FERNAND BRAUDEL 4
QJΛΙΚΟΣ (ίίjOΛITIΣMOΣ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ & ::JιAΠITAΛIΣMOΣ (150ς -180ς αΙώνας) ΤΟΜΟΣ Α'
Οί δομές τnς καθnμερ...
871 downloads
1211 Views
24MB Size
Report
This content was uploaded by our users and we assume good faith they have the permission to share this book. If you own the copyright to this book and it is wrongfully on our website, we offer a simple DMCA procedure to remove your content from our site. Start by pressing the button below!
Report copyright / DMCA form
FERNAND BRAUDEL 4
QJΛΙΚΟΣ (ίίjOΛITIΣMOΣ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ & ::JιAΠITAΛIΣMOΣ (150ς -180ς αΙώνας) ΤΟΜΟΣ Α'
Οί δομές τnς καθnμερινnς ζωnς: τό δυνατό καί τό αδύνατο
'Ό
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ ΑΣΔΡΑΧΑ
ΜΟΡΦΩΤΙΚΟ ΙΝΣητοΥΤΟ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ τΡΑπΕΖΑΣ ΑΘΗΝΑ1995
5
FERNAND BRAUDEL της
Γαλλικης .Ακαδημίας
Ύλικός Πολιτισμός, Καπιταλισμός καί ΟΙκονομία (XVe - XVIII· αΙώνας) Τόμος Α ΟΙ ΔΟΜΕΣ ΤΗΣ ΚΆΘΗΜΕΡΙΝΗΣ ΖΩΗΣ: ΤΟ ΔΥΝΑΤΟ ΚAJTO ΑΔΥΝΑΤΟ
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: AlΚATEPINH ΑΣΔΡΑΧΑ
6
Τίτλος πeωτoτότoυ:
Civilί6atΪon
materielle. economie et aρitaIismc. 'X:'ιr - XVIllc siecle
tornc 1 LES STRUcruRES ου QUOTIDIEN: LE POSSIBi,E ΕΤ L' IMPOSSIBLE
©
Copyright Υιά 't'ήv ω.ηνική fxδσση: Μορφαιηκό ΊνοτtΤΟ;;ΤQ Ά~ι.κή;Tράn:εζας: 'Αθήνα
1995
ISBN set 960-8405·12-2 ISBN ΤΑ 96O-84Q5-13-O
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΕΚΔΟΣΗΣ: ΕΛΕΝΗ ΣΜΑΡΑΓΔΗ ΕΠ1ΜΕΛΕΙΑ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΣ: ΕΛΕΝΗ ΚΑΝΕΛΛΙΑ ΔΙΟΡΘΩΣΕιΣ ΚSIMENΩN: MAPrAPrrA ΚΡΕΜΜΥ ΔΑ
7
Στήν
Paule Braudel
στήν δποία δφείλω Κ4 τ66ι6λ{ο
F.B.
8
9
Εσαγωγή
Ο
ταν, στά
1952,
ό Ιι.ιcίen
fpΎOu Υιό τη σειρά
Febv.e μοϋ άνέθεσε τη σόV'rαξη αιrmo 'Τού Destins du Monde πού τότε αιφl6ώς δημlουρΥσίι
σε, δέν μπορουσα νά φανταστώ ότι άρχιζε Υιό μένα μlά άτελείωτη περιπέτεια. 'Επρόκειτο, Krn' σρχήν, Υιό μιά άπλή παpouσiαση τΩv έργων 11011 όναφ€poνται στήν οΙκονομlκη «ΠορΙα της προβιομηχανικής Ε(ιρώτιη Κcrrιfκτησης: ΟΙ KdrrofKOf '(ι}ς Φλώρι6ω; tmοδtxoγισι σrι.i 1564 1"δ~ yιill!ό i4ptuVr}Ttj ιι Dc torn!onpiere. Γκpα80tίpσ ToD TfW.κJore De 8ry ο6μφωvtr μι lvαv π00κa 1'δΙ; 1- ΙΕΠΙΟΥπC
άπό τον
160
Dc MOfgues.
(ΦωΤΟΥpcφio
Bulloz).
•
αιώνά, άριθμούς όμως πο(ι άκόμη καί Όv ήτσν έγκιιροι δέν Θά
πρόσφεραν καί πολλά σTOlχriα. Τέλος, τΠτοπ. βέβαιο σχετικά μΙ την 'Αμερική, έκτός ό:πό δύο ΆVΠφσnKές tKnjJfJOOI). Γιά τόν
Angel Rosenblal δέν
ιJπ6:ρχει παρό μόνο μία μέΘοδος, ή άvo:δρσμι·
Κή5; ξεKlνΏVΤΑS άπό τούι; οόΥχρονους άρlΘμσύς, νά t'moλoyiσouPf: όπισθο χωρώντα;:;. μέ άποτέλεσμα νά -καταλήξουμε, Υιό 1'6 00110"0 της άμεΡικανικης
ήπείρου την έπαόρω τής ά'vαKάλυψής τηSι σ έναν πολύ χαμηλό όριθμό: 16 ώς 15 έκατομμίιρια άνθρcbπινων ψοχών, Ιvoι; πληθυσμός tλΙWστoς πού θό: φTωxίIv,(! άκόμη Υιό Ύ !γΡαφε ό Rene 'Grousset, .(ι;Υ χρειαζόταν Ύά οuγκρiνο-uμε τήν loropIa τής Κίνας μέ την lστορΙα κάποιw;: αΑ λης μεγάλης wepdTmvq.; ΚΟWότη'fΟς Βά έπρεm: νά άνστρέξουμε όιφl6ώς τήν 1οτορΙα τοΙΙ Καναδά ή Taw 'Ηνωμένων nοΜτεlώv. Κο:, σrις δύο mρnrτώσDi)., πρόκειτι.'11 ούσιαστlκα, l«(:Ιί πέρα όπό 1'IS 'ΠOλrrIKές 6vrlξοότητες, Υιά 1'ήν κατά» κτηση τεράστιων παρθένων έδαφών άπό l;ναv λαό Υιαιργων πού δέν θρηκε
μπροστά -roυ παρά φτωχοόs ήμwομαδικσ6ς 1fληθuoμο~+t. Καί αύτή ή ιξό πλωση σuνεχfζεrαι ή, καλύτερα, ξάVαρXlζιl μΙ 1'όν 180 αlώvό. 'Εν τούτοις, ζχν τφάγμαη όφίuτατσι αότή ή άνσνεωμένη εξάπλωση ο' όλό· κληρη έν γένει τήν t:n'ιφάvεια τού KOOpOI), αότό σuμ6αίνει tmlor) αύξήθηκε ό όριθμός τών όνθρώπων. Πιό 'Πολύ άπό alτro, πΡόκεπαι Υιό όπoτtλεσμα.
Στήν ΠΡσΥμernκmητα, όπήρξ.ε πόv1'σπ. κσταλήψφος χώρος qέ προσιτή άπό σταοη, κάθε φορ6 "Πού τό θέλησαν οΙ 6νθραmol, ~ πού τό εlχαv !tνάyκη. 'Ακόμη καΙ σήμερα, σ' κόσμο μoλσrαύτσ rτετελεσμένo", δπως 6εθαιώνεl ό PauI V4i.Jι;1ry δανεlζόμ~ τό λεξιλάΥ;ό τοιι άπό 1'6: μαθηματικό και όπου, άπως παρστ'lρεί lνας ν(lιινι::χής οΙκονομολόγος, «ή άνθραιπότη1'α δέν tχεl1Tlό 07ή διάθεσή της οί'πε μιά δείιn:ρη κοιΛόδα τού MIrnomfJ ούτε μιό δε(m;ρη
ww
ξκταοη σάν της 'ΑργεντινηςD-4$, ό κενός χώρος δέν λείπει' τrΡ διαδοχικά. ό1'!Ί".OS άλλοτε την ίtπόθεση ίών ιιετο60λών της ταχ6τητας τοΟ jct
stream.
Συνέβη Λοmόν κατά τόν
140
αΙώνα μιά γενική πτώση της θ,εΡμοκρα
τού βόρειου ήμισφαφΙου, έrrtκrαση τών παγετώνων, τών στερεών πά~ γων (banquises). έmδεiναιo:η τών χειμώνων. Ό δρόμος τών Βίκινγκς πρόι; τήν
ofas
'Αμερική κόπηκε ήδη άπό τότε άπά έmι::!νδυνoυς 1.άΥοικ;-:
.. Τώρα
ηρθε ό 'πό
γ« Ι ..] κανείς δέν μπoριi νά πλείίσει άKoλoιιθαιVΤας τό παλιό δρομολόγιο χωρίς vtΊ διακινδυνεύαι:ι τή ζωή του», γράψει ένας νορ6ηγός lεpiας στά μέσα ,ού
1400 αΙώνα. Αό:τό
τό δράμα έξ
r
aJ,Iac:; τού
κAfIJαTOC:; πρέπει νό διέκοψε τΙς
νορμανδlκ:ές: Cmoιι;;ίες τής ΡΟJλανδfας- τά σώματα Τών 1'Μειπσίων έmζώvro:ιν
Ι
πού 6ρέθ~καν μέσα σrό -παγωμένο έδαφος t\TαY ή οογκιvητllπ λnIoπΙo πού Υκρψ{ατηκι: ιπrj" άρX'l της πολιορ
,,{ος.
..../i. Εύλ,,,! yfφtJpα m>'; 7ήν KαrΙmpι.ψ, «αr6 πι μ6χιι 71), όπου 8ρΙoκovτφ άvrιμέτωΠOI Ύό 'Ισλάμ καΙ Γι Χριστιανοσύνη, 100,000 τoιιλάχισroν άντρες έν ουν6λφ καί Υιό δύο έχθρικοός στόλους, "(όοο στΙς λε:πτεπίλετrrες ΎΟΑέρες 000 "σΙ crrd
ro6s
χοντρά στρογγυλό πλοϊα πο" "(fc; συνόδευςrν"9. Έ"σro χιλιάδες άνrrw;! νΑς αΚξφroOμε άαv στόλο πο6 θ6 περιλάμΒανε οήμερα 500.000 ~ b.ια έκατομμύ· ριο όvθριmτoυς! Κομμιά ϊTΕVηνταρlά χρόνια ζΨΥό1"ερα, γύρω aτά 1630, τό γεγονός δτι ό WaΙlenstcίn μπορι;:ί 'Ιό αυγKεvrρώσει100.000 στρατl&n:ς ι'.rιτό τΙς
δισn;ryές του60, ε1νι;ιι κάτι άκόμη μεγαιύτερο, Ινα κατόρθωμα ρεκόρ πού πpoϋπoθkrει tξαφε1ΊKή όργάνωση yij)v ύπηΡεαιών άνεφ, oυνrη ρουν μεγαλότερο φopno όνθρώπαιν, .,ούς όποίους σΕ γενικές γραμμές συ γl'" π01l ΣX,fiI6CJθηIKN υτήν !δια υειΡά σχεδΙαΥΡαμμά1'ων. (Kt.VTPJκά 'Αρχεία Xαprών, Or!ik, ΚJιισέ τώ'" Άρχ6φν.)
Ό Α. Ρ.
Usher διοιφίνει στήν Ιστορικη δημΟΥρσφΙα τρία έπrιτroα έπΟIΚΙ
σμού. Στή βάση της κλίμακας 6ρίσκεται ό έποικισρός άπό πιονιέρους. Τήν
ζώνη αόΤή όνομάζα ιι:συνοριακήιι:, tχσvrας ίπr' όψιν τΙς 'Ηνωμένες Πολιτείες, πρόκειται δηλαδή Υιό '1'όν άρχιχό έτrOIKισμό, σ' hιαv όχι δουλεμένο ι'Ί λίγο δουλεμένο άπό τόν άνθρωπο χώρο, Τό δεύnφο tm,)JκlύΤlκό 0'1'6δ10 Κ/να, ή ΊνδΙα πρΙν ι'mό τόν 180 αlώνσ, ή Ευρώπη πρίν άπό τόν 120 ~ τόν 130), ΤΟ'ΠΟ
έποικισμός πάνω άπό 20 κατοΙκους. Αύτός ό τελευταίος άριθμός είναι 'foooS ύτrέρ τό δέον μετριοπαθής. 'ΑΛλά tlvat φανερό δη, σύμφωνα μέ τούς παρα
δοοιοιωύς κανόνες, οΙ πυκνότητες 11'011 έτηοημάναμε ~δη άπό τά 1600 γιά την 'ΙΎαλΙα, τΙς Κάτω χωρες Kι,xf τήν rιxλλfa (44, 40, 34) άντισrolxoίΊν Ι(ιόλας οέ μια
Τ6 6ιieoς τού άρι
53
δημογραφική 1τΙοοη. ~Aς οημειώσοuμε δη, σύμφωνα μέ τούς ίnτO'λoγΙOμOός
τού
Jean Foura$ti~ Υιά τήν Γαλλία τQι) ΠαλαιοΙ:Ι Καθεστώτος, θά xρmαζόταν, 7r<Wra &υ' όψιν την άμειψισπορά, 1,5 έκτύf}!Ο καλλιεργήσιμης γης
έχοντος
γιά vό: έξοοφαλlοΟεΤ ό έmσπloμός: ένός άνθρclmσιJl6. ΕΙναl σχεδόν τό αότό 11'06 θt60ιώνει ό Danϊel
Defoe
στά
1709: 3 acres'
Jι;αλi'jς Ύi1; ή
4
fSIO
μ'
μέτριος
(δηλαδή 1;2 ώς 1,6 tK:rCtpIDj87. Κάθε δημογραφlκη lνταση ΣUνεπόγεtαl, σπως θό δoυμt.ι εfu rnlΛΟΥή τής διατροφής (ίδισΙτερσ μεrαξό κρέατσς καί ψωμιού)
είτε μετασχημοτισμούς της γεωργΙας, είπ εόρεΙα προσφυγή σrή μετανάστευ ση.
ΟΙ παρατηρήσεις αύτές μός όδηΥΟι)ν μόνο στi)ν άφετηρΙα τών ούσιασηκών
προβλημαιων της lστσρίας 1'0'0 rnοικισμοiλ Θ6: bτρεπε bτίσης νά γνωρίζου με, ΆVάμεσα σ' άλλσ, τή σχέση τού άστικσύ μΙ τόν άγροηκό πληθυσμό (έ'rra
δή tΊ σχέση αότή είνσι ό ούσιώδης &Ικτης στην Ιστορική άνσδρομη της άνά· τπuξης:) καί vΆ Υνωρίζοuμε καλύτερα τή μορφή T&v άypoηKUJV συναθροΙ OεΩV σύμφωνα μέ τούς κσνόνες της άvθΡW1ΥογεωΥΡσψrας. Κοντά στήν ΆγΙα Πεrρoύπoλη, aτό τtλη τοίι 180υ αΙώνα, θρίσκονται κ.ατεoτrαρpένες, ποΜ μσ~ ιφυά Γι μισ από τήν άλλη, ΟΙ τrανάθMΙX; όγροικΙες τών φlνΛανδών όγρστωψ τά σπΙτια τώll Ύtρpανών όποίκων εlVO'I σΙΙYKενTPωμiνα- τά ρωσικά χωριά ά·
ποτελούν, συγκριτικά, σημαντικές συναθροίσει;;1\3. Ή Κεντρική Εύρφπη,
eo--
ρεΙως τών Άλπεων, έχει χωριά σχεδόν άσημαvτα. Καθώς εΊχα τήν ευκαιρία νά δώ ποΛυάριΘμα σχεδιαγράμματα γαιαιν στην Βοημία, στίς παλιές Ιδlοκτησίιχ; τών
Rosenberg
καΙ έπειτα τών
Schwarzenberg,
κοντά σrά σύστριακά συνορα,
σrή ζώνη τών τεχνηΤών iχθυoτρoφεΙων 'Πού είναι γέμάτα rrplvous, λοότσους και πέρκες -καθώς καί να μελετήσω τά ιφαnιci(ιoς τοΥ άρ
55 τΙς προσβάσεις της κοΙ τίς 6τραποίις της" σί)τε δάση όπου ό άνθρωπος δtv
διεlο66ει, ού'τε Ιρημσιπου δtν δισοχlζει. Γιά τόν ~KσrOll(ήOΨO κσ! 1Tλεύoιμo~90 χώρο τού κόσμου, δέν γεννάται θέμα' τό l1αρομl1φότφο κομμάτι γης έχει ~δη πρΙν άπό 1"61500 (ίσως πολό πρΙν τό 1400 ή τό 13(0) τον ί&10Κ'τήτη του, τούς έπικαρπωτες τοο. 'Ακόμη καΤ oi τραχιές φημοι 1'oD ΠαΛαιού Κόσμου στεγά ζουν, KtΠω όπά 1'ούς όριθμοός: 30 ως: 36, 1'α φ1λοπόλεμα ΆVθρώπινα πλήθη τών νομάδων γιό τούς όποioυς τφkπεl να ξανσμιλήσουμε ο' α&τό τό κεφά·
AoIO. ΜΙ δυό λόΎtα, 1"6 ΣύμπCJV.
-1\
παλιά κοτοικία μας:ι'l1, έχει o:άYOKαAU-
φθεϊ:. άπό 'ΠΟλύν καιρό, πολύ πριν άπό τις Μι.Ύάλες Άνα",αλίιψεις, ΚαΙ αίrrός
άκόμη ό άπολογιομός τού φι.rrΙKoύ -πλούτι u έγινε με τόση άκρί&ια «άπό τiς όρχΙς της γρατrrής lστopiαι;, ώστε ούτε !ν] Βρώσιμο φυτό γενικής χρησιμό τητας δέν προστέθηκε σrόν "ατάλογο έκείνων πού ήταν ΓVφστά ΦΤό πρίν,
τόσο προσεχτική καΙ τiλt;lo ύπηρξε Γι έξεpεΙWηση στήν όποία ΟΙ πρωτόγονοι
λαοί ειχαν υποΘάλει "Ι'όν φΙJTlκό κόσμο'&:ι».
Άρα δiν θά άνακολίιψιl r'J ΕυΡαιπη T~ν Άμφlκή ή τήν 'Αφρική ούτι" θό παραβιάσει αύτη τίς μικπηριωΟΕlς ~πείρOιJS. Οί έξ[Ρευνητές της Κεντρικής 'Αφρική" σrόν 190 αιώνα, πού τόσο τοό Στά 1851, ο! λόΧΟΙ λυμαίνονται άκόμη
τό Vercors113 •
"Aλλ.Q. πιό wχό:ΡIQTΙ;Ι θεόμςιτα,
Qi
6γρlόκοτες, αϊ φαΟI(WQί, ΟΙ όσπροι λαγο!,
Τό 6άQος τού άρ,
61
οι άσπρες πέρδικες των -λλπεων, ΟΙ κόχ:κ!νες 1Τέρδlκες κοντό
m:>,w-
κα'Τό
1m.
[/((πα τo~ Μ,
Morinea.u
κα( Α.
De
ναί
{AJ,
Η.
