekalet iddiasını çürütür".®" Cenâbî, eserini tahkik ettiği İbn Enbârî'nin, Sicistânî'ye isnad ettiği çelişkinin aslında farklı anlayıştan kaynaklandığını ileri sürerek, bu görüşü kabul e t m e m e k t e dir. Çünkü, Sicistânî'ye göre sayılar, her durumda m ü e n nestir. Ancak s a y ı , te'nîs a l â m e t i n e ihtiyaç d u y d u ğ u n d a m ü z e k k e r i i ğ e yaklaşır. Bu da te'nîs alâmeti ile biten m ü ennesten daha yalın olup müzekkere hamlolur. Sicistânî, yalınlık ve s e k a l e t i lafza y ü k l e r k e n , E b û B e k i r b. E n b â r î m a n â y a hamletmektedir®®® Üç ile dokuz arasındaki, kusurlu sayıyı ifade etmede müzekker için, ve müennes için ise kelimeleri kullanılmaktadır. Bunlara kinaye®®" denilmektedir. Bunlar da müfred sayılar gibi muamele görürler. Örnek: t - ^ ve (Jlkj ; ^U3 ve gibi. 2. Mürekkep Sayılar On birden on dokuza kadar olan sayılara mürekkep sayılar denilmektedir. İbn Akîl, mürekkep sayıların birinci kısmına j ^ , ikinci kısmına da 'j^ denildiğini belirtmektedir.®*"
337 338
ibn Enbârî (Ebû Bekir), a.g.e., s. 626. Bkz., Cenâbî, Tarık Abdu Avn, İbn Enbârî (Ebû Bekir)'nin "Kitâbu'l-müzekker ve'I-müennes" isimli eserine düştüğü dip not, S.625, 626. Kinaye (belgisiz sıfat), açıkça belirtilmeyen bir lafzı ifade etmek için kullanılan kelimeye denir, bkz, Uralgirary, Yusuf, Arapça İlk Ve İleri Dilbilgisi, Riyad 1986, II, 848. 89
j 2 i i k i ve I P ^ cş^! sayılarının her iki kısmı, müzekker ma'dudia müzekker ve müennes ma'dudla da müennes kullanılmaktadır. Örnek: '^i, cs^! ve ^ 1jüaj^ S i k l i o^jlic ü2j gibi.®'** Sicistânî, mürekkep sayılardan 11 »IP^ ^sikl-jlio i^i ve 12 »jlii^ IJÜ) - j 2 i 121 sayıları hariç, diğerlerinin birinci kısmı, müzekker ma'dudla kullanıldığında müennes ve müennes ma'dudla kullanıldığında ise müzekker olur; ikinci kısmın ise, müzekker ma'dudla müzekker ve müennes ma'dudla da müennes olduğunu kaydetmektedir®"*^. Örnek: i'j^
340 341 342
90
İbn 'Akîl, a.g.e., il, 376. Ya'kûb, a.g.e. s.119. Sicistânî, a.g.e., s. 45; krş., Sîbeveyh, a.g.e., II, 172; İbn Hişâm, a.g.e., s. 294. İbn Akîl'e göre, j ^ ' d e k i üi^ harfinin sükûn ile ve Temîmlilerin lügatine göre de kesra ile kullanılması caizdir, bkz., İbn Akîl, a.g.e., II, 376; Sicistânî'ye göre ise, 11-19 arasında, mü ennes formda gelen :_>^'deki ı>îharfini sukûnlu kullanmak zorun ludur. Bazı Arapların, 11-19 sayılan arasında müennes S j ^ ' y i kesralı olarak kullandıklannı da nakletmektedir. Örnek; LS'^]^ bkz., Sicistânî, a.g.e., s. 44, 45; Sîbeveyh ise, ma'dud müennes olduğunda, '^J^ '_>^ ij^ü örnekteki gibi, ı>i harfinin ha rekesini kesralı kullanmakta, in^'m harekesini sukûnlu kullanan ların ise Hicaz halkı olduğunu kaydetmektedir, bkz., Sîbeveyh, a.g.e., II, 172; Ebû Bekir b. Enbârî, müzekker için » j ^ î^kj denilirken, '_>^'ye Hâ ilave edilmemesi ve müennes İçin S j 2 t o^denilirken ise, ij^'ye Hâ ilave edilmesi hususunu şu şekilde açıklamaktadır: Bu, on sayısından sonraki küsürleri, daha önce olduğu şekliyle muhafaza etmekten kaynaklamakta ve »lyit şeklindeki kullanım doğru bulunmamak tadır. Çünkü, P^ ifadesi tek bir isimdir ve bir isimde iki te'nîs alâmeti bir arada bulunmaz. Müennes için de aynı durum geçerli dir. Örnek; ij^ ts^. Cümlede küsur olan u^'e Hâ ilave edilmemiş ve » j ^ â^şeklinde kullanılmıştır ki, müzekker sayı ile müennes sayı birbirinden ayırt edilmiş olsun, bkz., İbn Enbârî (Ebû Bekir), a.g.e., s. 378; krş., Sicistânî, a.g.e., s. 45.