8.tehreI (Β),
Ρ. Gaubeιt (Π.Ι
66
9. Κ!ΝΗΣΗ ΤΟΥ ΓΑΛΛΙΚΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ('Απόσπασμα άπό 70ύς Μ. Keinhard καΙ Α. Armenpud, Histoire gέllera!e de la ροριιlθ. tιοη
mondiale.)
μεγόλου χωριοίι εΤνσl περίπου
1.250
καιοlκοι. Στήν ΠοΛιτική άριθμηTlχή του
(1690) ό William Petty, "Αγγλος οlκςινομςιλόγος, άYaOUσfQIVE τόν πληθυσμό ξεκινώντας άπό τούς θΑVαιOυς, πολλαπλασιάζοντάς τοιις έπΙ
30
(κότι πού
σήμαινε ότι ίnτOτίμησε κάπως τό eάYαTo l2a). Βραχυπρόθεσμα, ένεργηηκό και παθητικό πορεύονται ζευγαρωτά· νας όπό τούς όνηπάλους νικήσει, ό άλλος άvrIδρό, Στά
νει σrήν Κολωνία, όπως λένε,
21.000
1451,
i!N 6
ε~
tΊ πανώλη ξεκά·
άτομα' στά χρόνια πού mακολοuθοϋν,
γιορτάζονται 4.000 ΥάμοI129. άκόμη καΙ αν αότοl σ1 αριθμοί εΙναι ιmερ60ΛΙKOΙ, όπως όλα τό ίmoδηλώvoυν, ό συμψηφισμός εΙναl όλοφόνφας. Στό SalzeweμJlφό οίιαομό σrά παλ(1lό όρια το(ι TOiXOI)f) του 8PQ'Qq.ι6oUpyou, πεθαΙ
del,
νουν 790 άτομα τό 1851, δηλαδή δέκα φοΡές τηό πολλοί (πΙ" δ/η σi όμQλοVς καιρούς. Ό άριθμός τών yeψων επεσε όπό 3Q σέ 1Q, άλλά τόν έπόμενο χρόνο, παρά τήν άραlωση τού πληθυσμου, γΙOρταζoVΤαι 30 γάμοι, πού rouς 6κο
λοuθοίιv πο).uάριθJ,lε.s CIVTIσraB)JtO"fIκi.s γεwήσεlς1:W. Τό 1637, ατήν Βερόνα, ίήν έπαύριο μιας -πανώλης πού λέγεται δη θέρισε Υόν μισό πληθιισμό (ώσrό~
σο ΟΙ χρονικογράφοι άρWKOνται πάντα ατήν ύπιφθσλή), οΙ σrραrιώτt:αΙ μόνο χάρη cπo(x; έμπ6ρoUς της (ήδη πρίν τόν 130 αΙώνα) μπορεί ν6 όπολο-γίζει στό σJKεΛΙKό στάρι, χωρlς τό όποΊο δέν θα μπορούσε νό: ζήσει, "Λr; μή σπεύσουμε ώστόσο νό τnατέψoυμε δτι μόνον ΟΙ πόλεις, συνηθισμένες νό τrapιπroνooνroι, είναι έ....,.εθειμένες σ' αίrrό τά xτuπήματα της μοΙρας. ·Ε
xouv τά
μαγαζιά
TOUS, τά
mrοθέματά τους, τίς
.. ύττηροοΙες
σιτηρ&ν» τους, τίς
άγορές τους ατό έξωTlφικό, μιά όλόκληρη πολιτική προνοηΤΙΚά'ιν μυρμη γκ«ί>ν. Ή (mαιθρος, 1Τράγμα που φαίνεrαl παράδοξο, υτroφέρει ιςσπΟΤε πο λύ 11'ερισσότερο άπό αιJτtς. Ζώντας εξαρτημένος άπό τους έμπόρους. ης πό
Λεις, 1"Οιίς άρxoνrες, ό όΎρδτης δέν διαθέτει καθόλο!) σποθέμαι-σ. Ιέ περί πrωση σιτοδείας, δέv ό'Πάρχεl 'YJ' αιrroν άλλη λύση σπό 16 νό σmύσει τrpός τήν πόλη, νά σΤΟι6αχπ:ί έκεi όπως τύχει, vΆ ζηηανεύει σroύς δρόμοικ;ι συχνά vΆ πεθαiνει έκι:ί, όπως aτfς δημΟΟες πλατεΙες της Βενετίας η τής 'Αρlένης μεoo(wτoς τού 160υ αΙώνα.
ΟΙ πόλεtι; Βρέθηκαν άπό πoλl) νιορίς ατήν άνάγκη vΆ όμίWθooν έναιrrίoν
atmiw τών ταχτικών είσ60λών, ΟΙ όποτε.ς δεν ήταν μόνον έργο Ύ(ί1ν άπορων τάJν τrεpιχά)ρων, άλλά κινητοποιοϋoov άληθινές στρατιές φτωχών ΊτΌό ερχο V'fαν κομμιά φορά ι'rrrό τroΛιJ μaκρυα. Στα 1573, ΟΙ ιι:άrolKOI της πόλης Troyes
έ6λεπάv νά ξεφvτριί)νol,Iν σrΙς έξοχές της καϊ στο"ι; δρόμοuς της «ξένοι .. ζη~ 'Πόνοι, λιμοκτονούντες κουρελήδες, γεμάτο! ψείρες καΙ παράσιτα. Δi.ν τούς
Tι.i οΊίρος του άρι
69
bτπράυη νά παραμεfνοuν παρά ε!κοοι τlσσερlς ώικς, Πολύ σύννομα ώστόσο ΟΙ άστοί άνησόχησαν 1ΤροΒλέποντας- Kfνδυνo ",στάσης" b: μέρους ΎIWI έξα~ θλlωμένων της Ιδιας τους 111ς πόλης καΙ της κονηνης ύπαΙθρου, ",ώσr;;; Υιό νά τούς κάνουν νά 6ΥΟΟν ουνηλθαν οΙ σύνοδο ΟΙ 'ΠΛούσιοι I(af οΙ κυβεΡνητες της Troyes, μΙ σκοτΓό νό μεθοδωθεί ένας τρόπος νό άνrιμεrωπlOθεί ή κατάσταση. Στό οιψθο6λιο αιrοφάσίοθηκε πώς !πρεπε νό 1'ούι:; βγάλουν άπ' τήν πόλη, [, .. ) Γ.ιi νό τ61Τετύχοuν αύτό, πσρό'Υγειλαν vΆ ψηθεί πάρα-rrολύ ψωμΙ Υιό νό
τό δΙOVξlμουν στούς φτωχούς αύτο(ις, πράγμα πού θό 1'ούς έκονε νό μαζευ τουν σέ μιάν άπ' .ίς πύλες της πόλης τους, χωρίς νά τούς πουν τό μυΟTlκό, Μοιράζοντας aτόν καθένα τό ψωμί TQV καΙ WQ 6:σημένlο νόμισμσ, 66 το(ις όποχρέωνov νό 6γο6ν έξω άπό τήν πόλη, ('.rr(ό τήν πύλη πού άναφέρσμε, τήν όποία και θά Μεινον μέ τήν έξοδο TQ(i TεA.tU'fα(CtJ. Θά τούς δήλωναν πCnιω όπό τά τείχη ότι πρέπα vό: τrσνε στήν εύχή του Θεού. νά ζήσουν τή ζωή τοvς σ' άλλο μέρος και vΆ μήν ξαvσyuΡΙOOυν ατήν Troyes πριν βγούν ΟΙ σπόροι τής έπόμενης σοδειάς. Κι ετσl κι έγIVΕ. Aίrrof πού τρομοκρατήθηκαν πολύ μσά
τή
tJIavopJ'i
τού ψωμιού ήταν ΟΙ φτroχοί, πού διώχθηκαν όπό .ήν πόλη της
ΤfOyes".:>141,
Ή άγριύrητα αιJτή τών άσrών θ6 αύξηθεϊ Ο1'ό έπαιφον κατά τά τtλη roΟ 160ι) αΙφνα, κι άκόμη περισσότερο σr6ν 170. Τ61i'ρόθλημα; vΆ καταστήσουν τούς φτωχου., άκίνδυνοuς. Στό naprOl, άρρωστοι καΙ άνάirηpoι 6δηγoϋvτOl
6νέκαθεν στά νοσοκομεία, ένώ ΟΙ ύγιεϊς χρησΨΟTl'Ο-IΟύνrαν ατή σκληρή καΙ Ι:παχθή εργασία τού όδιόκοπου καθαρισμού τών τάφρων τής πόλης, δεμένοι μΙ άλυοίδες δύο-δύο, Στήν 'Αγγλία, ήδη άπό τό τέλος της 6Ο:0lλεΙος τ~ς 'Ελι σάθε:r, κόνουν την έμφΌVlσή τους: ΟΙ ροοι 1aws~ στήν ΠΡαΥμαηκότητσ νόμοι bιt:ινrfcν.ών φτωχών. Σ1γά-σlγά σέ ολόκληρη την Δύση πoλλαπλαolάζoνrαl τά σσυλα Υιό τους φτωχούς κοι τ06ς άνετηθι:ιμητους, όπου ό ΈΥ.κλε!στσς ε1ναl καταδικα 145. 'Ακόμη καΙ όταν ΟΙ γρατπές πηγές δέν προσφέρουν παρόμοιες λΕΠίομέ ρειες, μιά άναφορά αρκεί γιό νό ανακαλέσει τή φρlκη. Στό 1670, ένας πέρσης πρεσBεuτής πού πήγε νό χαιρετήσει τόν Μεγόλο ΜΟγΥόλο Aureng Zeb, έπl στρέφει στήν χώρα του σuναποκομlζοvτας «αvαρΙθμητοuς σκλό60uς», τούς
όποΙοuς «όπόχτησε σχεδόν τζόμπα, έξ αlτίαι; τού JιΨOύ. 146 καί τούς όποΙοuς
.
άλλωστε θό τού πόροuν πίσω στά σύνορα.
Τ6 6'άeoς
rov ~
71
•Αν
έπlστρέψε; ποτέ κανείς στήν τφο",ομιοοχο Εόρώπη. θό φτάσει έKtί γε~
μότος σκληρότητα, 6λλ.ά άνO:KOυφΙOμΈVOς Γι ίrrroταγμέvoς σάν VΆ έ'πιστρέφει άπό ένα ταξίδι aτό βάθη τής vόχrας. Παρόμοιες φρικαλεότητες δiν συνέ6αι·
ναι; ΠΡάγμcnΊ έδώ παρά μόνο ι:rrή -διό:ρκι.ια τών πρώτων σκοτεινών αΙώνων τοϋ δυτικού ΜεσαΙωνο, ~, άκόμη καί τήν Ιδια εποχή σtά άναιολlκά σύνορα της Εύρώπης, όttΌU εlναι αlσθη-rή ή Kαθυστt.ρηση. ~Aν θέλει κανείς νό κρίνε!
-ro
.. τiς καταστροφές της lσropfaI) άvάλoγα μΙ θόμαια πού ΠΡOKα!ιoιjγ", γρά φΕlενας Ιστορικός, «6 λιμό. Μικρό παράδειγμα, μπροστά στή μεταφορά τής πανώλης στήν Δόση μέσφ τών τερασrίων μεrαKlνήσεων πού άρχt'ζOlJν άτrό τήν Κίνα καί τήν
'IVΔfa, περνώντας άπό 'fοίις πάντα οέ έξαρση σταθμοός τής ΚωνσroντIVOU πολης κα! της AiγόπTou. Ή φυμαήωοη εΙναι κι οότή μιά πσλια γνώριμη τής
Eίιριίrnης: ό Φρσγκίοκος Β' (φιιμαιιώδης fJηνtyyiT1OOl. Κάρολος Θ' (mιευμoνl κή φιιματiωση), ό Λοιιδοβίκος ΙΓ' (ΈVΤεΡΙKή φμμαιϊωση) άττoτελoi)ν τήν άπό δειξη (1560, 1574, 1643). 'A-Vι.ό. μέ τόν 180 αιωνα, φrάνovται; πιθανώς άπό τήν
ΊVΔΙσ, EγKαθΙσrαταl μιό φυματίωση πού πρέπει νά ήταν υιό μολυσματική άrr.ό Kεiνη ϊfO(ι όΡΥΙαζε ώς τότε. Όπωσδήτroπ θά γινεl ή 6σ:οική ζιρρώστια τής ρομαντικής Εύρώπηι:; καί ToU1901.1 αΙώνα έv γtνη. Άπό τήν Ίνδία άκόμη,
Ί) χολέρα τrnι} ίmήρχε έκεί οέ ΈVδημιt«1 κατάσταοη να καΙ Ύ«ΥΥραlνιάζουν/. Βνω τά σημάδια '(ου Θεου, τά Goo's tΩkens ή. οέ όπλoυσrερη γλd:ιασα, τό: tokens, ατά γαλλικά τά tacsr παρόμωο μέ τά μεταλλικά ή δερμC'mvu κέρματα που 6άζουν σrήν κυκλοφορία: ο! έμποροι. ο:Φτάνα μόνο ενα νά ti\.'U! θανατη· φόρο ... ::>. Ή μαύρη πανώλη {ή τrvευμoνlKη 'Πανώλη) όφεJλεται στόν Ιό 'Πού μεταδΙδοι.ιν ΟΙ ψύλλσl τού Mt/s Ratιus. ΑίΙτός λoπrόν, έλεγαν άλλστε, 1Υρέπεl νά εΙσέβαλε στην Ευρώπη Κ(]ί τΙς σιταποθηΚtς της τήν tπα6plo
1"ci}v
!ταιιρo~
φοριών. θά έκδιι.:ήθηκε Υιό λογαριασμό της Άνστολής, όπως orά 1492 ή ώ· χρά olTCΙPOΧaίTf1 (trepoooma) Υιά '(ήν 'Αμερική άμέσως μετό n'ιν όνακάλυψή της.
ΛπCM1σ κα-tά τής πσvώilιι'> όδη'γOιJpεvη όπ6 τόν παπα. Kσrσ τή λ,roνεfα καroppέει
tvcx) μovαx6ς, TteS Riches heure:s du Ου," de βerry. ΜουοΟΟ C(Jrιd6 ι;trό Chilntί/fy. (Κλισέ
Giraudtm),
79
Πρέπει, ι'.wαμφlo6ήτητα, νά ννcιρνηBoι)με αύτή 1'ήν ίmέp τό δέον ό:τrλή κα! ηθικολόγο έξήγηση. Ό MU5 Ri1ttus, ό μα6Ρος ποντικός, rnlσηJJαiνεrαl στήν Εόρωπη ήδη από τόν 80 αΙώνα, δηλαδή τήν t1tόχη τών Καρολιδώψ τό i&Jo και ό γκρίζος άρουραϊος (ΜΙΙ$ DeCUmanUS, μυς b δεκακυτής), που θά πρέπο νό έξ@.εlψΙ:ίόν ΜΙΙ5 Rattus 0κοχνοντας τόν imεόθυνο τών &πιδημιων, καθώς ό
Ιδιο') δέν εΤνσι φορέας τι:J'.w }ΙIΚΡο6Ιων της π<XVώλης- τέλος, Γι ίδια ή μαύρη πανώλη δέν φτάνει στήν Κεντρική Εύρώττη τόν 130 σπως r!1TOV. άλλά τό άργό τφο ίόν 110 αίαινσ, 'εξ άλλου, ό γκρίζος όρουραϊος έγκαθίσταταl σrά όπό γεια τών mrmών, ίνώ ό ΚQTQIι.:fδlος ποντικός συχνάζει Κ(I'fό προτίμηση στις
σιταποθήκες, κοντό aτά άποθέματα όπό τά όποία και τρέφεrαι, οι εισβολές
TOUC; έπικαλόmοVT(.fΙΠΡiv νά
όλληλοαποκλησθούν.
'Όλα αύτό: δέν σημσίvoυν ότι ποντικοί κσ! ψύλλοι ,'ών ΠOV1lκών δέν rnQ:l(αν τό ρόλο 1'Ouς, πΡ Τό aάqoς ιού ιi(}l{JμQV
84
σroιxεϊo, τό όποίο μπορεϊ υπό όρlσμένες συνθήκες νό ύπάρξει ά1rό μόνο του,
τrερνά yΕVIKa}t) άπό τόν l;να ζαιwαν6 όΡΥανωμό σrόν &λΛον. Ό άνθρωπος, στόχος, άλλά όχι μοναδικός, άιTroί} του οuvtXούς θoμ6αρδιoμoCι. πρoσαρμό~ ζετάl, πσρόγει ΑVΠoώμαια. φτάνει οέ μιά όνεκτή Iaappoma μέ τούς ξένους πού στρσroπεδεόoυν μΟΟα του. Αύτή δμως ή οωσηκή προσαρμογή άπαιτεΊ ,πολύ'.; καιρό. ~Eroι και τό παθογόνο μικρόβιο θγιΤ άπό την "βlOλOγιιtή φωλιά" του Kaf πλήξει έναν πληθυσμό ώς τότε παρθένο, δρα άπρoσrό1wτo, bτφχε·
ται άμέσως Γι έκρηξη, Γι καταστροφή των μεΥαλroν έπlδημlώlJ. Ό
Mac
θεωρεΙ και μπορεϊ μάλιστα νά έχει δίκιο, ότι ή πανδημία
ή Μαύρη
1'UU 1346,
Νείl
Πανώλη πού κατιεισλε όλόΜηρη ιl σχεδόν όλόκJ.ηρη τΉv Εύρώπη, εΙναι 1"6 rnOKόAOuOO τιΊς μογγολικής επέκτασηι;, ή όποία ξανόδωοε Ζωη σroός δρό~ μους τής μετό:ξης καί διευκόλυνε την κ;ίνηση των παθογόνων στοιχείων πάνω αέ όλη τήν άσιατlκή ηπειρο. Τό lδlο όταν ΟΙ Eupωπaiol, σrό TtA-oς τού 150υ αΙώνα, άπOKαθιaτoυν τήν ένιο:ία Ε:πικοlνωνlα σ' όλόκληρο τόν κόσμο, ή πρσ κολομ6ιανή Άμφll(ή OOλoφoνεiταl, μέ τή σειρό τηι;. άπό άγνωστες γι' σότήν άρpώσrιει;. οι όποΤες ήρθ"αν (nτό την Ευρώπη, Σέ άντάλλαΥμα, μιά σύφιλη,
tvδεxoμένως μεταμορφωμένη, χτιmά την Ευρώπη' φτάνει μάλιστα στην Κίνα σέ χρόνο-ρεκόρ, άτrό τά πρωτα ~δη χρόνια 1'οϋ 160υ αΙώνα, ένω τό καλαμπό
κι j(af ή YAUKOuoτάτa, κι αίrrό ~Άμιφlκm'ΌIJ>, δέν θά φίάσονν παρά μέ τά 1'ι:λtιrrαϊσ χΡόνια τού Ιδιοι) αUτoύ αlώνα1 'i4. Πιο Koνrό: οΙ μας, σrά 1832, τό ίδιο βιολογικό δράμα .eλbrει νά φτάνει σrήν Εόρώπη ή χολέρα 1Τού 1Τροηί\θε άπό Tljv Ίνδία. 'Εν ΤOύrOtς, γι' αύτή τήν έξαρση καί τήν (rrrοχώρηοη των άοθενειroν δέν
εόθύνετα1 μόνο ό σνθρωποι; καί η λιγότερl) ή μεΥαλύτερη εόπόθεtCι του, Γι μικρότερη ή μεΥαλότερη όνοσlα πού άτrόκτησε. Γ1ατροί-!στορlκοi δέν δlστά~ ζoιw vά Qτroσrηρ!ξoιw (καΙ πιστεύω δη έχουν άπόλιrro δΙκιο) δη κάθε παθo~ γόνος παράγων lχε1 την δική του Ιστορία, παράλληλη μΙ την lσroρIα τ6)ν θυμάτων του, κα] ότι ή ίξέλlξη 1'ών άσθενειών έξαρτάταl εόρυτατα ι:mό άλλα
γΙ;;. καμμιά φορό άπό μεταΒολές των ίδιων τών παραγόντων. 'Εξ 06 καΙ οί έναλλαγές, τά 'ΠερΙπί\οκα πήγαιν' έλα, οΙ έιrnλήξεις, ΟΙ έκρηκτlκ:ές έmδημίες άπό -τή μιά καΙ άτrό τήν άλλη μιά πορατεταμένη χαί μάMσrα όρισηκη νάρκη.
fi
Άπό αύτΙι; τις μεm60λές μικροβίων IΑW μποροίιμε νά 'Παραθέσουμε τό πο· λύ γνωσrό σήμιρα παράδειγμά της yρΙmτης. 'Ii λtξι} ΥΡΙππη (gήΡΡe), μΙ τήν έννοια της άρρ
έπιδρομή, όπως τόσες φορές (μέσα άτtό τά 60υVΑ καί τα διάφορα κενά
"1 περνοΟν Ο1"ό
KUΝΉΎ1 τών μεγάλων ζώων. γεννlέ'rαι έτσι ή ;ι;μεγάλη κρεοφαyiα:>,1ΤΟU ή γε.ύση της δtν θά έξαφανιστεί πιά, ιιαότή ή άνάγκη τή" σάρκας, τού aipαros, αύτή ή
"πείνατου άζωτομ" ΙΙ όΝΠΡΟ1'ψάτε, τών ζωικών τφαιιciνώv1f1 .. ,
Ή δεύτερη επανάσταση, τήν lEδομη ή έκτη χιΛιετία π.Χ., εlναl της νξo]uθl
κης γεωργίας αίπή npαypmoUOIEirol με τήν έμφόνιση της καλλιέργειας τών δημητριακών. ΟΙ άγροΙ θά έπεκτα8ονν εΙς βάρος 1'ων κυνηγετικών έκτασεων καί τής έκτεταμένης κτηνστροφΙας. ΟΙ αΙώνες πφνοϊι\l, καί νό 110U ΟΙ άνθρω ποι, δλο καί 'Περισσότεροι, στρέφονται προς τΙς φυτικές τροφέ(j, ώμές, ψημέ
νει;, ουχνό άνοστες, πάντοτε μονότονες, κουρκούτια, σoιmες ή ψωμιά E.χOιJ\l δέν έχουν ίπτοστεί ζύμωση. Δύο , όπως τό λtvι;: στήν Ίσπανίσ. Στόν Βορρά, τό έδαφος διαιρείται σέ τρία τμήματα: xεφωvιό"rΙKO cιιτηρό, ό
\ιοιξιάηκσ αlτηΡό 'Ι10ό σπέρνεται τήν άνοιξη (τό λένε έπΙΟης μαpηό'rΙKO, αψι μο, οαρακσσπανό), τέλος άγραvemouοη. Mi.χρ! πρόσφατα, ατήν Λωρραfνη, Υύρω 6πό τό χωριό που θρΙσκεται ατό κtvrρo τών χωραφιών, σί τρεΤς ιαιrη Υορίες έδαφών μοιράζοvrαJ τόν καλλΙεΡΥQuμενο χώρο (finage) πάν τμήματα &ιός: κvκλ,οv "Πού σχεδιάζεται χονδραι:ιδώς μέχρι τ6 Υεm:ιV1lcά δόση: οτό'ρι,
βρώμη, πεploχtς σέ όγpαvάπι:;ι.υoη που 7ίς Λένε
versaines. Δισδοχικό:, τό στάρι
'Παίρνει τή θέση τών γαιων σέ άγρανό'rroυση, ή 6Ρώιιη καλλιεργείται tw-πov ιιπηρχε στάρι. καΙ έκεί πού εΤχε φι.ιτεUΘεi Βρώμη Υίνεταl άΥρ.ανάπαυση. Έτσι
έπ:ιτυγχάνι.ται Γι τριετής όμεlψlσπορά: σrόν τρίτο χρόνΟ' ξαναγυρνούν άπό κεί ποό άρχισαν. "Αρα. δύο είναι τά σvστήμαm: σr6 ενα, ή γΙ; πού πpςιoρiζε~ ταl Υι6 ίό στάρι άναπαύεταll1ερισοότερο· σrό άλλο, καταλαιιβό:νει κάθε χρ& vo, τηρουμένων δλων τών άναλογιών, όλο Kaf μεΥαλυτερη rnιφάv"εια. ότrό τήν προϋπόθεση νό: σπαρΘεί όλη μΙ στάρι, πράγμα πο]) φαίνεται πώς δέν συμβαίνει ΊΤοτέ, Στόν Νότο, ό σπόρος τού αταΡ10(ι εΙναl πΛoυιnόπρoς σέ γλouτίνη, σrόν Βορρά έχει μεγαλόπρη ό:τrόδοση, tvώ έmπλέoν παίζει ρόλο ή 1τοιό1'ητα τ06 έδάφους καί τό κλίμα. 'Ωστόσο, ένα παρόμοιο σχημα δέν άληθεύει m:rρCf μόνο οΙ 1'ελείως γενικές γραμμές: ύπάρχουν σtόν Νότο καλλιέργειες ι, ΠΡΟαΥοραστών δημητριακών, τών Getreide~vucher; Αυτός ό l:γχώριoς συνσλλακτικός 6ίω; δέν &ιιξάγεταl άνφπόδlσrα. Κάeε κακή συΎf{oμιδή όναγκάζει τίς πόλεις νά ΠΡOOφεύγOU1ι (Jέ τφονσμιοϋχες πε ΡΙOXές-σlτo6oλfuνες. Ήδη άπό τόν 140 αΙώνα )(ωρίς άμφιθολΙα. τά στόρια ή ή
σίκαιη το\) Βορρδ: έφταναν σrήν MεOOyειιf!5. Καί ήδη 1'roλό νωρίτερο: ή 'Ιταλία δέχεται Βυζσνηνό στόρι, άΡΥότερο τουρκικό. Ή Σικελία εivoι άνέκαθεν ένας
,,Ι ,
μεγάλο;; τrpι;ψηθwτής, δ,η θό γίνει όργότερα ό Καναδάς, ή Άργεντινη, ή Ούκραν(α. Αύταί ΟΙ σ;τοθολώνις, πρόνοια τών μεγάλων πόλεων, πρέnει '16' έχομν ~ύ κολη πρόσθαση, νά iJpIOKovrot κοντό σέ ηζψcιθcιλάσσlες περιοχές η στ!ς: ό~ χθες τών πλωτών ποταμών, μιά 'Πού ΟΙ μεταφορές μέσφ ΤΟΟ υγρού ΟΤΌlχείου συμφέρουν γι' αι'.rrά ίά πολύ βαριά εμπορεύματα, Σέ )(ρονlές καλής σο6ιlάς, ιί)ς τά τέλη τού 15συ αΙώνα, Γι nJKapSia ή τό Vermarιdois έξάγουΥ σπηρά
μέσφ τοΟ
Escaut ατήν Φλάνδρα:, καΙ μέοφ το() Oise ατό Παρίαl' ή Καμπανία
καί τό
Barrois τροφοδοτοί>ν τό napfol όλον τό 160 αΙώνα όπά τό Vilry~le~Fran ς:oiS, μεοφ τής συχνό έπlκίνδυνηι; ναοοιπλοίας τού Μάρνη""'. Τήν Ιοιο έnoχή, τό ι:rrό:pl κατεΒαίνει σt Βσρέλία άπό τήν Βουργουνδία, μέσ~ του Sa:t)rιe καΙ τού PoΔΑVOύ, κοί ή Arle!> έχτελσί."ίαι; :χρέη σταθμού σπηρών γtό' ίό φορτώματα πού άνέ6αlνον άπό τά ποτόμια, Mόλιs ή ΜασσαλΙα (lioeavStl τήν άπειλή
κάποιαι; ιπrοδtίσς, στΕέφεταl πρός τούς καλούς της φίλους, τούς δημοτικούς συμθοόλους της AΓ!~, Άργόn:ρα, κυρ!(ι)ι; ,.ό" 1./;0 αΙώνα, θά γ!νει ή fδια lνα μεγάλο Λιμάνι τοΟ «θαλάσσιου σταρlοΟ •. Ι' αύτήν θά προσφιύγε1 όλόκληρη
ή npoεlqyι
1227 τό στόΡΙ της στην Άπουλία εναντl pόβ&Jν xpvooιj'XI. ~ETσl ι.;σί οί μικρο σκοπικές βάρκες τής Βρετάνης κουβαλούν σ!JVι)θως όλο τόν 160 καί τόν 170 αίώνα τό σταρl πού λείπιl όττό τήν Σεβiλλη καί κυρίως την Λισαβωνα, άλλά
φέρνουν πίσω τό ΆVΤίτιμό του σέ άργυρο Γι οέ «κόκκινο Xf.ιυσό~ Tft.:; Πορτογα
,
,.
Ι
λίας, πράγμα πού άυαΥορεΟΟταν γιά κόθε άλλο έμπόριο ,Τόν 170 aJilivo, oi έξαγωΥές σταριού (n,l,ό ,.6 Άμοτερνταμ πρός τήν Γαλλία καΙ την Ίσπανία πληρώνονταν έπίοης c(l(; νO~ίoμ(XTα». ~Iτά τl'λεuταlα χρόνιοι>, γΡόφει στό 1754 ένας ψωδo~Άγyλoς, ιι:ή στήριξη τού VΟ).J!οματός μα? όφι:lλεrαι άκρι6ώς
στήν όφθονία των σrαplών μας καΙ στήν έξαγωγή τους.-? . Στά 1795, ή Γαλλία 6ρί(Π\ετσl στό χείλος του λιμού.
'JtiIaiTEpO! άπι;ιyrnλμέvoι mήν Ίταλία δέv 6ρι
ΟI(ΟIJv αΜο μέσο νό πάρουν στάρι παρά τήν άπoσroλή άυό τήν Mασσαλiσ σrό Λιβόρνο κιβωτίων μΙ άσημlκά rπoυ τά πο(ιλησαν μέ βάση ro βάρος τού άργόρου, χωρίς νό Λά60υν W δψrv 5 έι(ατομμύρια καντάρια-
δηλαδή, χονδρικά, ύν προσθέσει κανείς lνα έκοτομ μόριο Kσvrάρια τά όποια μπορεί vά προμηθεόοει ή Mεσό~loς, 6 έκατομμΟρl1): τό πολύ Υιό 'Ιό ευρωπαϊκό σιτεμπόριο, 'Αριθμός τεράσnος άλλα γεΛοιος, ύν
τη καθημεΡΙΥι} ψαιμl
128
σιιΥκριθεί μέ τά
240 έκατομμόρια καντάρια πού Kαη;...CΙΛίσKOυ ... ('11 εόρωrταίoι (100 έκατομμόρια κάτοικοι πρός 3 έ.ι«πόλιτρσ ό κοθένας). 'Εξ C'.ιΚ\ov, σύτές ΟΙ έξαγωγές ρεκόρ δέ... θό: διατηρηθούν: έτσι, στό 1753-1754, τό Ντόντσιχ διν Εξάγει τrlά παρό 52,000 !asts (624.000 καντάριω!ΙΙΙ. Ό T~fgot ίιΗολόγιζε αU-Τι'j την έτrOχή τό διεθνές εμπόριο δημητρισκroν οι 4 fj 5 έΚαΊ"cμμύρια καντάρια, αριθμό 1f06 ό
Sombart lφίνει ύπερΒολlκόW . ~Aς μήν ξεχνόμι; tv τέλει όη αι'n"ές
ΟΙ ουμπληρωμαηκές ποσότητες δημητριακών κυκλοφοροOv σχεδόν άτrOMQ' σηκό διό της ίιγρης όδου, έTOl που μόνον οί ναυrιKέ') δυν6μεις νά μπορούν νά
Cmorpfuouv τοός έιταναλαμ6ανόΡεvQυς λψοίι ς1Μ. ΜΑν σκεψτουμε τά μέσα τήι; εποχης, δiν θό "ι'ι"όψοvμε άσφαλιος νό: έκστα oιαζ.όμασrε μπροστά ο' αότό τ6 έμπόριο μαKPWΝ -άττοστσοεων: θά έκπλα γουμε πού στά 1336 ΟΙ &nli τής ΦλωρwrΙσς. ζΠήν ύπηρεσία 1Όί) lTema Βενεδί
Κ70υ 18', ΚσΤορθώνουν vΆ στέλνουν σrι'jν 'Αρμενία στάρι της Άπουλίας,ΟΊ.
'Που ο! έμποροι τι)ς Φλωρεντίας KCΠαφέρνoυν ήδη Grrrό τ6ν διαχειρίζονται,
κάθε χρόνο,
ίοωι;
μέ
140
σΙώνq ν6
τόννους ζΠσριο('ι τής ΣικελίαςΤa2. πο6 οι μεγάλοι δούJt:~ της Τοοκόνης, η~1ς Bεvετi'ας Kai τής rtνoBro;:
5,000
10,0(1{)
KOΤOpθΏVOιNι μέσφ φπόρων ό'π' όλο τόν Κόιηιο ~σί μέ τι'j Βοήθεια oυVΑΛ λσΥμαιικων π06 είναι πληρωτέες στην Νυρεμβέργη καί την Άμ6tροα, νά
et·
τouν οέ κυκλοφορία πολλές; δεκάδες χ,λιόδtς τόννων δημη-rρt(fl(ών, όπό τήν ΒαΑ7Ική καΙ τήν Βόρεια Θόλασσα για να ιισMψouν τά tλλείμματα .ηι; όλt·
θΡJας δεκαετίας τού 1590 στην Μεσόγειο,ω. που ή πλούσια καί άκόμη άξεστη
Μοί\δι;ι6lα στέλνει σrάpι στην Κωνσrσνηνoίrπoλη, βΡιξι;I-χlονίσεl 350.000 έ:Kα~ τόλιτρσ, κατό; τόν 160 αίώνα' πού στά τέλη του 18uu σίώνσ, (να πλοίο άπό την 60στώνη ψrόνεl ατήν Κωvστcwτινούπολη φορτωμένο αμερικανικό άλευρι
καί δημητΡιακ4 •.• Μ την ίδια fιcιτληξη θά δοκιμάσουμε, καΙ μέ τό 61κι0 μας, ~ά 1'6
«docksJl
καί τ{~
άποθηκις 1ΤοΙ> κτίσrηKαν στα σημεία έιφοης, στα caricatorp!)5 τής Σικελίας, ατό Nτόνroιχ, στήν ΆμtΚρσα (oημανηKέt:; ήδη άτrό 1'6 1544;, στην ΛlIβεκη η σrό -Aματερvrαμ' στα σημεία είσόδου, σηΊν ΓένοΒα iΊ στην Βε.νετία (44 άτroBή· κες ατήν Tελεvrora, σrό 1602)' ίi για τίς δΙΕUKOλόναεις πού παρέχονται οτό σιτεμπόριο, τό όποιο εύνοείται μέ την κυκλοφορΙα :χαρτονομισμάτων, όμδλο
}'ων (CΈdufes) tπi -rών δημητριοι καί φθαρτό έμπόρευμα &:ν θά μπορουοε νά κυκλοφορήσει μέ κανονικότητα σέ μακρυνές: απoσrόσεις. ~Ως τόν 160 αΙώνα άκόμη, δέν imάρχοuν oίm στην 8ενετΙα ούτε σrήν Γένοβα ούτε. στην ΦλωρεντΙα (έfn'ός, Ισως, καΙ αίιτό είναι άμφfβoλo, άπό τούς
Bardi Corsi)
άνεξάρ-rηToι μεγαλέμποροι, !στω καΙ κατ' tλάχloτoν έξεlδlκευμένοl aτό έμπό· ριο Ιών δημητριακών, 'AaχoΛoυYϊαι μ' αίrrό εόκαιριακά, τόν καιρό τών έντσ~
νων κρίσεων. ΟΙ μεγάλοι ΠΟρΤογαλικοί OIKOI, KQr άνάμεσό ΤOιJς ΟΙ Ximenes, ΟΙ όποίοl χρηματοδότησαν κατά την -rφάσnα κρίση του
1590 την
μεγάλη
1 Ο1"ά 1854,493: γραμμάρlο11S, ΟΙ ποοότηΤΕς αt1τές δέν εiVOI Βέβαια έγγυημένες, ό;rως δεν εΙναι καί ό αριθμός τών 180 κιλών κατ' ά1'ομσ, aτόν όπο1'ο φαΙνσωό-n ι'Μρχεται, oτiς άρχές του 170υ αΙώνα, ή tτή·
010' κατανάλωση της Βενετί ας116, σύμφωνα μ' έναν άρκετά συζητήσιμο όττα r.oγισμό- άλλες bιδείξεις όμως tνΙOΧ(ιOυν τήν άποψη ότι όφfστσταl aτήν Βενξ;
τία μια άπαιτηηκή, καλά αμειβόμενη έργαηκή τάξη, κα8ώς: κοί παμπάλαιες δmτανηpες άaτlκtς oι.wήθεlει;, μεταξύ τών εμπόρων. Σέ γενικές γραμμές, δέν ότrαPXa άμφl60λία ότι Ύι) ψωμί καταναλίσκεται μα ζικά περισσότερο σrήν ύπαιθρα K'Ji στά κατωτφα στρώματα της έργσnκης
ίεραρχίας άrr' δ,η σrήν πόλη. Σύμφωνα μέ τόν le Crand dΆU5SΥ. aτά 1782 lνας χειρώνακτας ti. tναι; άγρσrης στην Γαλλία φτάνουν ν6 καταναλίοκουν 560 τρείς λίΒρες ψωμί τιίν ήμέρα, .άλλά ό1"rOIOσδήπστε έχει κάτι άλλο νό
ft
ΤΙ;: καθημερινό
133
φό:εl δέν KαTmoλfσxtJ αίrrή ΤΉVποσότητα.t, Κι όμως, άκόμη καΙ σήμερα, σrήv Νότια Ίτα"'ία, μπορεί κανείς νΟ: δεΙ σ' ενα γlαπΙ tργάτες να γευματΙζouν μ' !να πελώριο κομμάτι ψωμί, συνοδευμένο, σχεδόν σ(].ν άρτυμα. άπό μερικές ντo~
iJά'rες καΙ κρεμμύδι, "ού λέγεται έvδεlΚΤIKά, comparιatico: αCιτόπoό συνοδεύει
ro ψωμΙ
ΑόΊό οι xWόYfλ1l'l1C oh~.