ve
ojüc d j ^ . 3. Ukûd Sayılar
Ukûd sayıları, 20, 30, 40, 50, 60, 70, 80 ve 90; ' O J J ^ , 'ay^, üj^j, üj^, üJ^, ûj^, ûJ^, öj^ sayılarıdır. B u sayılar, hem müzekker hem de müennes için ortak kullanıl maktadır. Örnek: °l>! Cjy^ j üjj^ ^ş^, j Û J ^ ^ L?-^ ^ Jj^.^^^ Bu sayılar, cemî müzekker sâlim'e mülhak o l duklarından, ref halinde Vâv - Nûn ile nasb ve cer halinde Yâ - Nün ile yazılırlar. Sicistânî de, ukûd sayılann i'rabı, cemî müzekker salim gibi, ref hali Vâv, nasb ve cer halleri Ya ile yapıldığını kaydetmektedir®'*'*. Ref haline örnek: »ı^ UiL j j ^ j i j y ı k 'ıjj_y^. Nasb haline örnek: j ^'U Sijjj •^J^ Cer haline örnek: 'öi^ j %-j 'öi^ tu^L.. Ebû Bekir b. Enbârî, ukûd sayılan, neden müfred sa yılar gibi müzekker ve müennes ayınmına tabi tutulmamış lardır?®"*® sorusuna, Ferrâ'dan yaptığı nakille cevap aramak tadır: "Sayılann vaz ediliş nedeni, ma'dudunu nitelemek değil, bizzat kendisini ifade etmeye yöneliktir"®"*®. Bu görüş her ne kadar ukûd sayılan için geçerli olsa da, aynı mantığı diğer sayılara uygulamak m ü m k ü n değildir. Bunun yerine, ukûd sayılann müennesieri dilde mevcut olmadığı için, m ü zekker formu ortak kullanılmıştır, denilebilir. 4. Ma'tûf Sayılar 21'den 99'a kadar olan sayılar Vâv bağlacı ile bağlandıklanndan dolayı, bu sayılara ma'tûf sayılar denilmektedir. 21-99 sayılan arasında, yine genel kurala uygun olarak, bütün 1-2'ler ma'dudla aynı, 3-9'lar zıt cinstendir. Örnek:
346
Sicistânî, a.g.e., s. 45; krş., İbn Enbârî (Ebû Bekir), a.g.e., s. 641; Zemahşerî, a.g.e., s. 215. Sicistânî, a.y. İbn Enbârî (Ebû Bekir), a.y. Ferrâ, Me'ânri-Kur'ân, III, 247.
91
U^;
j
*»il>-! û j - ^ j ^ j i gibi.