~
Ιέι-ό> ~ Wιι1 6oUΛΏΙ,
11..., /~ ό ~ dvόμ[ιια <mjν
1'# NPιJfflω,.. αηψσ "",1 cf rψίς ,Ι>U ι;ιmp;cuψP ιm( ~ιπιl
.ψ dilJoδQ, ~1J6μι.1Ν.cl&t φορά ιΙ'>:6 Ρι6 """ι.'η ~ff1s 6λιι5 Tl!!i
Ή 'fP'>ι;mrIι =pvε σταρένιο ψωμί ι-. "Αν ffCIfpvape στήν κυριολεξία (,1&rή την Koυθέvtα, ό 6ριθμός αι'rrών που έτρωγαν άσπρο ψωμl δέν θά ξεπερΥοι)σε σrήν Είιρώπη τά 4% το(ι πληθυσμοι1. Στήν αρχή ακόμη TQU 180υ αΙώνα. άσφαλ
η τό δωρα τού άρ-τόδεvφoυ. ΕΙμα
στι μακρυά από τήν ψεθοδική» παραγωγή τφν όpυζώvων, ποΑό μακριά tπr~ σης κι άπό Τόν έξαντληηκό μόχθο τους.
Τ6 θαύμα !ών 6ρυ~ώνων Γιά
T0Us όρυζώνες
μας προσφέρονται τόσες εΙκόνες, μαρτυρΙες, έπεξηγήσεις,
'Που θά εΙμαστε αδlκαιολόγητΟ'ι άν δtv κατδη νερά τους' ΟΙ έπlθέοεlς τών Ιlαμέζων όχι μόνο τούς κατασrρέφoυν, άλλά άνατρέ-
1T(.IVV καί όλη rή ζωή καί τΙς άγροτlκές της έργασΙες' ίό ν.ερό τών καναλιών Ko9σρfζει και ή D.oνoσIa θριαμΒεύει, μαζί της θριαμΒείιει καΙ τό δάσος, πού
καταλαμEk'tvει τά 'Jtόyτcrf!>l. 'Ανάλογα δράματα μαντεύει κανείς στήν βεννάλη του
1701.1 αΙώνα. ~Ooo σrενότφoς ε{ναι ό όρυζώνας καΙ τά γειτονlκα νερό ΠΌ-ύ 1'6... κατακλόζοιΝ καθαρά, τόσο καταστροφικότερες ..Ιναl ΟΙ έτnθέσεl1) πού έξαπολύει ή έλονοσία. 'Ανάμεσα στά Ίμαλάια και τοίχ; λόφους Siνalik, rj' α&· τη την κοιλάδα όπο\) άvα6pύζovν τόσες KOθαρέs πηγές, ή tΛoνoσίσ είναι πα~
νrαxoυ παροόσα 161 , Ιό νερό εΊναι άσφαλώς μεγάλο 'Πρό8λημα, 'Υπάρχει ό φόβος να QKffi(;(W τό φιιτά: Υιό ν' όνημετωπΙοουν τίς άπότομες αλλαγές έ'fnπέδων πού προκα
λεί τό ύψος τού νεροΟ άναγκάστηκαν ατό Σιόμ καΙ τήν KαμπόTζη'Vά χρηΟlJ10' ποιήσονν την έξαφεn:κη εόελιξία τοΟ έπI'Πλέοντος ρυζιού 'Πού μπορεί νά 6γά· ζει μίσχοιις 9 ώς 10 μέτρα μάκρος. Τό Θέρισμα γίνεται από πλοιάρια. Κόβοιιν
τά στ~υα κι έγιι::αταλdπoυν 1'6 καλάμι, πού έχει κομμιά φορά άπΙσrειrro μηκοςΙ . Άλλη δοοκολίσ: νά φiρouν καί ύστερα νό άδειάσουν τό νερό. Νδ ίό φέρνονν, δηλσδη, μέ άγωγους άπό ~σμπoύ που τό κατεβάζουν άπό τίς
ψηλές πηγές νό.ό άντλονν άυό -τά πηγάδια, όπως γίνεται στήν Ή'ΟΟlόδα τού ΓάγΥη καΙ συχνό σrήν Κίνα' \:ό τό φέΡνοιιν, όπως στην ΚεΟλάνη, άπό μεγάλες δεξαμενές, τά
tanks'
αότές όμως οι συλλtκτριες δεξαμενtς ΤΌ!) ν"ρού θρΙσκο
ντα! σχεδόν πάντα σέ xαμrιλό έπiπεδο κι εΤναι συχνά σκαμμένες πολύ 6αθlά μέσα aτό εδαφος. θά χρε1αατε1 άρα έδώ κι εκεί vά δδηγηθεi τό νερό ώς τόν όρυζώνα πσό
BpfOKtTo! ψηλότφa άπό τη δεξαμενή κι έτσι θά κο:ταληξουν
σrην κατασκευή έκείνων τών τrpω-rόγoνων lJαyγCIVIώY ή τών πoδήΛCΠων άντ· λιών πού βλέπουμε ά/(όμη καί οήμερα. ~Aν τίς άvnKαθlστOύσαν με άη.ιο"Ινη
τη ή με ήλειcrplKή άνTIιfo, θά έχαναν ηιν φθηνή άνθρώtηνη τηρ
de Las Cortes τίς
tpyama,
Όπα
άδε νό λειτοuργΟi)ν; .Τρα60Ον καμμιά φορά τό νερό .. ,
σημειώνει, .μΙ μ/ά Βολική μικρή μηχανή, εΤδος μαγΥανιοΟ 1rOJj δέν εχει άνάγκη enrό άλσΥα. Τό εόκολότφο πράγμα στόν κόσμο [τό λέει oίrrόςl,(Iναι Ύtά l:ναν
Κινtζo νό: κινεί μόνος του μέ τά 1τόδια τό μηχάνημα όλη μΙρα"fi'>. πρtrrει έ1rΙ·
Ι i
σης νό κάνουν τό νψό νά κυκλοφορεϊ άπό τό b>o: τετράγωνο aτό άλλο μΙ βάνεr;:, 'Εννοείτσι δη τό oύσrημα πού oιαλέyoι.w έξαρτδ:ταl ά'Πό 11ς τοπικίι; σUΝΘηKες, ·Οτον δtv ε'ivαι δυνατός κoνi;νa;ς τρόπος Ιφδευοης-, ,.6. άνάχωμα
ι
του όρυζώνσ χρησιμεόil Υιό νά κρατά τό νερό τής 6ροχης πού άρκεΤ Υιό νά
r, ,
ουντηρήσΕΙ
m
πολ(ι μεγάλο pΨOS τών πεδιν(ίJy καλλιεργεΙών στήν
'Aofa τών
~lόυσώVΑΙν. ·Ολα αότά άπαιτουν τφάΟ11α συγKένrρωση έργασlας, άνθρώmνoυ κεφα-
Τ6 κα!1ημεριν6 ψωμ(
152
λαιου καί προσε1(1'Ικη lrρOσσpμOyή. Τίποτε, δλλωQTξ, δέν θά έμενε aτή θΟΟη του άν ΟΙ μεγάλες γραμμέι; αι'rrOυ του lrP&UTlΚQ\J ννστηματος: δέν Oυνδέι:J.. νταν σrενά μt1άξύ τους καί δέν έππηρoUvτσν ξ:κ τών άνω. Κάτι πού πρoύ!τιr
θέτει μιά κοινωνία οταθερη, τό "ό~ ΈVΌς tςpάTOVS. καϊ άπλείωτα μεγάλα έργα. Ή αύro"ρσrOΡΙKή διώρυΥσ τού Κιιανοίι ποταμού rlάνyκ-Tot-KH~VY"
σrό Πέι εΙΠ λαχανικών (ΥοΥγόλια, καρότα, κουκιά, NXχαvό τού Νανκίν).
·EτOI.
6
ορυζώνας εΙναι εvα έρΥοοτασιο. 'Ένα έκταριο σιτοφόρο;; Υης; άποδί
δω, (Πήν roϊ.λio, .στόν καιρό τού
Lavoisier, 5
έκτάριο όρUΖΏYά άποδί&ι σuvηθω. Δέν άξlζεl νά μιλήσεις σ'
αιrroίις το(ις κινέζοvs γιό ψωμί ή -παξιμάδι. ·Αν i.χoυν στάρι, τό τρώνε σι
-γαλtrtς ζυμωμένες μέ χοιρινό λίπος καΙ ψημένες aτόν ότμό'Π. Aό-rά 1'6 .κινέζικα γοήτευοαν ατά 1794 τόν Guignes και τούς συν Tαξιδιώτ~ 'TOJ). Τό 6ελτΙωσαν μέ .λίγο βο δέν διατηρείται μέσα 0"J'ά παλαιά σφώματα τού έδά* φουι;, δέν oυμ6αiνE.l τό ίδιο κα; με την γυρη mu, πού μπορεί να άπολιθωθά. 'A1'J'oλrBroptvq γύρη eρέθηκε, έτσι, γύρω όπό τήν πόλη τού Μεξικού, όπου πραγματοποιήθηκσν δειγματοληψίες σΙ. βάθος. Ή πόλη βριοκόταν άλλοτε στι)ν όχθη μιας λιμνοθάλασσας πού άποξηράνθηκε. 'Επακολούθησε, ΙΤαι, έ
να κατακάθισμα των έ5αφών καΙ σημαντικές Kαθιζήι:ιw;. Σέ έτrανειλημμ~ δειγματοληψίες στύ άρχαϊα tλώδη έδάφη τής πόλης ξανα6ρέθηκαν σπόροι γόρη Tehuacan, 200 χλμ. νQ'1[ως τής 1Ύόλqς τού Μεξl ΚΟ!), A~ ή ξερή ζώνη! πού μεταμOpφώνε'rαl κάθε χεφώνα σΙ μιά άπέραντη έρημο, διατήρησε, έξ ο:l'rfο:ς άκρl6ώς τής ξηραοfας της. άρχοίους σπόρOUς καλαμποκιού, στάχυα (μόνο τούς μloxσυς τσιιςΙ πατηκωμένα φόλλα. Φυτά,
6vθΡωπσl, όνθρώτnνο ίnτoλε1μμστιτ, ξαvαf:lρiσκοντQI κοντά στΙς έ:1ι;6ολές
&.
1Τόγεlων νερών. Kρησφ(ryετα μέσα σέ σπηλιές παρέδωσαν στοός: άναακαφεϊς ίνα σημανηκό άλικό, κοΙ μαζl μ' αύτό δλη την όναδρομική 1στορία TOi'.i ooi\Q:. μπσlOού.
c.,ΣYά άρχαιότερα στρώματα, θλέπεl κανείς νά έξαφαvί-ζoνταl !να·ίνα όλα τά σ&γχρονα καλαμτrόι«α. [.,.] Στό άρχαιότερα όλων, έδώ καΙ έπτά ώς ό/(τώ χιλιάδες χρόνιο, μόνο !να πρωτόγονο κσλαμπόκι ότrάρχ€ι, κ. όλα δεΙχνουν ότι
δέν τό KσλλιεpγOίισαv όκόμη. AI.rrό τό όγριο καλαμπόκι εiναι ενα μ1κρό φυτό.
[... 1Τό ώριμο στάχυ δέν φτάνει παρά 2 ι'()ς 3 έ/(ατοστό, μΙ κορμιά πενηνταριά σπόρους μόνο, πού Βρίσκονται στην κάψα τών τρυφερών m::τάλαιν. Τό στόχυ έχει ~αv πολύ εύθραυστο μίσχο, καί τ6 φύλλα πού τό περιβάλλουν δέν σxrr
163
ι
Ι
Ι Ο.
[ ~-
~.(vva{K('f
πού άΛiθει K~αμπδκr. Μεξικaνrκή τtχvη, 'ΑνθΡωπολΟΥtιW Mouoεro τής Γιωυ
ι:wrtιλσχάpα. (Κλισέ
Clraudon).
μαriζoυν oιwεχή κολεό, έτσι ΟΙ σπόροι θά έπρεπε νά διαοκορπiζοvrσι
WKo-
λα~l99. T~ άγριο καλαμπόκι μπορούσε ~ νά έξασφαλίζεl την πη6ίωσή '101), σi άvrίθroη μΙ
1'6 καλλιεργημένο πού ΟΙ σπόρο! ΤΟ!) εlναι αIXΜάλωrol των
φόλλων, τά όποία δέν 6νοfΥοuν στον ώριμααα
6 καρπός. 'Εδώ πρrn.ι::ι νά
tπέμ&ι δ άνθρωπος, Άσφαλ&ς τό μυστήριο δi:.ν λύθηκε πλιΙως. rlαTJ εξαφανίστηκε αίπό τό Ctw γριο καΑαμπόιο; MτroρoujJEW κατηγορήσουμε γι' a&ro τά κοπάδια πo6Ιφε~ ρον ΟΙ Είιρωπαίοι, καί μάλlΟτα τϊς Kι;rτσί, πρfν άπό τό τσξίδl 1'00 Κολόμβου, ό όποίος: έφερε σπόρους ι.:αλαμ;roKIOO άπότήν 'Πρώτη το;> κιό- fνας σrρσrός μπορε! νά κατασκηνώσει 1'6 ιι:αλοκαΙρι σ' έναν ό:Υρό χωρΙς νό καταστρέψει τή
σοδειά τού φθινοπώροu2U . Πράγματι, κάθε πόλεμος φα[νεται νά τονώνει τήν καλλιέργεια τής πατάτας' στήν 'Αλοατlα, στή διάρκεια 1'06 SEίn"εpou μισού αΙώνα' στην Φλάνδρα, κατά τόν πόλεμο τη~ Λίγκας ιΌύ Augsburg
'100 170U
174
ΟΙ Ίνκα) φιπι:υουν 1I'α'l'd7Ι:ς'. Τά φΥαλι:ία ΤOιJς'; τό pαfJ{jf πσύ σκό8t:.ι τή
(1683-1697),
yrj
ίκπερα, στόν πόλεμο της ΔlαΟΟχή')τηι; ΊοπανΙας καί, τέλος, οτόν
πόλεμο της Διαδοχή" τηι; Αυστρfσs, ό αιτοϊας όυμ1ltτrτε1 μέ τήν κρίση τών οτrηρών τού
1740- σrήν Γερμαv(α, στήν διάριcιlα του Έ:ιποετοΟς Πολέμου καί
κυρίως στόν πόλεμο ΤΊς: βαυαρικής Διαδοχης (177&-1779) ποό τΌv όνόμασαν
_τrόλεμo της 1Toτάτας~ 42. ΤελευταΤο πλεoνέΚ'!'1'lμα: ΟΙ καινούργιες σοδειές, σέ όρlσμένες περιοχές, ξέφευγαν άπό ,ην δειcά'rη, καί μπορούμε μάλιστα άτrό ής
δίκες άκρl6ώς 1m"; κdνoνν ΟΙ ΙδlOκri'ι'W;: νά παρακολουθησουμε μΙ μεγάλη άxpi&la τήν τrρώιJ.ιrι ωάδοση της παταιας στΙς νότιες Κάτω XώtΚς, άπό τά 1600, καί σriς 'HνωμΈVU; 'Eτrσρxfες των Κάτω Χωρών, άπό τά 1730 τn:.ρΙπoυ.
!' αύτές ΤΙς Υδιες φΛΣΜΣVδικές περlοχέςΊ ό C. Vandenbroeke ίrπoλόγιαι; τήν επανασronKή άνοδο της κστανάλωσης της πατάτας έμμεσα. χόρη σrήν μείω ση της κατανάλωσηι; τών ol~ηpών 1ΤΟό προκαλεΙ Ή τελtιrrakc αύτή περνάει
175
-.
κα; τό τααπl. ΠερουΒιανός κώδικας τού 760υ αίώνα. ΙΦωτοθήκη Α.
CofinJ.
άπό 0,816 κιλά τήν ήμέρα κατ' άτομο, aτά 1693, σέ 0,758 κιλά, aτά 1710' σέ 0,680 κιλά aτά 1740- σέ 0,476 κιλά aτά 1781' σέ 0,475 κιλά aτά 1791. Αύτή ή ΊΠώση τής κατανάλωσης σημαίνει δη ή πατάτα ύποκατάστησε στήν Φλόν δρα τό 40% τής κατανάλωσης τών σιτηρών, πράγμα πού ΈVΙOΧϋετOΙ άπό τό γεγονός ότι στήν Γαλλία, έχθρlκή ατό ι;ιίινολό της πρός τήν πατάτα, ή μερίδα τού σrαrιοϋ αίιξήθηκε μάλλον παρά έλαττώθηκε κατά τήν διάρκεια τού 180υ
αlώνιr4
•
Ή tπανάσταση τής πατάτας όρχισε έδώ, όπως καΙ σέ πολλά άλλα
μέρη τής Εύρώπης, μόνο κατά τόν 190 αΙώνα. ΕΙναι πράγματι άλήθεια ότι ή πατάτα άποτελεί μέρος μιας πλατύτερης αια νάστασης πού έδιωξε άπό τούς κήπους πρός τούς άγροίις μιά μεγάλη ΠΟΙΚΙ λΙα λαχανικών KOI όσπριωδών καΙ ή όποΙα, πρώιμη στήν 'Αγγλία, δέν ξέφυγε όπό τήν προσοχή του
Adam Smith: .01
πατάτες
[... Ι
τά γογγύλια, τά καρό-
· Τό καθημιριν6
ψωμl
176
τσ, τά λόχανα". έγραφε τό
1776,
«λσχσνικά 'Πού άλλοτε δέν KαλlεΡYOυσαv
παρ6 μέ 1"ό λΚΤΥάρl, KαλλιφyoUνroι τώρα μΙ τό άροτf.Ο' Διάφορα είδη κη
πεLΠ1Kών τφοιόντων έγιναν κι αύrά πολύ φθηνότερσJ:Ζ • ΚαμμJό: τριανταριά
χρόνια 6ργόn:ρα, lνaι; Γάλλος, aτό Λονδίνο, tmσήμαινε την άφΘονία νtιYfτών λαχανικών, τό όποία .. σας: προσφέ~vroι μέ δλη 1"~ν όμορφη άπί'.ότηΤ(1 τής φόοης:, όπως
1"6 άχυρο σrά
άλογα"
•
Πόσο δύσκολα εΙναι νά φ(iς τό ψωμί τών ω.λων ,'ιά νό πεισθούμε δη ή Εύρώπη έπέrvχε aτόν 180 αιών€)" μιάν άληθινή έπανά ()"fοση διατροφής (6κόμη κι άν της XρεΙάστηκαv περίπου δόο αιώνες γιά νά τήν άπστελειώσεl), άρκεi νύ δούμε 1ΤοIέι; έντονες OUΓKΡOόσειι; μπορούν νά 'Προκληθούν όταν σνναvrώνrαI δύQ άντίθετες: &lατροφές, μΙ δUΌ λόγια, κάθε
Ή πι.:rrάrα, λαϊκή τροφή. Ή 8σήθttα πού πpooφψ:raι σroΎS φτωχοιί/) της h8αιης
στά 1645 εJνσι f:va καζάνι μt 1'TαTάn;ς, ΛεrπσμέpειατoΙ:Ι πivσκα πσtί ΆVΑΠαpάyεTαι σrιjι.ι ο. Π. (#Ο.ωέ Giraudan).