F. Zarflar Zarflar®"'', z a m a n ve mekân bildiren isimlerdir. Filolog lar, ^ı^i, f i j j ve zarflarmdan zarfı hariç, diğer ikisinin müennes ve bunların dışındaki bütün diğer zarfların mü zekker olduğunda müttefiktirier.®"® S î b e v e y h , tasğîri Hâ alan: ^i'^ve '^jj- t ' j j b u iki zarfın m ü e n n e s , t j ^ , "âj^, V^, İ ^ , J^, o^i, I j l gibi diğer zarfların m ü z e k k e r olduğunu ve özellikle de zarfını bütün Arapların müzekker kabul ettiğini vurgulamaktadır®"^. Ferrâ ise, f ^ i zarfının tasğîrinin, ve gibi iki şekilde geldiğini ve bu zarfın müennes olduğunu kaydetmekte, bir de Üj^ zarfının hem müzekker ve hem de m ü e n n e s olarak kullanılabileceğini ifade etmektedir. Örnek: o j ^ ı > , Üj^ı ^r^.®®* Sicistânî de, filologların ç o ğ u n u n m ü e n n e s kabul ettiği ^i-' zarfını değerlendirirken; "Rivayetine güvenmediğim birisi, bu zarfı müennes olarak k u l l a n d ı k l a r ı n ı iddia e t m i ş t i , f a k a t biz, bu zarfın müzekker dışında kullanıldığını bilmiyoruz"®®^.
348
349 360
92
Zarf terimini, Küfe dil ekolü genelde u ı j j k veya Ü i ^ ' şeklinde, Basra dil ekolü ise uijjlilı olarak kullanmaktadır, bkz., İbn Seleme, a.g.e., s. 59. Sîbeveyh, a.g.e., II, 35; krş., Ferrâ, el-Müzekker ve'l-müennes, s. 109; Müberred, a.g.e., s. 94; İbn Seleme, a.g.e., s. 59; İbn Enbârî (Ebû Bekir), a.g.e., s. 377; Tusterî, a.g.e., s. 60, 97, 10; ibn Cinnî, a.g.e., s. 98; İbn Enbârî (Ebû'l- Berekât), a.g.e., s. 81. Sîbeveyh, a.g.e., II, 35. krş., İbn Enbârî (Ebû Bekir), a.g.e., s. 378; İbn Cinnî, a.g.e., s. 98. Ferrâ, a.g.e., s.109, 110; krş., İbn Enbârî (Ebû Bekir), a.g.e., s. 378.
değerlendirmesini yapmaktadır. Kendisi, sadece '^OJ ve p'i^ zarflarının müennes, diğerlerinin ise müzekker olduğunu ileri sürmektedir.®®® G. Kur'ân'daki Sûre İsimleri Filologlar, sûre isimlerine kelimesini takdir ederek hepsinin m ü e n n e s o l d u ğ u n u söylemektedirler®®''. Y o k s a sûre isimleri teker t e k e r ele a l ı n d ı ğ ı n d a a r a l a rında h e m m ü z e k k e r h e m d e m ü e n n e s i s i m l e r o l d u ğ u görülmektedir. Örnek: 'o^y, i j î ŞİA, p > o i A , »iâve ?^ u>^gibi. Sicistânî de bu d u r u m u "sûre" kelimesinin müennes olmasına bağlamaktadır. Çünkü burada k a s t e d i l m e k istenen »jji^ 'dir. B u r a d a ' j j l " kelimesi hazfedilebildiği gibi, muhafaza da edilebilir®®®. Sîbeveyh, bu tür cümlelerde muzâf k o n u m u n d a olan kelimenin hazfedilmesinin cümleyi yalınlaştıracağını, dolayısıyla hazfedilen muzâf kelimesinin özelliklerini o n u n yerine geçen muzafun ileyhi'nin taşıyacağını; bu kullanımın da Arapçada yaygın olduğunu söylemektedir.®®® Sicistânî'ye g ö r e , c'y ve i > gibi m ü z e k k e r isimler sarf edilirler, ancak müennes sûre ismi yapılmak istenildik lerinde, acem ismi olmalanndan dolayı, hem acemlik hem de müenneslik bir arada b u l u n m a y a c a ğ ı n d a n , filologların görüş birliğiyle sarf edilemezler. Örnek: 'ry ?i* ve "^y^ ?i* gibi.®^^ M ü b e r r e d ise, ^y ?^ ve V ifadelerinden kastedilen, ^y i'jy ve J J * 'ijy^ »i*'dir v e b u i s i m l e r sarf edilirler. Ç ü n k ü b u r a d a izafet m ü z e k k e r isme 353 364
355 366
Sicistânî, a.g.e., s. 181. Sîbeveyh, a.g.e., II, 30; krş., Sicistânî, a.g.e., s. 179; Müberred, a.g.e., si 16; İbn Fâris, a.y.; ibn Enbârî (Ebû Bekir), a.g.e.,s.448. Sicistânî, a.g.e., s. 90; krş., Müberred, a.y. Sîbeveyh, a.g.e., II, 25, 30. Sicistânî, a.y. 93
y a p ı l m ı ş , b u n d a n dolayı da hazf gerçekleştirilmiştir. ( Âjjlîı ,= Şehre sor ) ayetinde olduğu gibi. Burada da kastedilen şehrin halkıdır: î>>İ Ji^b .® " H. Kabile İsimleri Kabile isimleri, sûre isimlerinde olduğu gibi, müzek ker formda da olsalar, kelimesi nıüennes olduğundan dolayı, kabile ismi de müennes olur. Örnek: P^ i^i i-^. Burada kastedilen ^ »i*'dir. Muzâf konumundaki kelimesinin hazfedilmesi ise, cümleyi hafifletmek içindir. Hazfedilen muzâfın özelliğini, o n u n yerine geçen m u z a f u n ileyhin taşıdığını ve b u n u n A r a p ç a d a y a y g ı n olarak kullanıldığını yukanda da belirtmiştik. Kabile ismi, müzekkere isim olarak kullanıldığında sarf edilmektedir. Örnek: ^ »ia (bunlar Temîm'in çocuklandır), cümlede kelimesi sarf edilmiştir, çünkü o, erkek olan babanın ismidir. C ü m l e d e "'-^ zamiri çoğul olarak da kullanılabilmektedir: ^ f*>fjA. A n c a k , Ü j J - ^ y-^ "'^ (bunlar Selûl'un çocuklarıdır) cümlesinde Jj^^kelimesi sarf edilmemiştir, çünkü o, kadın olan annenin ismidir®®". Sicistânî, kabile isimleri, bizzat kabile için kullanıldıklannda, kabile kelimesinin müennes olmasındandolayı sarf edilme yeceklerini söylemektedir®®*. Örnek: »i*, j - ^ =>i*, "'-^ W j gibi. Sicistânî, millet kelimesi, çoğul anlamı taşıdığından, bütün çoğullar müennestir kuralı gereği, millet isimleri de müennestir, görüşünü ileri sürmektedir. Ö r n e k : ' ^ j * i ı '^j», '^/J^ 'ı^^, 'o-jiJi '^^ gibi®®^
358 359 360
361 362
94
Yûsuf, 12/82. Müberred, a.g.e., s. 117. Sîbeveyh, a.y.; krş., Sicistânî, a.g.e., s. 175; Müberred, el-Muktazab, III, 360. Sicistânî, a.y.; krş., Müberred, el-Müzekker ve'I-müennes, s. 118. Sicistânî, a.g.e., s. 178; krş., İbn Enbârî (Ebû Bekir), a.g.e., s. 546.
Millet kelimesinin Kur'ân'da müennes olarak kullanıldığını gösteren âyetler: CB^J^' C-?^ f 'C^'^= Nûh milleti gönderilen elçileri yalanladı®®®. ûıP-j^ı Lı.^lS= Â d (milleti) gönderilen elçileri yalanladı®®". Ne var ki, b a ş k a bir âyette millet k e limesi m ü z e k k e r olarak kullanılmaktadır: > j ^ j ^ i = O gerçek iken milletin onu yalanladı®®®. B u â y e t t e f i i l i n i n m ü z e k k e r k u l l a n ı l m a s ı , fjS k e l i m e s i n i n lafzına itibar edilmesinden ileri gelmektedir. i. Yer İsimleri Müberred, yer isimlerinin iki şekilde mütalaa edilebi leceğini, bunlardan herhangi birinin kullanılmasının tercihe bağlı olduğunu ileri sürmekte ve bu isimlerin: sol; ^; LJ^\ (bölge) olduğunu kaydetmektedir.®®® Bazı filologlar, şehir isimlerinin ç o ğ u n u n m ü e n n e s olduğunu, ç ü n k ü isimle k a s t e d i l e n i n o^'J (yer), (belde) v e y a (bölge) o l d u ğ u n u ileri s ü r m e k t e d i d e r : "J-^-f, L ^ ^ g i b i isimler müennestir®®''. A n c a k , (Basra ile Küfe a r a s ı n d a bir m e k â n ] ismi ise, mekân ismi olmasından dolayı müzekkerdir . Ebû Bekir Enbârî'ye göre, yer isimlerinden ( ı şeklindeki Eliftir. Elif-i memdûde'nin müennes alâmeti olabilmesi için, kelimenin aslından olmaması gerekir. iı^:^i(Bina, kompozisyon), i^ij^i (Kâriler) örneklerindeki fi elif ve hemze kelimenin aslından olduğu için müenneslik alâmeti değildirler. ve i^^ı kelimelerinin sonundaki hemze de bu kelimelerin aslından olan Vâv ve Yâ'dan dönüştüğü için müennes alâmeti sayılmazlar. Ramazan Abduttevvâb, Elif-i memdûdenin Arap dilin de e n belirgin olarak » ^ k a l ı b ı n d a kullanıldığını, bu kalıbın renklere ve vücut özürlerine delâlet ettiğini ileri sürmektedir.