177
,Ι
Τό στάρι pr:rσφυτε6θηκε σn/ν 'Αμερική άπό ΤΟ";'5 Ίmrαvσι!s'. Οί ΊVΔιdvαι το ι:aλλιεp Υοι:ίν Υιά τόν αιυr6 η;ιυς μέ [δια έΡΥσΜ:ισ πι:ιό χΡηοιμΟΠOlσυν καί ΟΙ χωρικο{ 7ή5
m
Eύpώπηf;. (ΦωroypαφIα
Mas).
φορά πού ένα ά'roμO 6ριοχnαl μαlς πο.\ιιvη(1lQ'Rής rrpalkιmrr;.
Νότιαι; rof της Νοτιοανατολικής Άσίας {WQIJ όλλωστε ΟΙ (ΙίΙQομοί το\), ΟΙ φοράδες
m
Τό κα(Jημιρινό ψωpl
188
δΜ;ι καΙ ΛΙΥοστεΟΟνν, καθώς ~ εύρωπαϊκή διεΙσδυσrι. χωρίς κσi\ό~Kαλό: νό,.6 επιδιφξει, τούς διώχνει σUΣΤημαηKά άπ6 τΙς !Xθuoφόρες άκτές τοΟ Άτλαvrl~
κοό καί ι:mό τούι; ΆVoτoλtKOW:; ποταμούς, !ως 6του φθάσει Υιό νσ τούς Cι:vα· σrατώoει mf στά κννηΥε:ηκά τους λημέρια. Μήττως: καί ΟΙ Βάσκοι, έγκαταλεΙ πονη:cς: τ6 πρώτο ,Ous έπάγγελμα, τό καμάκωμα τή-s φόλαινας, δέν σφάφη "αν άρκ.ετά γρήγορα πρός 1'6 έμπόριο τών γουναρικών, πο(ι ..τούς ι:mέφε:ρε
τότε μεγαλύτερο κέρδος χωρΙς \Ιό άπαιτεϊ τόσα έξοδα Kaf κόποuς;1i2fH Kaf όμως ητον tι εποχή όπου ΟΙ φ6λaινες άνέ60ιναv ακόμη τόν «πλήθη όλόκ:ληρα καμμιδ φoρά~! Νδ λοιπόν πού οΙ Ινδιάνο' θoύvrαι κατό πόδας άπό τούς μεταπωλητές Υονναρικων f ΟΙ γουν όπου θέλουν άπ6 1'6 φροόρια τού κόλπου τού Hudson
~AY10 Λαυρivτιo, Kιwηyo! όκολοu. όποίοl τούς όδη ή 1'6 πΛcπώματσ
τού ΆγΙου AαuρεvτΙoιι, όναyKόζovτάς τους νό μεταταnΙζoιw 1'6 φτωχα 'ι'Όι>ς
ΎΟμαδικά χωριό: Υιό Κι αΙφνιδι600υν 1'6 ζώα "'πού πιάνovrαl έπάνω
01'6 χ16-
\1110 μέ παγίδες καΙ λαιμαριές: ζαρκάδια, (ιγριό'γατtς, νuφiτσες, οκΙουρους, έιr μlνες, tvuδρΙδες, κάστορες, λcι:yOUς- καί κοννέλια. Μ' αΙΠό τόν l'ρόπο ό εόρω παϊκός καπιταλισμός έγινε κύριοι; "(00 μι;yσλύtερoυ μέρους τών δερμάτων καΙ
τών YOυVύpIKΏV της Άμεριιιης, 6,1'1 Xρειoζότnν Υιό νά όUΝσyωνlσrtϊ oroλύ ούντομα τούς κl.ινηΥούς τσ(ι μσκρυvo(ι Ο1θηρlκοι) δάσους. Θό VΠoρoυσαμε νά 'ttQλλαπλαOlάσouμε σύτές τίι; εΤκ6νες Υιό νά m:ισrauμε, )'1' άλλη μία φορά, 611 Γι άνθΡώπινη "ΠεpIπέrεισ, σΕ κάθε νέο ξεκίνημά τη~, σέ ιιάθε σημειωτόν 6ημσ της μέσα άπό xιλu:rίει; όλόt:ληpες, dνσl πάντσ ή rδισ μQιιcοική περπτίτεια δπου συγχρονία κοΙ oIαxρovto συναντώνται. 'Η .Qγρtyrι~ κή έπανάσταση~ 5ΈV πραwαrώθηKε μόvu σέ μερι~ές προνομlοΟχες έστίες, όπως Ο1'ήν 'Εγγύς 'Ανατολή άπό την 7η ώς τήν 8η xlλ,ετΙατr.Χ. ΧΡειόστηκε νά έξσ;rλωθ,εΙ καί ή πορεία της πρός τά έμπΡός δi.v έγινε μεμιάς, κάθε άλλ,ο μά};,lσfα, ΟΙ έμτrειρίες καταιάσοονται τrάνω σrό Ιδιο άτέλεlωτο όδοιποριt;rνηΤήρσ 'Πού παρά πολύ συχνά γύριζε σrό κενό, μιάς OIKoνO~ μίσι,; όνίκανη;; νσ χρησιμοποιήσει άπOΤελroματlκά τά συσσωρευμένα της κε· φάλαια; 'Εδώ θά ιJποστηρiξεl κανείς ότι μιά κάποια πoλuτiλεια ήταν καί δiν μπορούαι: rropό: νά εΤναl μιό 'Πραγματικότητα ι'j μιό άρpώσ"rια του Παλαιού Καθεστώτος' όη ύπηρξε. πρίν άπό τήν Βιομηχανική 'Επανάσταση, trnf παρα
μέΥεl μερικές φοΡές. ή άδικη. νοσηρή, λαμπρή άΥΤιοlκονομlκή χρησιμοποίηση τών «πλεονασμάτωνο 'Πού παράγονται μέσα σέ: μια KoινωvΙα άμεiλιιcτσ περιο ρισμένης άνάπτlJξης, 'Ένας: αμερικανός 610λόγος, ό Th, Oobzhansky, άπαντά ι:πούς δνευ δρων ύποοτηροσές τής πολυτέλειας καΙ τών δημιουργικών της Ικανοτήτων: ,,'Εμένα, ή έξαφάνιοη κοινωνικών όρΥανώσεων ΟΙ ό"ποίες χρησ ....
!
μοποιουσαν 'Τούς πολλοίΙς: σάν μιά καλολιπαομένη γη Υιό vΌ ι, είναι χωρίι; άμφl6ολία άττό -roύς πρώτους πού την 'Πtριέ}ιαθε σέ μιάν άπό τΙς νεκρές του φόσεις, ποό βρίσκεται σημερα 1)16 Rϊjksmuseum τού 'Άμστερνταμ. Γαλό;roυλt;I: καΙ γαλσπσϋλες 1TPέτrε1 νά πολλα-
..
τ",.
1in'IKa Φι),hrτrrιιι ....'Ic ΌI':Iλε.lnmc 1715-1723,
197 πΑαοlάστηκαν, δπως λtvε, οτήν Γαλλία. μΙ την έπόvoδo της: ίOωrερlKης εΙρή νης τόν καιρό τού ΈρρΙκου Δ'! Δh; ξέρω τί πρέπει νά σκεφτούμε γι' αότή τή
νέα πσραλλσγή της 6pασrηι; πουλάδας του μεγάλου Βασιλιά, αλλά όπωσδή· 1Τοτε, aτό TέAOSToi) 1801> αΙώνα, δiν όπάρχει κο:μμιά άμφl60λΙα δη: "οι γαι\ow -τroύλε9, ΟΟως γράφει ένας r6λΛος: τό 1779, .. έκαναν κατά κάποιο τρόπο να έξαφαvloτσίιν ΟΙ XηνΕS άτrό τά τραπέζια μας. όποu κατεΊχαν άλλοτε τήν πιό
τιμητική Θέση.Ζο. Τίς παχlές χήνες τών καιρών τού Ραμπελα! πρέπει άραγε νά τΙς δοίίμε σάν τό παρελθόν της ευρωπαlκής Kαλoφαγiας; θά μτroρoooαμε v.6 παρακολουθήσουμε τή μόδα ι..οί μέσφ της αιrOKαλυ-
11l1Kiis Ιστορίας λέξεων ποι)
διοιωνίατηκαν, άλλάζοντας όμως πολλές φορές νόημα: όρεκrΙKά. ένδιάμεσα πιάτα, ΡαΥο6, Κ.λπ. Kaf \Ιό σχολιάσουμε 1'Οός ~Kαλoύς. χαί τοός ιιικσκούς .. "fpόπous ψησfματος 1'ών κρεάτων! Μά ενα ΠΜ
1'010 ταξίδι 5έv θά εΙχε τέλος.
~H Εύeώπη τών κρεοφάγων Λtyαμ-ε δη δέν t'rtrάΡXEΙ σrήν Eίιpώ'JTη κοuζίνα έκλετrruσμένη πρίν όπό τ6 τέλη τοϋ 150υ αΙώνα. ~Aς μήΥ άφεθιii ό άναyvώo1ης νά yoq'ttιtrti άναδρομ1κά άτrό τόσα κσ1 τόσα συμπόσια, όπως Εκείνα τής 'Πομπώδους Aόλiiς τών BαλQυά 'tils Βουργουνδιας: αUτόύς τι;ιός πίδάκtς κρασιου, αυΊtς τίς θεατρικές tropa-
ό1'όοεις, αίπό τά 'Παιδιά πού, μεταμφιεομένα σi άΥΥέλους:, Kσrε6ι;xiνσυv άπό τδν ούρανό πάνω σέ σχοινιά .•. Ή tπιδεlKTlKή τroσότητα κυριαρχεί l1ΆVΩ aτήν
'Ποιότητσ. Στήν καλύτερη περΠττφση, πρόKεrr(]ι Υιό bτιδεΙΚΤIKή 'ffGAI.J'fEλεIa. Ή ;:ραι'Πάλη τοίι Kpέr;rrQS -ή ότrOία t}JεAλε νά διαρκέσει Υιό 'Πολύ στ& τραπέ ζια mv πλουοΙων- clναι τό XαρακτηΡlσrικό της γνώρισμα. Μαγειρεμένο μ' όλους τοόι; ,.ρόπOt.>ς', 6ραστό ή ψητό, σuνδuασμένο μξ λα· χανικά κα1 μέ ψάΡJα άκόμη, τό κρέας σεΡβΙρεται άνό:Kσro, «σέ μορφή πυροw μίδαγ> μέσα σέ τερόσrιες mmέACi) πού στήν Γαλλία όνόμαζαν me($, «"Ετσι, όλα τά ψητά τό ένα πάνω aτό άλλο άπστελοΟΟσν lνα μόΎΟ
mets,
τοϋ όποιου
ΟΙ 1ΤΟλί.ι τrOIK(λες σάλτσει; πρoσφέρovταν χωριστά, Δhι δIσrαζαν άκόμη νά στοιβάζουν δλα τά φαγητό μέσα σt μιό: μοναδlΚη υιατέλα: κι αύrή την τncrrέ
λα, μέ τό άηδlασrΙKό άναKά'tεμσ, την όνόμαζαν tπίαης mets Ζ/, Τ61361 καΙ,.6
1391,
χρονιξς Υιά τις Οποίες διαθ"tτoυμε ~δη γαλλικά βιβλία μαγειρικής, τά
όνόμαζσν ήδη πιάτα: tνα Ύtύμα μέ εξι
mmu
~ mefs έσήμαινε, ότrως θά Jι.tyα~
με ξμείι;, t.ξι εJδών φαγητά. ~Oλα πλοuoιοπάροχα, τόσο 'ΠΟύ σΥΧVά δΈV τά
βάζει ό \ιοΟς μας. Νά ένα μόνο mcts, παρμένο άπό τό Mbmgierde
Pari$ (139J},
άπό τά τέσσφα πού προσφέρει διαδοχικά: ι::παrt βοδινού, ένα εΊδος ρσ6lό
Α10, yαλtos, δύο ζωμο! με κρέας, &σπρη σά7σοα ψσ~oύ, έπmλέov μιά σάλ τσα 6ουτορου μξ καϊμάκι, ζάχαρη καΙ χι:ιμό φρο(που1>
. fιά Kαθtvα άπό αύτά
τά mάTa δfνεταl μΙα συνταγή πού t'Jαι; σημερινός pάyειpos θά 'κανε καλά νά μήν τήν πάρει κατά γράμμα. 'Όλα ίά έγχειρήματα αύτού ίΟΟ εlδoUς εiχαv κακή κατόΛηξη.
.1
Ή κατανάλωση αύτή κρέατος crr6v 150 l εχουν στήν διάθεσή TOUS.
, μός λέει ό ΤδlΟς μάρτυρας, .τΌv είδα μέ τά μάπα μοιι πόvνες τοΟ ΤαΥΥού Βουτύροu, άπό τιΊν Βόρεια 'Αφρική ώς τήν 'Αλεξάνδρεια τής Αlγύτπου κοί παραπέρα, μένει πε~ ρlορlσμένο στήν Βόρεια Εόρώπη. Τό όrrόλOlπσ μέρος τής στενής ηπείρου ε[ναl 1'ό πεδίο 1'06 χοιρινού λίπους, 'ι."ού λαρδιού, τοΟ tλαlαιαOOυ. Ή Γαλλία συγKε~ ντρώνει στό έδαφός της ΤΙΤV ΥεωΥραφlκή αUΤΗ διανομή τών βασικών ύλlκων 'Τής ι μετά , έκεϊ πού όγοράζεl κοί τό πααι6 ψάρι τό χaβιό:ρι, ή τό βαμμένα μαύρα άρνlσια δέρματα πού
clσάyovτar άπό τό 'Αί.πρακάν κοί τήν Πι:ρσία, γεμίζοντας Υιό άλλη~t!.Ιά φορά τά ταμεία ένός έμΠUΡευμaruποlημένου καί μοvoπωλιακοϊι Κραιουι:;-'. ~fτσl, ύπάΡΧUνν έKσroμμυPlα «κοιλιές -Υια μπfpα» σΙ όλόKt.ηpo τόν κόσμο. UΟμως !')i κρασοπότες των άμπrλoφόρων χωρών περιγελούν αότό τι.J πσr6
Τίίϊι Βορρά. Έl ,
.,
ί
Στήν πραγματικότητα, δέν ίnrάρχει ούn; ένας πολιτισμός πού νό μή θρηΚΕ τήν ή τΙς λύσεις του σrό τφό6ί\ημα wj) ποτού, ϊδιαΠερσ στό πρόβλημα τών
οΙνοπνευματωδών ποτών. Κάθε ζύμωση ένάς φυτlκου τrροiόvrος: &IΥξΙ οίνό ΟΙνό1τνευμα προσφέρει σro6ς 'Ινδιάνου!) ,σΟ Καναδά ό χυμός τού
mowpa.
σφι.νδαμιου' στοίίς MεξlKαvoνς (πρΙν καΙ μετά τόν Κορτέ.ς), τ6
pulque
της
άΥαόης πού "μεθά όπως τό κρασί.- οτοός; πιδ ότrόκληρoυι;; ΊνδlΌVOυς τών Άντιλλών η της Νότιας 'Αμερικής, τό καλαμπόκι ή ή μανιόκσ. 'Ακόμη καί οί
Tupinambas τού κόλπου τού ΡΙο ντέ 'iζαvεφo, TQUC; όποΙου\) γνωρισε ό lean de
Lery σrά 1556, ό:κόμη κι αι)roί ΟΙ άπλοϊκοί άνθρωποι, KΑΤΑVαλΙOKOΥV σrίς γιορψ;_ τουι; tνα ποτό με 6άοη ποΛτοποιημένη μανιόκα 11'OU έΧΕΙ ύποοτε7 ζό μωorrι"'. 'ΑΛλού, τ6 κρασΙ τού φο[νικα δέν ciνσl11αρά χυμός 1TQύ εχει όποβλη θεί σέ ζύμωση, Ό εύρωπαlκδς βορράς εΙχε κι έκείνος τούς χυμούς της σημό·
δας, τΙς μπίΡεSΤΟV άπό σrτηρό:. Ή OKανδwα6ΙKή κυρίως Εόρώπη έξασφάλισε ώς τόν 150 αίώνα την επιτυχία τοΟ όδρόμελου (ίrγρδμελo πού ύπέστη ζύμω- ση), Ή ΥAτrω Άνατολή διαθέτει άπό πολό νωρΙς κρασί άπό ρύζι, παρασκευα σμένΟ' κατά προτΙμηση μέ Βάση τήν κόλλα τού ρυζιού, ~Eνανn όΛων αύτών Ti1.w λαών, έδωσε άραγε 6 όποστακτήρας την όπεροχή στην Εύρώπη, παρέχοντάς της τήν δυνσrότητα vά τrαραoκευάζε, τά σούπερ
oΙνoπvωματώδη: τό ρούμι, τό ού!οι«, τό Κor"brand, ίήν βόπα, τό
calvados,
τιίν τρυγιά, τό ρακί, τό τζΙν, πού όλα τους βγαίνουν άπό τόν ψυχόμενο σωλή~
να τού άποοτακτηρα; Γιάνά.ό μάθoυμε.oίrrό, θό: επρεπε 'Ιό έπαληθεύσουμε τήν καταγωγή ,01) ραΚ10υ όπό ρόζι η άπό κεχρί τής νΑπω 'Ανατολής, Άv δηλαδή ίmήρχε lrρΙν η μεrό: άπό τή'l έμφάνιση .ου άποστακτήρα σrήν Δύση, ή όποία χρονολσγci'mι χονδρι"ά μεrαξό 110υ καί 12ου αΙΦνα. ΟΙ εόρroπΟΟοι ταξιδιώϊες δtν μάς δίνουν βέΒαια τήν άπάντηση. Διαπιστώ· νουν τήν τrαρoooiα του αρά", arequi, στό 'Αλγέρι τών κουρσάρων στις άρχές
Ι
το() 130υ olrovr. 11'6 Goudjerate, σrά 1638, lΝα:ς ταξιδιώτης, 6 Mandeislo, lοχuρΙζεταl ότι 1crό terri ποό τrafpvoLIV όπό τοός φοίνικες .... ΙεΤναl} ένα γλυκό κο1υολύ εόχάριστο 1'Τοτό,., καΙ πρooθέrtι~ ι'Aτrότό ρύζι, τή ζόχαρη και τους
χουρμάδε.ς παΙρνουν τό όρόκ, πσιJ εΙναι tνo εlδος ρα"ιου, πολό πl6 δυνατό
καΙ υιό εόχάρlσro ό"πό ι>:είνο πού κςπσσκευάζουν οτήν Eυρώπη_ίm'. Γιά εvαν
ένημεραιμΈVo γιατρό όπως clvaI ό ι>, τό lφασ] τού ρuζιοι), «καθώς και ρακΙ A&rό -τό τελευταίο φαινόταν νά έχtI1Ταρασκ(.uσστεi καλυτερα άπό τό lφασι, πού ήταν Ύf:VH, Μερικές φορές ήταν τόσο δννατό, ιM;rr(. η δοκιμή του ι&ιxvε δη τπ:.ρι(.l
χε 11tφισrnΥrψοuς 6αθμούς άπ' 000 τό ojY6mwr~~, Τέλος, Δ Cme1in, ένας
,
γερμανός tξερεuνητής τής ΙIΒηρΙας, μας δίνει, άλλά μόνον στά
1738,
μιό πφl~
γραφη τομ άτroστακτήρα πού χρηοιμοποlOύν ΟΙ Κlνέζο 1 Ώ6. Τό πρόβλημα δμωι; εJναl υότε άρχισε ή άπόσταξη. Ε{ναι σχεδόν βξ6α]ο δη ή
Πφσία των ΣασOOVlδώνΓVώpιζr. ,.όν άπoorαKτηρσ, Ό"Αλ ΚlντΙ, (Πόν 90 αΙώ· να, δχt μόνο μιλ6ε1 Υιό άπόσταξη των όρωμσrων, άλλά περιγράφει καί ης ΣUOKΕUές υσό XρησιμQΠOIOίloΑV γι' σίπήν. Μιλάει Υιά την καμφορά πού έ
παιρναν. όπως ξtρooμε, άπό την &πόσrαξη τού ξύλου τής καμφορέα?'. Ή
"
καμφορά όμως παράγεται στήν Κινα άπό πολύ παλιά. Πποτε δέν έμποδίζεl, δλΛωστε, vΆ ήταν γνωστό τό ρσκί σrήν Κίνα Ύύρω uτόν 90 αΙΜνα. Aίrrό άκρl8ώς θά μποροίισαμε νό: σιψrrφάνοuμε άπό δύο 1Τοιήμστα τής έποχής των Tang, τά (nroϊa μιλσίιν Υιό τό ΠΕρίφημο shao ,Μυ {ό"πoσταγμΙVo κραοΟ τού Σε-τοουάν, στόν 90 αΙώνα. πρtτrει, ωστόσο, νά θεωρήσουμε τό πρόβλημα ως μή λελυμένο, άφού οτό ίδιο σuλλoyl-κό έργο (19m aτό ό1rσίσ ό Ε. Η. SChafer κάνει λόγο. γι' αίrrή τήν 1tρώτη έμφάνιοη. ό μέν Μ. Freeman τoπoθεrεϊ τήν άρχική άνάτrτυξη τών τεχνικών όπόσταξης στις ζψχές τού 12(1) αΙώνα, W. Mote τΙς έπιοημαivιι ώς κοινστομια τού 120υ ητο6130υ αIώνσΏ'l.