Müberred, a.g.e, s. 112; el-Muktazab, III, 338; krş., İbn Enbârî (Ebû Bekir), a.g.e., s. 176. Bedî Yakup, a.g.e., s. 68, 69; Ramazân Abduttevvâb'a göre, Elif-i maksure alâmeti günümüzdeki Arap lehçelerinde yok olmaya yüz tutmuştur. Bu alâmetin yerine de Tâ-i te'nîs kullanılmaya başlan mıştır. Bkz., Abduttevvâb, a.g.e., s. 261.
118
ö r n e k : p^'J^ ve gibi."®® Elif-i memdûde bazen müzekkeri nitelendirmek için de kullanılmaktadır. Örnek: i^ı^^ ü^'j (bitkin adam), i ^ l » ÎÜVj (savaşçı adam) ve İ V J J j i (iyi görüşlü) gibi."™
Aduttevvâb, a.g.e., s. 261. Yine Ramazan Abduttevvâb, Elif-i memdûde alâmetinin de yok olmaya yüz tuttuğunu, bunun yerine de Tâ-i te'nîs kullanılmaya başlandığını kaydetmektedir. Buna neden olarak ise, dilde kolaylaştımiaya gidilmesini ve üç alâmet yerine bir alâmetin kullanılmasını göstermektedir. Bedî Yakup, a.g.e., s. 76.
119
SONUÇ "Arap Dilinde Müzekker (Erillik) Ve Müennes (Dişillik)" isimli bu çalışmamızda Arap diline özgü o l a n , k e l i m e l e r d e k i m ü z e k k e r l i k , m ü e n n e s l i k ve h e m m ü z e k k e r l i k h e m d e müenneslik ayırımını detaylı bir şekilde ele alarak yo rum ve değerlendirmelerle ortaya koymaya gayret göster dik. Diğer bazı dillerde kelimeler müzekker, müennes ve nötr olarak ve bazılannda ise herhangi bir ayrıştırmaya gidilmeden tasnif edilmektedir. A m a Arapçada kelimelerin, yüklendikleri görev b a k ı m ı n d a n , diğer dillere göre daha farklı f o n k s i y o n l a r icra ettiğini söyleyebiliriz. Arapçada kelimelerin cinsiyetinin belirlenmesinde ana unsuru müzekker oluşturmaktadır. Ç ü n k ü , müzekker kelimeye fazladan bir ilave yapılmadığı için müennesten daha yalın ve daha sağlam yapı arz etmektedir. Bu n e d e n le müzekkedik ve müenneslik konusunu ele alan filologlar, müzekkeri merkeze oturtmakla birlikte müzekkere göre daha girift olan müennes konusuna ağırlık vermişlerdir. Bu durum m ü z e k k e r k a v r a m ı n ı n t a n ı m ı n d a açık o l a r a k g ö r ü l m e k t e d i r . Ç ü n k ü filologlar, m ü z e k k e r k a v r a m ı n ı m ü e n n e s i n z ı d d ı o l a r a k t a n ı m l a m ı ş l a r d ı r . A n c a k biz çalış m a m ı z d a , bu eğilimi de göz önünde bulundurarak, her iki alanı d e n g e d e tutmaya özen gösterdik. Mesela, müzekker kavramını ele alırken, bu kavramın tanımını verdikten sonra kısımlannı hakikî, mecazî, hükmî ve müevvel müzekker şeklinde nasıl bir tasnife tabi tutmuşsak, m ü e n n e s kavramını da aynı yöntemle inceledik. Ayrıca, te'nîs alâmetlerinden en çok kullanılan Tâ'yı, filologların bazılannın Hâ ve bazılarının da Tâ olarak a d landırmasında bir farklılık olmadığını tespit ettik. İncelediğimiz eserlerde müzekker konusuna hemen hiç yer verilmemiş gibiydi. Bununla birlikte, müennesten