ό δέ
f,
"Αρα θό ήταν δύσκολο οτήν 1Tερnπωση αύτή νά ότroστηpΙξσυμε όπoιαδή~ ποπ προτεραιότητα εΙτε τηι; Δύοης ύrε τής ΚΙνας. ·Ισως θά έπρεπε να θεωρή~
οουμε. 1τιθανότερη την m:ρσlκή ΠPOέλεUΣΗ, καΙ Υιό τόν λόγο ότι μία όπά ΤΙς κινεζικές λέξεις 1fOιJ σημαWoυν ρακί
tlval
δάνειο όπό τό άραβlκό
araq.
ΔΙν μπαροϋμε νά 6ρνηθΟΟμε, avn'"θετα, δη τό ρακί, τό ρούμι καί ή agυOv chifri κσί πολό σημαν;ϊκές ποσότητες πράσινου τσαγιού, Eiναι όπείρως άνώ'rr.ρo άπό έκεϊνο πού φτόνεl
σrήν ξύρώπη διαoχ!ζoνrας 'roUs άπiραντovς ώκεανούς, )'ι' αότό καί ΟΙ Ρώι'ιοι εΙνοι ΆVαγKασμένoι vΆ τό πληρώνουν μέχρι εΙκοσι φράγκα τήν λfθρα μολονότι
σπovίωι:; τό μεr(l'Πω};ooν πάνω άτrό δεκι:mέv'rε ή δειαιέξt, Γιά vά άνησroθμί· ζουν αύτή τήν άπώλεια, αύξάνουν OυνίXξ1(~ τήν τψή τών jfQuvαρικώv τους, τά όποία άναl σχWόν,.ό μόνο έμπόρευμσ π06 πρoμηθεoouν στοι)ς KινέζoVΙ;. Αύτό όμως 1'ό τέχνασμα καταλήγει να άποφέρει πολύ λιγότερΟ' κέρδος ο' αύ
τοός ό:rr' δ,η στήν ρωσο νό ξέρουν νό διακρΙ νουν άνάμεσα σrά διάφορα tyxiliPIa εΤδη τσσγιου, KOθιεpώνovro:ς μιόν αυ στηρή Ιεραρχία. [...] Όλο: ovro θυμίζοιιν παραξενα τήν άμπελουργία aτό άλλο άκρο τού 'Αρχαίου Κόσμου, άπO'rέλωμα κι αύτή TQ)v προόδων χιλιεηών
Gourou,
1TQιJ tJπrεύχθηκαν άτrό Evαν πολιησμό μονίμως έΥιt:iltI, VoItai~ Pir(ffι,
D'HQJbach ΙΦwτaypσφίσ
ΤΘVΙKής ΒιΙΜισθήιι.ην
δρόμων, τήν ώρα 'Πού ΟΙ έΡγάτες πηΎΟ"ίνουν στη δοvΛεlά ,ou1) μέ τό ξημέρω μα: έχουν στην πλά'rη 'roVi) τό n.vειι:εδεv1Ο σκεύος και σερΒίρουν καφέ μέ γάλα «μέσα οέ 'Πήλινα δοχεϊα Υιό δυό δεκό:ρες. Ή ζάχσρη δiν tivo:t "αί πολλή ...• Ή έπtτυχfα, 'Πάντως, εiναι τεράστια- οΙ έργάτες .. βρηκαν περ100όηφη οίκονομΙα. δυνάμεις, νοοημΙά ο' αίπήν 1'ήν ,.ροφή παρά οέ ότrolαδήποτ.ε άλλη. Πίνουν, κατά συνέπεια, καταπληκτικές υοοότητει; καφέ, λένε όη αότό τΟύς κρατά συνήθως μέχΡ1 τό 6ράδυ. "[τοι, δι!:ν Τρώνε πιά παρά μόνο δύο γείψσrα, ,ό
Tρoφlς χα( ποτά
276
μεσημεριανό καΙ την βραδΙΝή
persillade ... ,.1OO δηλαδή
φέΤες κρύου 6οδινοΟ με
μαϊντανό κσίϊ.σδόξυδο.
wAv, άπό τό: tJέoαTaίI 180u αΙώνα, ή κατανάλωση του καφί αίιξηθη/([. τόσο. καΙ όχι μόνο aτό παρίοl /(af την Γαλλία ΈV γένει, αίrrό όφεfλεroι σrό δτι ή .Ευρώπη δlοργόνω(π, ή ίδια τήν παραγωγή TOU. wO oo ή παγκόσμια άγορά έξαρτώντΑV 6πOιW.lστι/(ό: σπ-ό τά καφεόδεντρα τών περιχώρων "111"'. Τό fBIO, άπό τά 1668 κιόλα1;, κα! στήν Κορέα, σπου η KατrνoKαλλ!έρ~
γΕια clxt εΙσαχθεί άτrό την Ίαπωνισ γύρω σrι;i 1620:ι0s. M~ως κα; στήν Λισα tkί;ινα. τόν 130 αιώνα, τά χσ:μίνια δέν ρουφούν ταμπάκο; ·Ολο τά εΙδη KQw πνο&, όλοι ΟΙ τρόποι χρήσης του, γίνονται Υνιοστοί καΤ άπoδειcτoί σrήν Κiνα, ΣVμπερlλαμ6aνOμi:vης ήδη 6πό τόν 170 αΙώνα κατ της KστΑVόλωσης ένός κα πνοΙ; άναμεμειyμtνoυ μέ σmσ, ό όποίος έρχεται ύπό τήν Ίνδονησία καΙ την
Φορμόζο, μέ την φρoV1'iδα της
Oost Jndisr:hc Companie. "Τό καλύτερο έμπό·
ρευμα ποό μπορεί κανε!ς νό φέρει στlι;: 'Ανατολικές 'Iνδίεs_, έη'οναίιαμ6άνει
μιά άνακοίναιαη τού
1727, .. είναι
ό κατινός σΙ οκόνη, τόσο της Σε6iλλης όσο
καΙ της BραQλΙαςlO. "Omιwδήπoπ:, ούτε στή\ι' Κίνα οίπε σrIς Ίνδίες θά παρα τηρηθεί αόrή Γι δυσμενής διόθεση πού ό ωηνός (τοuλόχιστον ό Kαιrvός για κ:ά'trνισμα, 6χ: Υιό άναρρόφηοη} γνωρίζει KσrrOlα στιγμή σrΉV Εόρώπη. τόν 180 αΙώνα, πράγμα γιό τό όποίο εTμασrε άνεπαρκώς πληροφορημένοι. Δυ~
ομένι:ια, tννodΤQI, οχετlκή: μηπΩS δέν 6λrnoυμε, τόν ιI,; τ6ν 180 αΙώνα
όρισμένα κοινά χαρακτηριστικά 1Τ'Οό ν6. μας TfO:PtxOU'>' άδιάσασrα w Ο'νταl μέ τά δοχεία νuκτός~. Σ1 κάθε λήξη σιψ60λαΙου πολλαπλααιάζονται ΟΙ 6ιασηκέ). καΙ ταπεινωτικές μεroΚΟμΙ γραφείο μwa ατήν ίδια την κατοικία,
Τόν
l'OUI)
180 αίώνα όλα άλλάζouν. Πρέττει έδώ vΆ παρσδεχτοiJμε τι'!ν υπαΡξη
μιάς Λaγlκης Κ(.\'ΤζΙ\'σγκασμο(ί τη') μεγό:λης πόλης, την όποία ξανα6ρίaΚQuμε
σrήν ΚaντόVQ, τό ίδιο ότr~ και στό Παρίαι η τό ΛQvδίνo. Τον 180 <xlchVQ, ΟΙ κινέζοι έμποροι, άτrόλllTα ταυτισμένοι μέ τour; εόρωπσίους, έχουν όλλού τό μσγaζi τους καΙ άλλου 1'6 σπίτι τοιις. Τό ίδιο καί στό ΠεκίVQ, δποι; ΟΙ εύποροι ~μ'Πopol άφήνουν κάθε βράδυ τ6 μαγαζl του') γιά νά πόνε σrήν ouVaJKia όπου
μi.νoυν η σύζυγος καΙ ίό παιδιά τoιις4lί.
11 ατυχία, γιό τήν όρθή έκτiμηoη 1Όίι κόομου. πού οΙ ξένες πρός τήν Ευρώ πη εiKόνες ξεφει'ιΥοuν άπό τήν περιέργειά μας! τα σχήματα καί ή εΙκόνα πού έχου.,ιε γιό τό: σmτlα τού 'Ιroϊιφ; Υιά τό Πειι:ivο ot τούτο τό βιβλίο} δέν μάς άττoκαλ1ίrrroυν τό άληθινό τους πρόσωπο, πολύ περισσότερο μόλJστα YJmi καί ΟΙ roξ1διώτες εκείνοι οι
όποιοι μάς παρέχουν πληροφορίες δεν !χουν τήν o:xoλασrιxή περιέργεια ενός
MQntaigne. 'Ενδιαφέρονται μόνο γιά τΙς θεαμαηKiς ένη.rπώσεις που eά τρα βήξουν την περιέργεια τών ένδεχόμενων άναyνωσrών τους. Δέν τούς ένδισφt~ ρουν τά σπίτια του καιρο\), σλλό ο! πυpαμίδΕS' δtν άσxoλoίJvrσl μέ τους
δρόμου!): ή τά μαγαζιά fj άιι:6μη τις κστοικΙες των προυχόντων τού Πεκίνου Γι τού Δελχί, άλλά μέ τήν ό:rrαγoρευμtνη αι'rroKραrOΡΙKή πόλη, μέ τά κίτρινο: πlχη της ι(οί τό ά'νάκτορο τού Μεγάλου ΜΟΎΥόλου ...
'R άστικοποιημένη ϋπαιθρος Δέν χωρόεl καμμιά όμφι60λfα ότι
Qf. παγκόσμ1()
Μίμακα, ή διόΚΡlση σέ σπίτια
ί(ί)" πόλLων καΙ οπίηα τ~ς ίιπαΙθρου εlναι όπΙρ τό δέον KστηγoρημαnKή. Οι δύο οΙκογένειες σuvαvrΦVΤσl στό έπiτrεδo τι;ι() πλούτου, επειδή, έκτός άπό μερικές μεταeoλές, ότrως έκείνες που ΣVαvtώνoυν έκ eάθρων καΙ θεαματικά
τά άΥΥλ!κά χωριά στόν 160 καί 170 α!ώνα~r, οί άλλαγές orfjv i)παιθρo άτrστε~ λQW τήν όντανάκλαση, την ουνέπεlα τού ΠAOUτOIJ της: ίδιας της τrόλrιs. Μό
λις ή τεΜ.ιπαΙα άποκτήσεl mpJooEIC:Ι συσσωρευμένοΙ) χρήματος, τό έπανατο·
ποθετεϊ, τό επενδύει στην 'YtΠ0νι"ή ύπαιθρο. θά τό Ι"σνε άκόμη κι Άv ΟΙ πλούσιο! δtν έλκύονταν άπό τή γή τήν όποίον η '1Υόλη έξωΥενιζει, προσφέρο vroς της συμφερτικά ή ω:λα λιγότερο σταθερά εΙσοδήματα, άγροηκούς γό.. μους καΙ ,ις: άνέσεfς τών άριστοκραι:ικαιν άΡΧΟVTlκών.
Ή αιιστροφή αιίτή aτή γη άπoτtλtϊ b (plancher): 'Πράγματι δtν ήταν 'Παρά τό δάπεδο της σιταποθήκη,;; η τού hrCt-
ναι όρόφοιι, μΙ τό ΆVΤιστύλωμό 1"01.1 άπό όρατες δοκούς και oaνiδlα άκατέρ ΎCσrα μέν aτά συνηθιομένα oπfna, 'Πλανισμένα ιη,ιω.ς καΙ διακοσμημένα fι καλυμμένα άπό τσπε'Tσαpίtς ατά οοίηα των πΑουσΙων. Στήν άρχή τού 170υ αΙώνα μιά μόδα πού ήρθε άπό τήν 'lταλΙα αιrαιτii 1'6 lφίιψιμο τών δοκαριών καΙ τii.w σανιδιών μέ κάσις άπό OKαλισrό έπιχριισοομέν" ξύλο, ής ότroΊες δια κοομοίΊσαν μέ ζωγραφιές }ιuθoλoγΙKOίι περlεχ,ψένσυ. Μόνο aτόν 180 αΙώνα y{νovται της μόδcις τά άvorχτόχpαιμα ταΒάνια. Γύψοι καΙ στόKOl1rνίγoυν τόν
ξόλινο Ι:H~εΛεrό, Kσrω άπό όλλεπάλληΛε1) σrρωaεις. μπορεί xαvrfs νά ξαvcι6ριii σήμερα :σέ οριομένα πιν,ι(ι σπίτια δοκάρια καϊ σανίδια ζωγραφlομένα
έδώ καΙ τρεί:aΡτο, άι1ό λεπτά φύλλα γύψου. Μόνο μέ τόν 160 αιώνα θά κάνει άληθινά την έμφάνιοή του τό διαφανές τζάμι. Στην συνέχεια τό τζάμι
δια5Ιδεται παντoιJ, όχ1 όμως μΙ τόν iδ10 ριιθμο, Ή διάδοση του ιJvoι πολύ γρήγορη, όπου, ήδη ό:πό τήν δεκαετΙο: ,ού
1560.
μέ την μεγάλη άvoδo "(ού
αΥΥλικού γεωργικού τrλoότoυ καΙ την άνάπτυξη τής υσAOθI0μηχαvIας», ή χρηση της γενικεύεται αrα άγΡΟTlκό: σπίηα. Τήν 1δια περίποι> έ:πoΧι'i
(15561, ό
καρολος Κοι>ivrος, γυρνώντας αrήν Έαrρεμαooύρα (1Ί'ροερχόμινοι; άπό τήν ΦλόνδραΙ σπεύδει τrpiv άκόμη φτάσει σrό τέρμα τοίΊ ταξιδιο6 TOIfΠ νά άγο· ράοει τζάμια. Καθ' όδόν πρός ηΊν ΓερμανΙα, ό
Montaigne
οημειώνει ΆUό τ6
'Επιvάi\; «Καί 'Τό μικρότερο σπΙη έχει τζαμένια παράθυρα»'}). ·Ιδια σκέψη, Kό:~ νει έξήvτα χρόνια αργότερα, ό Brackenhoffer ό'πό 1'6 ΣτραοβοΟργο'Η, άναψε· ρόμενοι; aτή ... Nevers Kaf την Bourges. Ώαrooo, δύο περlηΥητέςποό ξεκινούν άπό τίς Κάτω Χώρες ytά την 'Icπτa-νία, στό 1633, σημειώνοιιν τη\>' πρός νότ-ον διαχωpισrtKη γραμμή: τό τζάμια έξαφανfζovται ό'πό τά παράθυρα τώv στTl~ ηών μόλις περάσονν τόν Λίγηρα ι;rrό 5aumur95-, την ίδια πάντως mοχή, πρός ό:νστολά:ς, στην Γε:νεόη, άκόμη και τά πιό πΑοVOlα σττΙηα άρκοιJvro:ι ατό χαρ
,.f'δ. ~Ως καί τό 1779, τήν σnγμή πού
mo Παρίοι 1'6 δσJμαιlα και τού παραμι
εργάτη φooτ-fζovrαι άτrό τζόμια, ό 1Τληροφοριοδότης μας πρoσθέrυ δτι σrήν Λυών, όπως καί οέ όΡlσμένες έπαρχιες, έξακσλουθΟύν νά χρηοψοποl οίιν 1'6 λαδόχαρτο, ίδιαίτερα γιό τ06ς μεrαξoυρyoός, tn'tISi! τό φως γίνεται
KPOU
trol
~ιό γλυκό,,;!"" Στην Σερβία, τα τζάμια ΡΤά παρό:θιιρα δiν μπαίνουν σέ
τρέχουσα χρήση τrαρά μεοουντσ 'ΟκτωΒρίου .όιωύΥεταl ένας όλλόιωτος θόριιβος σ' όλες τΙς συνοικίες της 'Πόλης. Ε!ναl τά χιλιάδες κάρρα, με τις ξεχcφ6αλωμένεs ρόδες, 'γψάτα μέ φopτωμσrα ξύλων που φράζσιιν τούς δρό~Ο!Jν ή Ύά σπάσουν ,ά πόδια .ους. ΠνΙYlιε· voι σrήν δουλειά
oi
έκφορτωτlς πετοίίν άπότομα κα! βιαστικά 1'ό κουτΟΌυρα
πάνω άπό τό κό:ρρο. ~Oλo τό λ,θόστρωro άντηχει Λες και εΙναι κουφοί καΙ"
τυφλοί, δtν θέλουν l'ίπστε fiΚλo παρά vt'ι ξεφορτώσουν άμέσως τά ξόλα τους μΙ κίνδυνο vΆ χτυπήσου..,
.6:
κεφαλια των περαστικών, "γστερα έρχεται ό
πριονιστής, δουλεύιι τό 'Πριόνι του μΙ γρηγοράδα καΙ ρΙ:χνει τά ξύλα ολόγυρά
του, χωρrς νά KO'1'άt,ι KανEνι;nι" 105. Τό 1510 συμβαίνει σ' όλες τίς 'ΠόλΜς. Νά και ό ξσJι4rrr0ρoς της Ρώμης μέ τό γαϊδουράκι 1'01,.1, πρόθυμος νά Π(Ιραδώσεl τό έμπόρευμά του .. κατ' σίκον., Παρ' όλο πού η ΝΙJρεμ8έρΥη περιτριγυρίζεται άτrό TtpCwrICJ δάση, στίς Ζ4 Όκτωβρίου 1'ού 17m δίνεται διαταγή ()1'οίις χωρικούς της πεe;οχηι; της νά
παραδώσουν σrήν άγοΡά 1'ά μισό άποθέμαιά τους σέ ξυλι:ία' . Σ,-ούς δρό~ μους πάλ1 της Μπολόνια, κάνει ,ήν έμφάνιοή l'ου ό ξυλοσχίστης πού ψάχνει )'ιό δουλειά.
Φοϋρνοι καί θερμάστρες Ό Montaigne σπεύδει νά Trt! ότι δέν όπάρχεl (ούτε ένα τζάκι. σrήν Γερμανία. 'Εξηγούμαστε ότι έννσε} πώς δtν ι:muρχεl τζάκι στΙς Kρtβ6αmKάμαρες 1'ά;ν m.:wδoχεΙων ή στήν κοινή οάλα. Στήν κουζίνα ίmάρxεl πάvrα ΙVo τζάκι. Πρώ τα άπ' δλα δμως, σΙ Γεpμαvσ! .θεωρούν πολύ κακό νά μπεις στήν κουζίνα τους_. Ό ταξιδιώτης δέν έχει Υιά vά ζεσroθι:ί παρα την τερόοηα κοινή αΤθου
σα δ'Που aεp6fpaal τό ~ητό καί όπου εΤναl σrημEνη μια .. θερμάOi'ρα" άtrό
φαγtΙVΤOα, ι) Kachelhofen1
•
'Εξ όλλου τό τζάκι -roU') δέν εΤναl φτιαγμένο "Kα~
τά τό~ δικό μας τρόπo~ ~ .Χη'ζουν τζόκια σrή μέση ~ σrή γωV1ό τής KOUΖίνύς, ιιαl ή Kα~lνόδα τους πιόνει σχεδόν δλο της τ6 πλάτος. Πρόκειται Υιά ένα μεγάλο- τετράγωνο ΆΝCιyμα πλάτους έφτό ή όχτώ βημάτων, ποό φT(m;1 ώς
τό ταβάνι. Αίιτό τoUς δϊνει άριςετό χώρο Υιό νά τοποθετήσουν σt κάποια με~ ριά τό μεγάλο τot>ς φυοερό πσύ σt μδ') Βδ έπιανε τήν θiση τών σωλήνων καΙ
έτσι θά εμπόδιζε τη
...
έξσδο τού χσπνσϋ,,'W8, Αότό τό φυσερό μοιάζει μέ τά
φτερά τού μύλου, προκαλεί τήν άνοδο τοΟ K(X'ΠVOύ κοί τού θφμοίί άέρσ καί Kδνεt τήν σού6λσ νό γυρίζει ... Μιά ματιά στην είκόνο "Μαγείρεμα χωρίς σKύ~ ΨΨΟ" κάνει τις ύπόλοιττει; λεrrroμέρειες περlπέ1.; δν όχι γιά τόν μηχσνισμό, τουλάχιστον Υιό τήν σχάρα, την όπερυψ(ι)μένη έστία καί τήν δυνατότητα πού
πρoσφtρεl vά μαγειρεύουν χωρίο:; νά OKόSoUΝ όπως στην r-αλλία, τήν Γενεύη109 η τΙς Κάτω Χώρες.
Θερμάarρες ύπσρχουν όμως καί.έκτός Γερμανίας, οτήν Ούγγσρία, την Πο-
323
,~ Ι Ι
Mι:r;dpφα χωplς f)1{tJΙPIμo:
1'6 γι:Ρμavικό rζάκι με τήν ι'nrφυψωμtvη tmlα. Παρμlvo
όπά τ6 Mendelst:he 8r<Jderbl1chef (8ι8J,fσ της Άδ~φ6τιrτ~ 70& Ίδpύμσroς Mι:mdelJ.
Sta.dtblbIlorhek Niirπberg,
Nυpεμ8iρyη. {Κlιtol Armjn 5d1mίdt}.
λωνία, τήν Ρωσία, καί (ιστερα όπά λf'γO aτήν ΣιΒηρία. ΕΝαι συνηθισμένοι φουρνοl, χπσμένοl μέ πέτρα καΙ τούθλα καΙ κορμιά φορά μΙ πηλό. Στην ΓεΡ
"),,,,6;,
μανΙα. ήδη άπό τόν 140 αΙώνα, ή σόμπα χτΙζετσι μι πιό έλαφΡά μέ βόση τόν πηλό άγΥε!οπλαστlκηι; (T6pferthon), ΟΙ πλάκες Crrrό φαyιdvrσα μΙ τίς ότrσϊεςτήν έπενδόοuv εΤναι συνήθως διακοσμημένες. Στό l.f'Πρσ(ίnνό μέρος τοποθετεΊται ένας πάγκος δπου μτroρoίιν νό KαθήOOUΝ και να κοιμηθσίίν. Ό
Έρασμος έξηΥεl (1527): «Μέσα στήν θερμάστρα (θέλει vό πει στό δωμάτιο πού θερμαίνεται ά1Τό αυτήν}. βγάζετε τΙς μπότες σας, βόζεrε 1'6 παποίπΟΙΩ σος, άλλάζετε 'ΠΟυκάμισο, άν θέλεrε:' κρεματε "ovrά στην θερμάστρα 1'6 ρουχα σα~ 'Πού είναι μσυοκεμένα
τε.
10,
enr' 1"ήν -θΡοχη
rof
1ΤΑηοlόζεπ Υιά νό σrεγνώσε~
«Τόυλάχιστον*, όπιοαi IJι.Jflo;;).
ΠαΡίοι,
συνέχεια άπό τΙς
ypapfJiS τών ωlων ,ων t-πlπλΟ1Γοιών (η:rοmr6,vταl τόν 170
αίώνα οί ξυλογλόπτες (ebenistesj Τ!'()(; UπoKCΙλoί)νταν γιό πολύν κυφό "!mj~
ττλΟΠ()IQI τού καπλαμό: ή τής i-νθετης διακόσμησης ιμαρκετφί)>ι 1.19. 'Επί αί&νες όλόΚληρους, σί μαραγκΟί KατασιςΕUόζOυν άδl(;1lφίτως έπιπλα κο; σπΙΤΙ(1. 'Εξ ού και οί μεγάΜς δlΟΟ1όσεlς, Γι στφι:όίητα, ",αl έκείνη r) λπή
xoνrΡOδOυλεlά των
~γoτθIKών" tπίΠAων:
Βαριά ντουλάπια
ιφεμαoμΈVα
στο"ς τοίχους, τεράσrlQ σrενά τραπέζια, πιο nολλοί πόγκοι άπό"οκαμνιά η
Ή Κ(ΠfJtκln, ή i.vi>vμaοία καΙ ή μόόα
326
"θρόνους» ι κασέλες μέ φαρδιές άKστέργασrες σανίδες.. aΎοποθι::τημένες Γι μιό τrMϊ στήν άλλη μέ σιδερένιους i!JάνTεo:; όλο καρφιά,., μέ τίς γερi:ς τους iliιδα·
ριέ.ς:11tΊ, Τά μπαούλα αυτά χρησιμεύουν όλλωοτε τόσο ώς Επιπλα όσο Kaf ως άπOOKΙUές, Οί σαν/δες εχουν τrλσvιoτεί μέ τό τσεκούρι. Ή πλάνη, παλιό έpγα~ λείο γνωστό τόσο σrήν AiyuτrrQ όσο καί aτήy 'Ελλάδα ή aτήν Ρώμη, δεν ξαv6παιξε τό ρόλο της aτήν Ευρώπη παρά μόνο aτόν 130 αίώνα. ΟΙ σαν/δις ου· vσρμoλαyoυνται μέ (Ηδερένlα καρφιά. Πολύ 6ργότερα, θά ξανακάνει δεlλά~ δειλά τήν ψφάνισή της ή ΟUlfQρμολόγηση μέ έγκαιτές, με αφηνες. μΙ ψαλιδω τοός αρμούς. ~γστερα έρχονται 1'ά ξύλινα καρφιά, ΟΙ Kα6fλιι.ς (όψιμη τελεIO~
'Ποίηση αύτή) 'ftλCS ο! οιδφένιες θΙδες, γνωστές άνέκαOtν r πσυ δμΩS οόδαιο11: χρησιμοποιήθηκαν σέ εύ~ία κλΙμακα πρΙν ό"trό τον 180 αϊώνα. Τά έργαλεϊα, τοεκΟ'ίιρlα (μικρά καΙ μ,
δπω ντή κάπα, τΟν 1Τολυ όνε6αστό γιοκά, πού τελειώνει αέ έναν μικρό φραμπαλό (frarse), Στόν 170 αίώνα, ΆVΤίθετσ. θά KUPIaPXfJoεr λiγo-λiΎQ ή γαλλική λεγό μενη ΈV51)μασία, μέ τά ζωηρόΧΡ,ωμα μεταξωτά της Kaf ,6 1Τlό tλεύθερα σχή ματα. Ένναι;ίταl δη ή Ίσπανία θά εΙναι ή τυιειrrαΙσ πού θα ό:φεθει ατήν γοη τεΙα της. Ό Φlλιmτoς Δ' (1621-1665j, έχΘρικός 6πέναvrl ατήν πoλuτέλεισ τού μπο::ρόκ, tπιBάλλει ατήν αυλή του την αυσΓηρή μόδα την κληρονομημένη όπό
,.όν καιρό ,ου Φlλiτmoυ Β', Γιά αρκετό Kcιιρό ύπήρχε φραγμός aτήν Αύλη ένανrίoν ,00
veslidc de coJor
ό ξέν, γράφει ό Francesco Conta~ nni, ' WιITίttm Midwinter (ttiθανε 16 1501) μέ τ6 π6litα πάνω σέ l:vc πp68rrτο}((Jf lνa δίρσ με μWJJ pt 7'6 ι7ίjμcι του. (Φωϊοθήκη Α. CoΓm).
Ή ΚΙνα εχει λοmόν 1'ό: πρόθαrά της _i(Qf τό μαλλί εΙναl έδώ κάτι τό πολύ σιwηθισμένσ καΙ φθηνό", 'Εν ΤΟ(rrσlς, ",δέν ξέρουν καθόλου νά 11':11 Κ6τω άπό αύτές τίς σννθηκες, καν.είς δέν έKπλησσε:rOI πλέον Ύ\α την μέτρια παραγωγή σαπουνιού, πού Γι ΠPO(λwOή το!) ανάγεται
i;v τουτOlς στην ρω
μαίκή Γαλατία. Ή σπάνις του άτroπλεί τrρό6λημα /(Ωί ίσως: tfvaI μιό άττό τίς
αΙτίες της μεΥσληι; παιδικής θνηοιμότητας'91. Το' σκληρό σαπούνια μέ σόδα της Μεσογείου χρησιμεύουν ΎΙα τόν καλλωτnομό. Έδώ ύπόγοvrαι καί η) 00'πουνάιοσ έκείνα πού πρέπει νό εlναl ~σCtν μό'ρμαρο και άρωμι;moμένα ~Iά νό
έχovν τό δικαίωμα να άγΥίζουν τα μαyoυλcι τών KOpψωσμΈVων μας~ 9:>, Τά ύγρά σαπούνια μΙ ποτάσα {aτόν Βορρά) 1Tpooρίζσνrσι γιά τό τrλύσιμo τών
Μ66ι:ς κα! yενιtς. Ι' σιΙΤό η:; αίKOyεvtJαKά ΠΟΡΤΡαΙΤΟ τοι) 1635, roύ D. Van Sanvoon. ό δημαΡχΟ;; Dirk 8fis }acob$Z ι(οΙ ή yυvα{ιa)' ίου θpfOKr:wtσl (ικ6μη σrήν Ιι;rιmwκή brvΧή: σκCΓφα φapεp(Πα, πσλύπαιχα ΊTεpI},afPI(lt μσιφ6 yiVj~ 8ρφμΟΟ powmKI· ίά ΊTι;JISJd του δμωι; εΤνσι όλα ΤCIP; vropΈVΑ μΙ. την καιναυΡΥια όλλΑVδoyαλλt"ή μόδο: σrινέ5 χρω μστιστΕ{; BρdKE.ς, μιrγ41ω άYαyεpro1 )'m'ι«i'5ItS" dτrό παvf καΙ δaννιιλες. Ό πρωτόΤοκος έχει, δπωι; 1ΌίJ πplπει, /;να μικρό μαvσrάKI κο{ ύποψι'α yεvιoιΙ Άμστφνmμ.
mυseυm, (Φω70ΥΡαφfα Rσger-Vio!Jet),
Rijks-
356
QtVTΌνιων καΙ άλλων ύφασμάτων. Συνσλlκ6. φτωχός
6
όπολΟΥισμός, πσρ'
όλΌ 1Υοό ή Εόρώπη ςιVΑI Kι;rr' έξοχήν ή ήπειρος του σαπουνιου. Τ6 σαπούνι δέν iTπόρxεl στην Κίνα, άπως δΈV ύπάρxouν καί τά ίοώρουχα. Γιά Tfs φρoνrίδες της γuvo:ικι;ίας όμορφιΟ:tj, άς περιμένοuμε τσv 180 αΙώνα KQr τίς άνακαλύψεις του, ΟΙ όποΤες 1TρOOΤIecvrQ1 στην όρχοϊα κληρονομιά. Μιά φιλάρεσκη YUvafKCi είιχαρ'στως κάθεται πέvτε μι εξι ώρr.ς μπρός (Πήν roυσλέτα της, σrά χέρια τών ιmηρετριών της, καΙ πoΛQ περισσότερο τού κoμμωrη 1'1)0;, φλuαρdJ\rtσς μΙ τόν όββό: lι μέ τόν _έραv τό άνθρώπινο πρ60ωτr0 πού νό μήν τής ΆVήKεl δικαιωματικό.' . Τό δτι αύτή η έκζή1'ηση !χει ~δη προχωρήσει.
1"6
βε6αlώνει τό Dictiorιrιaire
sen-
terιdeux, τro(; δίνει αυτό τόν όρισμό: ιιΉ τουαλέτα -tfvot ένα όθροισμα άπό δλες τίς πούδρες, τά άρώματα καΙ τά φηασiδιo 'Που εivα, κατάλληλα Υιά νά άλλοιώσοl>v τήν φύση !νός πpoσtOtroιι καί νά κάνουν τά γηρατειά καΙ τήν ίδια τήν άσχήμια νά δεΙχνοw ναι κι όμορφα. Έκεί άκριβώς έπανopθώνouν τά έ~
λαrrώμαια τού αναστήματος, φτιάχνουν ίά φρΟΟια τους, ξιrνα6άζoνν δό ντια, κ;ατασκεUΣζoOV ένα πρόσωπο, έΚξ:ϊ κοντολσγίς 6λΑάζουν μορφη κσl
δtpμσ."l96 Τό πιό κενόδοξο όμως κομμάτι έξακοΜl>θεΤ νό εΤναι 6,11 εχει οχΙΟη μΙ την
μόδα της κόμμωσης-, άκόμη καΙ της άYSPIKils1W.
n,x,
πώς νά κόψουν τά μαλ~
λιά; μακρι>ά Γι κοντό; ουμφωνοίΝ η ΟΧ' μΕ 1'ήν γενειάδα καΙ 1'ό μουστάκι; Αότό όμως πού ΠΡOιαιλεi μεγαλύτερη έκπληξη εΤναι δη σroν τόσο εΙδικό αότό Τ() μέα βλέτrOιιμε τΙς προσωπικές lδlO'fpoτrίες πόντα νό χαλlναγαιγoυvται. Στην άρχή 1"; μόδας. Ό lερέαι; μποραι ή όχι vΆ Λειτουργεί μέ μια 'Περούκα 'ΠΟύ lφύβε! 1'6 ξυρισμένο 1Όυ κεφά λι; Aύrό ΈΓWε άνηκείμενο όξεiας διαμάχης. ΟΙ περούκες έξακολούθησαν παρ'
ifQfa
όλα τα\rro νά όπάΡχουν ως τfc; άρχές άκόμη τού 180υ αlώvα, Kaf rΊ Κωνστα ντινούπολη έξήΥε ifPW; την Ευρώπη "κατσlκότριχα rnεξερ'Υασμένη γιά περού κες:ι!