120
bahseden söz konusu eserlerin müennesi tasnifleri ç o ğ u kez birbirinden f a r k l ı y d ı . Biz, bu e s e d e r d e n y a r a r l a n m a k suretiyle, m ü z e k k e d i k alâmetlerini de devreye sokarak kendimize özgü bir tasnifle çalışmamızı neticelendirdik. Bu ç a l ı ş m a , sosyal y a ş a m d a kadın ve erkeğin ko n u m u , mizaç yapıları ve bunun dile y a n s ı m a s ı h u s u s u n u n önemli o l d u ğ u n u bize hatıdattı. Bu k o n u n u n filolojik y ö n den incelenmesi kadar, sosyolojik açıdan da araştırılmaya değer olduğu kanaatine vardık.
121
BIBLIYOGRAFYA
ABDUTTEVVÂB, Ramazan, el-Medhal Mektebetü'l-Hanci, Kahire 1985.
İlâ
İlmCI-luga,
AKYÜZ, Vecdi, Arapçada Sayılar, Kitabevi, İstanbul 1998. BİRGİVÎ, İVluhyiddin Muhammed b. Ali (ö. 981/1573), İzhâr ve Tercümesi ( Haz. Nevzat H. Yanık ve M. Sadi Çöğenli), Kültür ve Eğitim Vakfı Yayınları, Birinci Baskı, Erzurum 1998. CEVHERÎ, Ebu Nasr İsmail b. Hammad (ö. 390/999), es-Sihâh, Tâcu'l-luga ve sihahu'l-Arabiyye, (Tahk. Ahmed Abdulgafur Attar), l-VI, İkinci Baskı, Beyrut 1979. ÇAKİR, Mehmet, Arapçada Kelime Yapısı, İzmir 1981. ÇELEBİ, Muharrem, Kutrub; Hayatı, Eserleri ve Kitâbu'lezmine, (Basılmamış Doçentlik Tezi), Erzurum 1981. ÇETİN, Nihad M., Şarkiyat Mecmuası, I. cilt, Ankara 1956. ÇÖRTÜ, Mustafa Meral, Arapça Dilbilgisi Sarf, Marmara Üni versitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınlan, İstanbul 1995. ENBARI, Ebu Bekir Muhammed b. Kasım, Kitâbu'l-müzekker ve'l-müennes, (Tahk. Tarık Abduavn Cenabi), Matbaatü'lAnî, Bağdat 1978. ENİS, İbrahim, el-Lehecatu'l-Arabiyye, Daru'l-fikri'l-Arabı, Kahire 1955. ESED, Muhammed (ö. 1992), Kur'ân Mesajı, (Çev. Cahit Koytak ve Ahmet Ertürk), İşaret Yayınları, İstanbul 1999. EŞMUNI, Ali b. Muhammed (ö. 900/1495), Şerhu'l-Eşmunı 'ala Eifiyeti'bni Malik, Daru'l-kütübi'l-Arabiyye, l-ll. Kahi re, ts. FAZİL, Abdulhalik, et-Te'nîs fi'l-Arabiyye, Mecelletü'l-lisani'lArabi, Sayı, 8, Ocak 1971. FERRÂ, Ebu Zekeriyyâ Yahya b. Ziyad, el-Müzekker ve'lmüennes, (Tahk. Ramazan Abduttevvâb), Mektebetü
122
Dari't-turas, Kahire 1975. — Me'anri-Kur'ân, l-lll, Mel