Τό οόσιαστlκό, σ' ααιά τό KΕVόδόξα θέματα, ε1\'ά1 άκρl8ι:αι; ή δ1άρκεια αύ τώντfi)ν δlαδΟX'Jκών συρμών, πεΡ(Ίfo:υ lνα~ αΙώνας. Ή γενειάδα ή όποΙα έξα φαν(ζετοl iJi τόν AouSoBfKo ΙΔ' δi;ν έπανέρχεται στήν μόδα mφά μέ τόν ρομα· νηομ6, επειτa έξαφoνiζεrαι 'Πάλι μέ τόν Α' Παγκόσμιο ΠόλqJO, γύρω σrό: 1920. Άρκετά Ύf' αύτόν τόν αlώvσ; Όχι, tφ' όσον tmQ τό: 1%8, μακρυά μαλ
λιά, γενειάδες κα' μουστάκια άρχισαν πόλι να πλησαίνσυν. Άς μή μεyαί\σrι'oι οίΊμε ούτε νά ιJπoτψoυpε ΤΉV σημασία όλων αίπών ταιν πρ
1Τροτφόταl σt πoλλts έπαρχΙες τη') Γαλλίσς όπου ή μακρό: σuνήθεια νό τ6 χει ρlζοντοι OwrotJCUEl πολύ την δουλεΙά, όφοό ~ας άνθρωπο,; μόνος του μτro. ρε' ν(χ σκάψει 487 [τε:rρσyΩVΙKά] μέΤρα γης οέ βάθος 55 έKαToσrών μέοα σέ δε KCΠΤtvrε μέρες, καΙ σύτή ή έργασΙcι άρκεϊ, ένώ ή ΆVΤίσrolχη του άρότρου 'lTρέ~ "111;1 νά tιτανaλι}φθεi τέσσερις φοpb;,. 'ΠΡϊν μποΡέσει κανείς νά σιτεΙρει σέ σκλη ρά χώματα. "λλΑωοτε ή γη δέν άναoKά'tπετc:ιι om θρυμματ/ζεταl ποτέ τόσο καλά δσο μΙ τό Λισγάρι [..• 1 θά δεϊ Kανt[ς δη τό όργωμα μΙ τό άροτρο cfvol
άντιοlκονομlκ6, OτQ\l δέν διαθtroς άςιόλΟΥΟ κτήμα Υιά καλλιέργεια- tδώ 6pfσκεται ή κύρια αΙτία της KOΤαιrrpoφης: τ6w μικρών κάλλιεργητu:.ν (.μ]. Ύστε ρα, !χει άτtOM:ιχθεί ότι ΟΙ ουγκομlδές άπό τή Ύiι πou καλλιεργήθηκε μ' αότ6ν τόν τρόπο είναι ΤΡI1tλάσιt:ς από τΙς άλλες. Τό λΙσΥάρ. 'Που χρησιμ01mιεrrοι στήν καλλιέργεια τών χωραφιών πρέπει νά ε[ναl 1'OυλάχιCΠO δυό φορές μα~
κ:ρότερο Kuf !σxυρ(mρo άτtό αεiνo ποό XΡΓ)OιμιrπOlεϊται στους κήπους' -τό π λευrαίo [.,,} δέν θά άντιχεσrΙςπpoσπάθειεςίrOύ ι)ττοxρtώνεrcJl ΚOVείςVί't κ6νεl
Υιά νά άναιιηκώοεl τό ΣUΜτrσγές έδαφος Jt(Xf να"!ό θρυμματίσει tιταPKWlχαv άπογίνεl τά ζωντανό;
Ό τύπος α&τός του μοναχικού άνθριMJOI) μέ τά γυμνά χέρια έπΑVαλαμ86· νεταl μ!.Wότoνα σrήν Κίνα τών νεώτερων χρόνων. ~Eνσς περιηγητής σημειώνει (1793) δη όχι μόνο έ:ιa:ί ή έργασία τών όνθρώπων lσroΙX[ζει τό λιγότερο, όλλό: δtν τήν φειδωλεόονται καθόλου, "όθε φορά πού DVcrl βέβαισ δη δεν της γίνεται κακή χρήση:. - "Πξριορισnκός όρος τόν όπΟΙΩν κανεί1) δέν εΙναl υπO~
Km
χρεωμένος vΌ τrιστέψει. Ό άνθρωπος σκύβει, σέρνει τ' άλέτρl στ-ι1 θέοη του θου8σλιου, ιcoυβαλάεl ,'6 νερό, θέτει σΙ ιcίνηoη 1'6 μσyyάvlα, χρησlμΟΉοlεί σχεδόν άποκ:λεισπκά χειρόμυλους Υιά vΆ άλέσει τά σιτηρά ΙιrεIναι ή όπαοχό ληση όμΙΤρητων ΚttTQίJ(ωv.), μεταφέρει τούς Τάξιδιιϊnες, Qηκώνεl i'εράσrια
φι;ιρτία, μεταιΡέρεl 66:ρη ίοορροπημένα σ' ~αv μσκρό ξό111νο μοχλό
ΒΑ Νά qqμΨ4θννν: 10. oJ πεpφX,lς δm:w UmtPXU iπmrrpoψfo' {~ χώp; Υιά τά κανόνια και τό: πυρομαχικά τους. Γιό 1'6 όγκωδέστεΡα κανόνια τής πυροθολαρχίας δtν Iφτmιαν τά 15 άλογα 1'1'06 μι;rέφεραν 76 ίδιο τό ΚΣΝΌVι καί Xρειό:ζoνrαν l'ουλόχιστον μιδ δαιδεκαριό άκόμη Υιό 1'ό μπαρoύn KGf τις
66iδt, ΠρόKεl~ ται Υιό !να ά'πόθ,εμα πού πρtπεl νό όνανΙΏVεταl διαρκώς. ΟΙ άγέλει; δtv παύ ουν νά έρχονται, .ιόχήματα άλόΥων,. όπως λένε, 5ηλαδή σειρiς 10 ώ, τήν μετέδωσεστά σπfτια
,
ι
Ι
'ΠΟυ ήl'σν"Πόνω στή Ύέφυρα Kaf )'όρω όπό αύrήν, oτfc; 13 'ΑπρlλΙου 17137Υ , Στό Λονδίνο, ό σανός irycpσζόTσν ατήν άΥορό, άιφl8ώς έξω όπ6 Ύόν ιι.1Υερ!βολοll
του Wtιitechapel. Τό Ιδια καΙ aτό
Augsburg το(ι 160u αiώvα σrήν άΥορά του
Perfachplatz Άv κρίνει κανείς άπό ιόν μεγάλο πΙνακα ποό παρι:σrάνει τ[ς τέσ· σερις mΌχh). Βλέπουμε. σ' αύτόν, TOv 'Οκτώβρη, δίπλα aτά θηράματα καί τίς προμήΘειες ξυΛου Υιό τό χειμώνα, τούς Ο'ωρους: τού οανοΟ πού φέρνουν ΟΙ
χωρltCΌi. ΚoI μιό εΙκόνα: τήι; Νυρεμβέργης μας δtfχνει τόν πλΎVΌΔIO Ιμ.1ΤΟΡΟ, ποί; μέ μιά χειράμαξα προσφέρει τόν σανό πού χρειόζοντοl
mou;:; σταόλους
τής1Τόλης.
Kινητfjρες ύδραυλικΟί, κινητήρες αΙολικοΙ Μέ .όν
110, 120 καί 130 αΙώνα, ή Δύση γνωρίζει τήν πρώτη της μηχανική
έπανάσταση. "Eπανόσrαση; 'Εννοουμε μ' αίπό, ίό σύνολο 'f(i;v μεταβολών τroι.)
ουνεπέφερε ό Tff.'Jλλαπλαoιασμός τών νερόμυλων καί τών άνεμόμυλων. Αύτοί ΟΙ lιπρωταΡΧΗ(οf J(ινητήρες:ιι- έχουν, χωρΙς όμφιβολία, μέτρια δύναμη, άπό 2 ώς 5 ΗΡ Υιό τΌV ύδροκίνητο τροχό, κόη'οτ.ε: 5, τό mρισσότερο 10 ΗΡ Υιό τά φτερά τού όνεμόμυλου. Ιέ μιδ οΙκονομία όμως πού εlνcιι άν.επαρκ&ς !φοδια
ομένη οέ ένέργεια, άvmτpOO(ι.)1TεόOυν ριά σημΑVΠKή σl'tξιjση της Ισχύος. "ε τrαιξαv καί αίrl"o; ίό ρόλο τους σr~ν άνό:mUΞη τηι; Εόρώπης. 'Αρχαιότερος ό νερόμυλος, ήταν πολύ mό οημαντlκός άτrό τήν αΙολική δι)
ναμη" Δέν έξαΡτάταl όπό τόν άστατο όtpα άλλά όπό τό νερό ποό, Ύf:VtKά τουλάχιστον, έχει λιγότφt1;παραξεvIές. ΕΤνν:;η Ήφισσότερο δ10δεδΟμLvΟς χσρη στήν πα.',nότητά του, στήν ί:tπεpαφθov!α ποτσμών καΙ παΡ(Ι1Τοτάμων, σrIς
δεξo:μεvές, στΙς παρoχεrευoθς, στ6 όδpσγωyεiσ "lT()U μπορούν νό περlσrpε φουν lναν τροχό μΙ όδι:ποφράκτη ή φτερωτή. "Ας μή Λησμow;ιύμε τ~ν άtr' fMEfaS έιω τήν θέση του μέ τόση τάξη ώσάν αύrό 'Ιό 76 έκανε όνθρώmνo χέρI»74" [Ιναι φανερό δη τό θέαμα clνo:l ασυνήθιστο, άξιο περιγραφής Ύ\ά tνσν iJφιηγητή.
Ό μύλος ώσrooo έγlΥε ένα πάνδημο έργαλεϊο, οέ ιι. Δέν ίn1άρχει έlrnληΚΤικόηφο θέαμα ό:τtό έκείνα τά πολυούνθε· τα γρανό'ζια, πού τ6 ξύλnια μέρη iOUC) έφαρμόζQι,.w μέ άκρίf3εl(Χ και τά όποία μίΓορει κανείς νά παρατηρήσει, π.χ., στό Deutsches Mus€um, τό μοιισεϊο τής τεχνlκης του Μονάχου, 8λέ:rn;ι KtM:ίς !χεΙ έπΙσης πολλό ρολόγια τού
1801.1
αΙώνα Kα-rαCΙKευαoμiνα σrόν Mtλανα Δρυμό, τών όποίων οί τροχοΙ είναι ξόλl νοι και, τηό σπάνιο κομ.-άτι, Ενα: σrρoyγυλό ρολόι ποί! καΙ σ' αύτό έπίσψ; δέν χρησιμοποιήθηκε παρά έΙU;ίνι) -rό ει'Jθpαυατo ύλlκό. Ή πανταχου παρουσΙα τού ξύλου 6όραινε έξαιρε:rΙKά σrό παρελθόν, Ή Εόρώπη, τόσο δί)(Οια μοιρασμένη 6τtό δασική άποψη, όφιίλεl ατό ξύλο μιά άπό Tts αίτiες τη!) δυναμής της. ΆίΓέναν1Ί στην Ευρώπη τό 'Ισλάμ εΙχε μσκρο, πρόθtσμα ίrrr(woμευθεί άττό τήν αιτάνι τ&ν δαΟ1κών ΤΟύ υηγων και άτrό τήν
ΠΡOoδεlΠΙKή τους έξάvrληση(l4.
_
Τό μόνο πού θό έπρεπε σίγουρα νά μας ένδιαφέΡξl έδ& εlναι 1"6 ξύλο, τό όπ010 καιόμενο μετατρέπιται άμέσως σέ ένέργεια Υιά την θέρμανση τών σηl· TIc1lv~ Υιό τΙς 610μηXι:xνiες πού κάνουν χρήση της φωπός;, Υιό τό: ΧQTήρlα, τΙς ζυθοποιίες, τΟ- διυλιστήρια, τiς ύαί\ουργίε1), τΙς κφαμουΡΥίες Kcιί τά έργαστή· ρια άνθρόις;ωσης, έπlπρόσθε:rα τΙς άAvIttc; πού χρησψοποιοw οιιχνά την θέρ μανση, Πέρα όμως όπό τό γε:Υονός δπ τά δlαθέσι:μα καυσόξυλα περιορίζο νται άπό τfς άλλες χρήσεις τού ξύλου, ΟΙ τυιειrrα1ες έπI6άλ\ουν εόΡύτam τήν κατασκευή όλων T6)v μέσων πού παράγουν ένέργιια.
Τ6 δάσος xρησιμειnι άδιακρπαις στόν ανΘρωπο Υιό να ζεσταθεί, νά στεγα~ σrεI. νά κατασκευάσει τά πλοία τou.
brll'tM
του, τα: έρyaλεία του, -τά όχήματά του, τα
'Ανάλογα μέ l'ήν περΙτπωση, τού χρειάζεται Γι μιά ~ ή άλλη ποιότητα ξό- λου. Γιό τά σπίτια, ή 8ελανιδιά' Υιά τις ~ρεςι δέκα διαφορετικά είδη, ότrό
,.6 έλατο ώς τήν Btλανιδlι1 ή τήν KaP\JSI~' Ύιό τούς ί,nτοστάτες τών lν κι ίίσ'rεpα σβήνομ\!, Βέβαια, τά πράγματα δtν τα βλέπουν σσι ΟΙ σίιγχρονο! τους. ·Ολοι τους
402 παραδέχoνrol ξύχαρίσrωs δτι τ6 σίδερο ήταν τό χρησιμότερο άπό 1'& μf.ταλ λα Kaf όλοι τοιις: πρόλαβαν νά δοΟν ένα σιδηρουργείο (τΌυλάχtuτo UETvo τού
χωριού ή 'τού τrεαιλωτηι μιόν ύψικό'μιvu, f,να σιδεΡοκάμwo, lvα διυλισrήρlo. Στήν ΠΡαγμοτnι:ότητα, κανόνος παραμένει ή τοπική διάσπαρτη παραγωγή η
6 άνεφοδιασμός σt μlκρές: ά1τοστάσεlς. Ή 'Αμιένη φερνεl ατόν 160 αlώνο τά σιδερά της άπό .ήν
Thierache, λryότ.φo
όπό
100 χλμ.
άπό τΙς όΥορές της.
Kof
τά άναoιανlμει σέ 50 η 100 χλμ. όλόΥυρα 12Β • ΔΙαθέτουμε στοιχετα Ύ1ά .όν προηγΟύμενο αιώνα ότtό τό ήμερολόγιο ένός άπό roύς: έμ1tόροuς τής μικρή.;;
αUσrplQKijς πόλης
Judc.nburg
σrό OberSfe:iermark1:t9, ό όπΟΙος συγκεντρώνει
οίδερσ, άτσάλι, μεταλλουργικό πρoiόνrα άπό τΙς γξlΤΟΥικές σιδηροιιργlξς Γι
άπό τό δραστήριο κένΤρο τού Leoben Υιό νό τό προωθήσει μέ τήν σειρά τοιι παρσπέρα. Μ1Τοροvμε vΆ παρακολσυθήοουμε, μέρα μέ τή μέΡα, ής λετrroμέ· ρειες τών άΥοραιν, τών πωλήσεων, τών μεταφορών, τών τιμών, τώv μέrρω.ν, καί νό χaΘoυμε ατήν άπαρίθμηση τών απεφαρίθμων ποιοτήτων, άπό τό Ojr
γό σί6φο, τό σίδεΡο σέ μπάρες, ώς τά διάφορα άτσάλ!α, τό συρματόσχοινο {.cyφμΑVIKό1' τό χοντρό, wclsch ίούαλικό) τό λmτόί, χωρίς vά λογαριάσοιιμε βελόνες, καρφιά, ψαλίδια, τηγάνια, μαγειρικά σκεύη άπό λευκοσίδηρο. ΚαΙ
τΠroτε άπ' όλα αυτά δεν πάει πολύ μακρΟΟ: όκόμη καί τό άτσάλl, πού ώστό σο !χει υψηλή ημή,
lJi:v περνα τΙς ~λλπε!ς, γιό \Ιό
Ίαπωνικό σιδηρουργείο roν
κατευθιινθεϊ σrήν ΒενετΙα. Τό
170 αiώνα. (~toi Έθνικής Β
έπέτρmε σroύς l(ινέζouς: νά χόνouν όνία Υιό τ' άλέτΡια fι xίrrpts σέ σειρό, τt,xνη π06 ή Δύση δέν θά yvαιρΙσει παρά κάπου 18 fι 20 αll'i.mς άρΥότερα, 'Από έδώ προέρχεται ή ύπόθroη τού Α,
φιλολογικά δεδομένα, ότt δηλαδή τό διαδέχεται στόν
G. Haudricourt, ή όποΙα στηρίζεται σέ
Ffussofen πο" παράγει χυτοσίδηρο καί
140 αΙώνα τό 5ti1ckofen τήν υψlκάjJlVΟ της Στυριας καί τής f
ΑόοτρΙας, δiν ήταν &λλο άtrό τό 1'ε!.ικό σrάδιo jJwIj μεταφορά.:; κινεζιΚής τε χνικής Γι όποΙα άρχικά εΙχε φθάσει ατήν Κεντρική' Aofa, Kατόmv στήν Σιβηρία.
στους Τούρκους και στήν Ρωαία l30 , Ή άαιΟ:Τική jJέθοδος τήξης σt χωνει:nήρια έχει κα! ένα δΜο κατόρθωμα ατό &νεργt\11Kό της: τήν Kαrασκευή -πou ltλλoι τήν θεωρούν Ινδικης καΙ άλλοι
405
',ΑΜη"όμοΡφο Ινδιιώ f:γxεφfl:itQ (17(Jς σΙ), Δι:1μααι:ηve ι}rαάλι 1((11 γιφfζσς νεφΡΙτης. Aai/· θpc, ;ρήμα ~xωy &PXOtorrlrwv, (ΚΜοι. rι:uν tev//(ι,iw /MvqεJ(Ij\!),
κινεζικης τrρotλευσηγ- tνός είδll(ου άτσολιου, V ΛCΓtώνων πού ή~
ταν όπλ!ομένες μΙ μιό: κοντή ιmάθα άπό χονδροεlδές τά ,ώρα.
Ο! πρόοδο! άπ6 τόν
110
ως τ6v
150
αΙώνα:
σrήν Στυρία χαί στ6 DaUΡhίnέ ~Aλλo πρόβλημα: ή καθυσΠ;'ρημένη έπιτυχία της Ευρώπης. Οί άtroρxες της μεοα;ωνικης μεταλλουργίας M01πζovταl σrήν κοιλάδα τής 5ieg ή της Sarre, όνάμεσα aτόν Σηκουάνα καί τόν Yonne. Τό rnδηρομετ@.λwμσ θρίσκεται (η(!~.
r;
&όν 'f((IV'roO' σπανίζει μόνο τό σχεδόν καθαρό σίδερο. τό μετεωρικό, πού τό έKμετι::ιλλεύOVΤOI στήν Εόρώπη όπό τήν Λατένιο έποχή. ·Αφοο όλεστεΙ πλυ
θεΙ ψηθεί έν άνάγ"l), τό όρυκτό τοπσθετείτσl κατά διαδοχικά στρώματα l έ·
ναλλασσόμενα με στρώματα ξυλάνθρακα, μέσα οέ καμίνια δισφόρων τimαιν. ·Ετσι, στό δάσος: 1'00 Olhe, άνάμεοα στόν Σηκουάνα καΙ τόν Yonne-, σκαψίμα τα στις πλαγιές τών λόφων διαμόρφωναν στοιχε.ώδη καμίνια, χωρίς nεplTtj· χισμα, «ανσlκτό καζάνια... Mεr6 ίό άναμμα, έπαιρναν ίιστερσ ό'πό δυό ή
T~ir; ήμέρES μια λιγοστή σπογγώδη σlδηΡόμαζα μΙ -πολλή σκαιιριό:. πού έ πρεπε υσrερα νό τήν έrrεξφyαστoυν σέ χειροκίνητα καμίνια, νό τ.ήν ξαvαζε~ στCrνoυν {νά την όπο6άλουν σΙ σUΝΕΧεϊς τιυρακτώσεις), ι3σrερα έπρεnε vά την
χnπιήσουν στό 6μόνl U4 . ΚσμΙνια συνθετότφα, 'ΠtρITtIXIOviva, όχι όμως νταl άrtό νωρΙς: δέν άΡKOίrvται πιά στόν φυ!)ικό αιτλης καμινάδας). ·Ετσl, τό καμίνl ,-ου LandenIha! στό φως ΟΙ όναoKαφis καΙ που εΤχε λεπουρΥήαι:1
κλειστό άκόμη , έμφονΙζο όερισμό (σάν εκείνον μιό:ς: σrήν Sarre, που τό έφεραν όνάμεσα στά 1000 Ι(αί 1100
μΙ τ